Հարգելի Ռոպեր Հատտեճյան
Հայաստանի գրողների միության բոլոր անդամների անունից սրտանց շնորհավորում ենք Ձեզ ծննդյան 90-ամյակի առթիվ:
Դուք՝ Զահրատի և Զարեհ Խրախունու հետ միասին, մեկն եք մտավորականության այն «հրաշալի եռյակի», որն անցյալ դարի կեսերին խտացումը եղավ պոլսահայ արդի գրականության՝ սկզբնավորելով գրական նորարարական այն շարժումը, որն իր մի թևով ուղղված էր նաև ապագայի տեսլականին:
Դուք եղաք գրող՝ փիլիսոփայի քննախույզ հայացքով օժտված, թատերագիր՝ ժամանակակից կյանքն իր ճշմարիտ ու գերլարված դրսևորումներում ներկայացնող, հմուտ լրագրող և «Մարմարա» օրաթերթի բազմամյա տնօրեն-խմբագրապետ, որի էջերում տպագրված Ձեր հրապարակագրությունն ընդգրկում է պոլսահայ ժամանակակից կյանքի անփոխարինելի վավերանյութը:
Դեռևս Ձեր առաջին ստեղծագործական հայտից՝ «Կեանքի մը երեք կիրակիները» պիեսից (1949 թ.) սկսած մինչև «Բառասխալ», «Մարդոց մեծության և խեղճության մասին» (1972) պատմվածքների ժողովածուներն ու «Առաստաղ» (1981-1983) վեպը, մինչև շարունակաբար 1982-2002 թթ. հրատարակված «Յուշատետր» խոհափիլիսոփայական նոթագրերը, գալիս են վկայելու առանձնահատուկ տաղանդի տեր գրողի ծնունդն ու հաստատումը հայ գրականության մեջ:
«Փառք ու պատի՛ւ բոլոր բանաստեղծներուն, որոնք մեր ժողովուրդը ազնուացուցին իրենց արուեստով ու ներշնչումներով»,- մի առիթով գրել եք Դուք:
Այսօր՝ Ձեր գեղեցիկ հոբելյանի առիթով, ուրախ ենք հավաստելու, որ Դուք՝ սիրելի Ռոպեր Հատտեճյան, հայ ժողովուրդը իրենց ինքնատիպ ստեղծագործությամբ ազնվացնողներից մեկն եք:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ
ՌՈՊԷՐ ՀԱՏՏԷՃԵԱՆ
«ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ»ԻՑ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ
Երբ թերթերուն մէջ կը սկսին հրատարակուիլ Թարգմանչաց Տօնի ծանուցումները, ես ալ կը պատրաստուիմ մտքիս մէջ հոգեհանգստեան պատարագ մը մատուցանել մեր թարգմանիչ վարդապետներու եւ մասնաւորաբար Մեսրոպ Մաշտոցի ի յիշատակ: Միտքս տաճար մըն է այդ պահուն, ուր միայն ես կանգնած եմ որպէս հաւատացեալ՝ առանձինն ու այլամերժ: Այլամերժ, այո՛, որովհետեւ այդ պահուն անպայման կ’ուզեմ մնալ առանձին: Չըլլա՛յ որ ուրիշ մըն ալ մտնէ այդ տաճարէն ներս ու խանգարէ իմ միասնութիւնս մեր ամենասուրբ վարդապետներուն, վարդապետներու վարդապետ Մեսրոպին հետ:
Մտքիս տաճարին մէջ երգեր կը լսուին, ու հայոց լեզուէն արձագանգներ կը հնչեն: Բոլորին մէջէն կ’ուրուագծուին Մեսրոպի ձեռքով գծուած գիրերը հայոց, որոնք կարծես լուսարձակի մը կողմէ պատկերուին մտքիս պաստառին վրայ, կը տողանցեն՝ լոյսի հետքեր ձգելով աչքերուս առջեւ, եւ մտքիս մէջէն կը սահին կ’երթան՝ իրենց հետ մէկ-մէկ լուսապսակ տանելով:
Տարին անգամ մը գոնէ:
Տարին անգամ մը գոնէ կ’ուզեմ առանձին մնալ Մեսրոպ Մաշտոցին յիշատակին առջեւ՝ որպէս իր ամէնէն հաւատաւոր աշակերտներեն մէկը, եւ ըսել իրեն, թէ որքա՜ն երջանիկ եմ՝ ամուր փարելով իր թողած ժառանգութեան: Կը լսէ՞ զիս, իմ յուզումէս արձագանգ մը, ալիք մը կը հասնի՞ իրեն: Անտարակո՛յս: Որովհետեւ հոգւոյս խորը կը գտնեմ խղճի հանդարտութիւնը այն զաւկին, որ հանդիսաւոր օրով սրտի իր խօսքը արտասանած է իր հօր եւ մօր գլխուն վրայ, մազերուն միջեւ տակաւին կը զգայ այդ գորովագութ հօր օրհնութեան ձեռքը:
Լսէ՛, Մեսրո՛պ, քու գիրերով կը խօսիմ քեզի հետ եւ իմ ողջ ժողովուրդիս հետ: Իմ ժողովուրդիս թիւը փոքր է: Առաւել եւս փոքր է թիւը ժողովուրդիս այն զաւակներուն, որոնք կրնան ինծի հետ կամուրջ հաստատել քու գիրերուդ շնորհիւ: Բայց քու գիրերդ ամէնէն ապահով կամուրջներն են քու ցիրուցան սակաւաթիւ երկրպագուներուդ միջեւ: Ցիրուցան եւ սակաւաթիւ: Այս երկու բառերը, որոնք հոս այսպէս քով քովի կուգան, կը կոտտացնեն սիրտս: Բայց հրաշք մըն ալ կը տեսնեմ այդ երկու բառերուն մէջ: Որքա՛ն ցիրուցան են մեր ժողովուրդին զաւակները, որքա՛ն սակաւաթիւ են որպէս քու երկրպագուներդ, այնքան աւելի մեծ է երջանկութեան այն բաժինը, զոր կը քաղեն գիրերուդ մէջէն: Ինչպիսի՜ խորհուրդ մը ու մագնիսականութիւն մը կրցեր ես դնել անոնց մէջ, ինչպիսի՜ տոկունութիւն մը. ինչպիսի՜ հպարտ ինքնաբաւութիւն մը, որ այդ գիրերը, հազարումէկ խոչընդոտներու վրայէն անցնելով, կը շարունակեն ահա քալել դարերու մէջէն եւ իրենց ետեւէն քշել-տանիլ իրենց երկրպագուները: Ինչպիսի՜ տաղանդով մը օժտեր ես զանոնք, որ իրարու քով գալով կը հնչեցնեն աշխարհի ամէնէն գեղեցիկ ձայները, ամէնէն գեղահունչ բառերը, ամէնէն զգայուն երգերը: Անոնք քով քովի կուգան ու գիրք կը դառնան, օրաթերթ կը դառնան, նամակ կը դառնան, պատգամ ու ճառ կը դառնան: Սիրասուն մեր զաւակներուն ձեռքին մէջ հայոց դասագիրք կը դառնան, մեր եկեղեցիներուն կամարներուն տակ քարոզ ու շարական կը դառնան: Գետի մը զուլալ ու անապակ ջուրերուն նման կը հոսին ու կ’երթան հայ մարդէն դէպի հայ մարդ՝ զովութիւն, թարմութիւն, կենսունակութիւն, մխիթարութիւն, ինքնապահպանում բաշխելով մէկէն դէպի միւսը: Տպագրիչ մեքենաներու գլաններէն կամ համակարգիչներու պաստառներուն վրայէն թուղթին կը փոխանցուին կախարդական խաղերով ու ճամբայ կ’ելլեն դէպի այն հեռաւոր անկիւնները, որոնք գոյութիւն իսկ չունէին քու շրջանի քարտէսներուդ մէջ: Այդ գիրերը, Մեսրո՜պ, մինչեւ այդ հեռաւոր անկիւնները իրենց հետ կը տանին քու սուրբ անունդ ալ, որովհետեւ իւրաքանչիւր տառին մէջ դո՛ւն կաս դարերէ ի վեր: Կը շրջիս ամբողջ աշխարհին վրայ, դուն, որ թերեւս կը կարծէիր, որ պիտի յիշուէիր միայն Օշականէ, Աշտիշատէ, Հացեկացէ, Վաղարշապատէ, Գողթն գաւառէ կազմուած փոքրիկ հին աշխարհի մը մէջ: Քու գիրերդ ահա քեզ կը տանին ովկիանոսներուն մէկ կողմէն միւսը, երկինքներուն մէկ ծայրէն միւսը, հողամասերուն մէկ անկիւնէն միւսը: Ամբողջ աշխարհ բաց է քու առջեւ: Կը հաւատա՞ս: Կը հաւատա՞ս, որ այսքան ընդարձակ աշխարհ մը պիտի բացուէր քու գիրերուդ առջեւ:
Չեմ գիտեր, թէ ուրիշ ազգեր ալ ունի՞ն իրենց Մեսրոպները, կը յիշե՞ն իրենց գիրերուն գիւտարարը: Բայց քու ժողովուրդը քեզ կը յիշէ ահաւասիկ 1600 տարիէ ի վեր: Կը յիշէ եւ քեզ կը դասէ իր ամէնէն երանելի սուրբերուն գլուխը: Ոչ մէկ ժողովուրդ կրնայ այնքան շնորհապարտ ըլլալ իր գիրերու գիւտարարին հանդէպ, որքան եղած է եւ է մեր ժողովուրդը: Որովհետեւ մեր ժողովուրդին զաւակները, սակաւաթիւ ալ ըլլան, գիտեն, թէ դուն մեր գիրերը գտնելով հաստատեցիր ոչ միայն մեր մշակոյթը, այլ նաեւ ապահովեցիր մեր ժողովուրդին գոյատեւումը: Քու գիրերը մեզի համար դարձան աննիւթական եկեղեցի, ակադեմիա, դպրոց եւ նոյնիսկ պետութիւն, ամէն անգամ որ պակսեցան իրական եկեղեցին, ակադեմիան, դպրոցը եւ պետութիւնը: Քու հրաշագործ գիրերը մեր ժողովուրդը տարաւ վանքերէն դէպի դպրոց, համալսարաններէն դէպի եկեղեցի եւ անապատներէն դէպի կանանչազարդ վերածնուած մարգագետիններ:
Այսօր մտքիս տաճարին մէջ դարձեալ քեզի հետ կը հաղորդուիմ, Սո՛ւրբ Մեսրոպ, եւ քու գիրերէդ կազմուած համեստ ծաղկեփունջ մը կը դնեմ խորանին վրայ:
ԵՐԵՎԵԼԻ ՀԵՏԱԳԻԾ
Արևմտահայ գրականություն (նաև՝ մամուլ, որ ընդհանուր հաշվով դարձյալ գրականություն է) և Պոլիս անվանումները թերևս նույնական են դարձել մեր մտապատկերում, թեև գիտենք, որ այն ստեղծվում էր նաև այլ քաղաքներում, բայց Կոստանդնուպոլիսը (Պոլիս, Ստամբուլ-Իսթանպուլը) տունն էր, օջախը, համախմբումի կենտրոնը արևմտահայ մշակույթի՝ մինչև 1915-ը, ապա 1918-ից մինչև 1923-ը… Հետո գրեթե դատարկված հայոց գրական-մշակութային այս օջախը այլևս ոչ միայն կենտրոն չդարձավ, այլև շուրջ քառորդ դար շնչահեղձ էր, նույնիսկ ավելի շատ, քան համիդյան 1896-1908 տարիներին: Հետո, քաղաքական քիչ թե շատ թողտվություններով, կենդանության շունչ առավ, թերևս զարթոնք ապրեց հետպատերազմյան տարիներին նոր, երիտասարդ սերնդի ջանքերով, որոնցից մեկն էլ Ռոպեր Հատտեճյանն էր, որ այսօր, ահա, բոլորեց իր կյանքի 9-րդ տասնամյակը: Եթե անտեսենք իսկ դպրոցական տարիներին ընկերների հետ ձեռագիր կամ մեքենագիր թերթեր «հրատարակելու» խանդավառ փորձերը, պարտավոր ենք, կարգ է, նրա «Բառասխալ» և «Երազ» վերնագրերով պատմվածքների՝ մամուլում առաջին հրատարակության տարեթիվը՝ 1946-ը, համարել Հատտեճյանի գրական մուտքի սկիզբ, ու այն այսօր դարձյալ հոբելյանական է: Խորհրդանշական է թերևս, որ առաջին այդ պատմվածքները տպագրվեցին Խաչիկ Ամիրյանի «Անիվ» ամսագրում: Հատտեճյանի ստեղծագործական կյանքի «անիվը» ահա արդեն 70 տարի գլորվում է, և հաճելի է տեսնել ու լսել, որ այն դեռ ամուր է ու ընթացքի մեջ. իր նոր պտույտները շարունակում են տեսանելի հետք թողնել պոլսահայ գրական-մշակութային կյանքում: Հետագիծ՝ առանց «բառասխալի» (հայոց բառի ու արևմտահայերենի բացառիկ ու ջանադիր հոգածություն) և միշտ՝ սթափ «երազ»-ով: Հետագիծ՝ 70-ամյա ճանապարհի՝ գրական-գեղարվեստական, հրապարակախոսական, գրականագիտական-գրաքննադատական, լրագրական, իմաստասիրական բազմազան ժանրաձևերով դրսևորված մի ստեղծագործություն, որ ոչ միայն հավաստի տարեգրությունն է այդ շրջանի թրքահայ (և ոչ միայն) իրականության ու մշակութային կյանքի, այլև հաստատում է նրա մեջ անուրանալի տեղն ու դերը մի բազմաշնորհ մտավորականի՝ խոհուն արձակագրի, թատերագրի ու հրապարակագրի, թարգմանչի, ժրաջան ու ամենահաս խմբագրապետի, որ Ռոպեր Հատտեճյանն է: Նրա գործը գնահատվել է ոչ միայն պոլսահայ շրջանակներում. այն արժանացել է մրցանակների Սփյուռքի տարբեր գաղթօջախներում, որովհետև, լինելով պոլսական մշակույթի ավանդակիրն ու շարունակողը հենց Պոլսում, Հատտեճյանը ամբողջ Սփյուռքի (ու նաև Հայաստանի) մտահոգությունների լուսաբանողն է ոչ միայն երկարակյաց «Մարմարայի» էջերում, որի բազմամյա խմբագրապետը եղավ, այլև իր գրական, հուշագրական, ուղեգրական, վերլուծական ստեղծագործություններում: Հատտեճյանը համահայ մշակութային գործիչ է, որ արմատ է ձգել պոլսահայ միջավայրում և հենց այնտեղ դարձել իր սերնդի նշանավոր դեմքերից մեկը առաջինների շարքում:
Այս համառոտ արժևորումը՝ ի լուր այլոց: Իսկ Ձեզ, սիրելի՛ Հատտեճյան, ասում եմ՝ շնորհավոր Ձեր վաստակավոր հոբելյանը, մաղթում եմ նոր տարիներ ու առողջություն, իսկ գործելը, ստեղծագործելը… դա Ձեր էությունն է, ապրելու կերպը, որին դավաճանել չեք կարող, եթե անգամ կամենաք:
Վազգեն ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
ՌՈՊԷՐ ՀԱՏՏԷՃԵԱՆԻ ՄՏԵՐՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ
Ռոպէր Հատտէճեանը 90 տարեկան է: Յոբելեան է հատում հեղինակը, յոբելեան է հատում նաեւ նրա ընթերցողը: Սրանից ուղիղ 70 տարի առաջ, 1946-ին լոյս տեսած առաջին «Բառասխալ» պատմուածքից սկիզբ առաւ այն ինքնօրինակ ճանապարհը, որ հաստատօրէն կարող ենք կոչել հատտէճեանական: Մի տեսակ հակադրութիւն կայ խորագրի ու այն «մտերմութեան մէջ», որ հաստատել է հեղինակը բառի հետ:
Բառի ու մտքի կախարդն է Ռոպէր Հատտէճեանը:
Յարգանք ու խոնարհում, վայելք ու հիացում. սրանք են այն զգացումները, որ ունենում ես նրա հսկայածաւալ գրականութեանը մօտենալիս: Զարմանալ կարելի է այն հզօր ու տեւական կազմակերպական շնորհի համար, որ ունի այս ամբողջական գրագէտը, որ ծաւալւում է դեռ 50-60-ականներից, երբ Զահրատի, Զարեհ Խրախունու, Վարուժան Աճէմեանի, Վարդ Շիկահերի եւ աւելի ուշ Իգնա Սարըասլանի հետ փորձում էին մէկ «առաստաղի» տակ տեսնել պոլսահայ համայնքի գրական շնչառութիւնը:
Այդ ինչպէ՞ս է կարողացել Ռ. Հատտէճեանը տասնամեակներ շարունակ, անկախ տարերայնօրէն փչող հովերի ուղղութիւնից, անդադրում իր ուսերին տանել պոլսահայ համայնքի ու արեւմտահայ մամուլի այցեքարտ «Մարմարա» օրաթերթի խմբագրապետի պատասխանատու պաշտօնը: Այդ ինչպէ՞ս է կարողացել լրագրութեան ու հրապարակագրութեան կողքին հաւատարիմ մնալ իր «առաջին սիրուն»՝ գրականութիւն մշակել՝ երբեւէ արդարացուցիչ նախապայման չփնտռելով իր, ինչպէս կ՚ասէր Մուշեղ Իշխանը, «հեւասպառ, բազմաժխոր առօրեայի» մէջ: Այդ ինչպէ՞ս է կարողացել կեանքի անհատնում դժուարութիւնների ու անակնկալների դիմաց, «մարդոց մեծութիւնն ու խեղճութիւնը» չափելիս անգամ բաց պահել գրականութեան, այն է՝ գեղեցիկի, ապրումի պատուհանը, ինչը նրա գրաշխարհում երեւան է գալիս առնուազն երկու ճանապարհով. մէկ իբրեւ փիլիսոփայական մտածում,- իսկ այսօր այլեւս աներկբայ է, որ Ռ. Հատտէճեանի գրականութիւնը նախ եւ առաջ մարդու ներաշխարհի, գոյապաշտ զգայութիւնների իմաստաւորման փորձ է,- մէկ իբրեւ գրականութեան ու մշակոյթի պատմութեան մեկնութիւն, որտեղ ինքը Պոլսից դէպի համաշխարհ «Պտոյտ…» ների հրաշալի ուղեկցողն է: Մէկ արտայայտութեամբ, ինչպէս դեռ չորս տասնամեակ առաջ բնորոշել է իր գրչեղբայր Զարեհ Խրախունին, “One man show”, որի «պատրաստութեան տաժանագին աշխատանքներէն, յաղթահարուած խոչընդոտներէն, եւ փոխարէն՝ եղած սպառիչ զոհողութիւններէն քիչեր միայն տեղեակ են»:
«Յուշատետր» ընդհանրական ու անյաւակնոտ բնորոշումն է տալիս հեղինակն իր օրը օրին թղթին յանձնուած մտածումներին, որոնք պատառիկներ են իր ու մեր ապրած փորձառութիւնից, աշխարհի կարգուսարքից: Դրանք հեղինակի աշխարհը բացող ու իրենց մէջ աշխարհ պարփակող եօթը տասնեակից աւելի հատորներ են, «մէյ-մէկ պտուղ գոյնզգոյն»՝ ի վայելումն ընթերցողի քիմքի:
Եւ պատահական չէ, որ նա արժանացել է հայրենի իշխանութիւնների բարձր գնահատանքին, որոնց մէջ՝ ամենաթանկը՝ Հայաստան պետութեան բարձրագոյն՝ իր համար նուիրականութեան ակունք, «վարդապետներու վարդապետ» Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող շքանշանին: Կատարեա՛լ Մեսրոպատօն:
Հիմա դափնիները վայելելու շրջանն է: Առողջ ու ստեղծարար տարիներ մաղթենք մեր սիրելի Պրն. Ռոպէրին՝ ի շահ պոլսահայ գրականութեան, ի շահ հայ մշակոյթի շարունակականութեան:
Ռոպէր Հատտէճեանն արժանացել է համահայկական սիրոյ, իսկ դա արդէն ամենամեծ գնահատութիւնն է:
Քնարիկ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ
