Օտարագիր գրող Մարսէլա Փոլէյնը Վարտեւառեան-Կիրկ իր կենսագրութեամբ ներկայացնում է հայկական Սփիւռքի բնորոշ մէկ դիմագիծը: Երկփեղկ վիճակներ կան նրա անձի եւ ստեղծագործութեան մէջ. հայրը իռլանդացի է, մայրը՝ հայուհի, ինքը ծնուել է Սինգապուրում, ապրում է Աուստրալիայում: Իսկ գեղարուեստական գրականութեան դաշտում այս երկուութիւնը երեւում է ժանրերի՝ բանաստեղծութիւն եւ արձակ, նաեւ նիւթի ու լեզուի ընտրութեան մէջ:
Մ. Փոլէյնի «Աշխարհի եզրը» վէպը Աուստրալիայում հրատարակուել է 2007-ին, իսկ Երեւանում հայերէնով, Արամ Արսէնեանի թարգմանութեամբ, 2014-ին: Ի դէպ, օտարագիր գրականութեան «հայրենական գրանցումի» համար արժանին պիտի մատուցել նաեւ թարգմանչին: Խօսքը վերաբերում է Ու. Սարոյեանի, Լ.-Զ. Սիւրմէլեանի, Փ. Սուրեանի եւ այլոց ստեղծագործութիւնների թարգմանութիւններին:
Մարսէլա Փոլէյնի վէպում գործում են երկու ժամանակային տարածութիւններ, իսկ գործողութիւնները հաւասարաչափ են բաշխուած: Վարտեւառեանների ընտանիքի օրինակով հեղինակը պատմում է Կիլիկիայի վայրագութիւնները, որոնք սկիզբ են առել դեռ իննսունականների ջարդերից: Մասնաւորապէս ներկայացւում է Ալեքսանդրէթում եւ Հասանբէյլիում ապրող հայութեան ողբերգական ճակատագիրը: Միւս չափումն արդէն վերաբերում է «ներկայ ժամանակներին»:
Ժամանակների նման «հաշտեցումով», իրենց ստեղծագործութիւնները փորձել են կառուցել Փիթեր Սուրեանը, Յակոբ Խաչիկեանը, Փիթեր Բալաքեանը, Քերոլ Եդգարեանը եւ ուրիշներ: Ընդհանուր գիծ կայ նրանց ստեղծագործութիւններում, ինչը բնութագրում է օտարագիր գրականութեան միտումներից մէկը՝ բերել հասցնել պատումը մինչեւ մեր օրերը:
«Աշխարհի եզրը» երկում բուն վիպական գործողութիւնները յաճախ ընդմիջւում են հեղինակային սուր դիտարկումգնահատութիւններով: Վիպագիրը սկսում է ինքնաբնութագրումներով, որտեղ ինքը երկատուած է իրականութեան եւ երազի, ներկայ օրերում անհրաժեշտ պրագմատիզմի ու գրականութեամբ զբաղուելու փոքր-ինչ անշահ զբաղմունքի միջեւ: Նա ցաւով, մի քիչ էլ ինքնահեգնանքով է վերաբերւում իր մասնագիտութեանը՝ գրելուն, որովհետեւ աուստրալուհու վարքուբարքով քրոջ աչքին ներկայ ժամանակներում ինքն «ապուշ է», որովհետեւ իր ճշմարտութիւնը ոչ ոքի պէտք չէ, որովհետեւ իր նմանների ճշմարտութիւնն իմանալն այլեւս արժէք չունի. իրականում այն բուն կրողներին պիտի յայտնաբերել, իսկ ովքեր են նրանք՝ «ժողովրդի մնացորդնե՞րը, նրա բեկորնե՞րը, որ թափառում են աշխարհով մէկ՝ այրուելով անցեալի ու ապագայի բնաջնջման տեսիլքներից, թէ՞ Թուրքիայի գործակալները՝ կոստիւմով ու փողկապով յարգարժան այրեր, որ բանակցում են Եւրոպական Միութիւն մտնելու համար»: Այս թէականութիւնն է, որ երբեմն հեղինակին տարակուսանքների մէջ է դնում:
Ճշմարտութիւնը Փոլէյնի ստեղծագործութեան մէջ է, որովհետեւ որքան էլ գեղարուեստական գործը լինի արուեստագէտի երեւակայութեան ծնունդ, այնուամենայնիւ հեղինակը եզրակացնում է, որ «փաստը մնում է փաստ, անկախ այն բանից՝ մեզ դո՞ւր է գալիս, թէ՞ ոչ: Իսկ գեղարուեստական յօրինուածքները սարսափելի նման են փաստերին»: Այստեղ արդէն գործ ունենք գրականագէտ- մեկնաբանի հետ:
Խորհրդանշանների եւ տպաւորիչ պատկերների վարպետ է Մարսէլա Փոլէյնը: Խօսուն օրինակներից մէկը երեւում է տան ու այգու գաղափարի խաղարկումի մէջ. «Այդ միտքը յաճախ կը պտտուէր Հովսանայի գլխում ճամբորդութեան առաջին օրերին եւ աւելի ուշ, շատ աւելի ուշ՝ Երուսաղէմում, որտեղ տուն կÿունենար, բայց այգի՝ այլեւս երբեք»: Տուն ունենալ օտար հողում, թերեւս հնարաւոր է, բայց այգի կարելի է մշակել միայն այնտեղ, ուր նուիրական հող կայ, իսկ մենք գիտենք, որ արեւմտահայութեան համար գաւառն ու Պոլիսը բնաշխարհի արժէք ունեն:
Ահա այդ երկրի բնակչութեան մի մասն է թուրք զանգուածը, որ փոխուել է հիմա: Բենիամինի շուրթերով դրանք այն մարդիկ են, որ լաւ հաշուարկուած, խնամքով նախապատրաստուած իրագործումների են ընդունակ. «Զանգուածային գործ, որի ծաւալները վեր էին նրա հասկացողութիւնից: Եւ գիտակցեց, որ նախկին բոլոր նախաձեռնութիւնները սոսկ այս մէկի նախափորձն էին: Գլուխն օրօրեց. «Հրաշալիօրէն կշռադատուած եւ հմուտ,- մտածեց: – Նախագծուած սերնդէսերունդ եւ, ի վերջոյ, իրականացուած սրընթաց»:
Սա հիմնականում թուրք վերնախաւի նկարագիրն է: Վէպում, սակայն, կան նաեւ «լաւ» թուրքեր ¥Ուրսա, Սելճուկ¤, որոնք իրենց մէջ մարդկայինն են խտացնում, ազգային պատկանելութիւնից առաջ:
Յատկապէս խորհրդանշանների տեսակէտից ուշադրութիւն է գրաւում Սելճուկի կերպարը: Վէպում խաղարկւում է հերոսի անուան ու վարքագծի հակասականութիւնը. հենց նրա բերանով է թուրքական քաղաքականութիւնը որակւում «բարբարոս»: Տպաւորիչ է հայոց ճակատագրի ու երեխայի թնկթնկոցի միջեւ Սելճուկի անցկացրած զուգահեռը: 1909-ին սկիզբ առած բռնութիւնների ու տեղահանութիւնների մասին եզրակացնում է. «Երեխայի համար ամենալուրջ խնդիրն այն է, որ… իրական կարեկցանք տածենք նրա վշտի կամ վրդովմունքի հանդէպ, թերեւս գիտենալով, որ ժամանակի ընթացքում, հասունանալու եւ փորձառութիւն ձեռք բերելու հետ, դժգոհութիւններն ու վիշտը հետզհետէ կը նուազեն, մինչեւ, հաւանաբար, նման միջադէպերն ի սպառ կը վերանան նրա յիշողութիւնից»:
Կատարուածն այսպէս է ըմբռնուել թուրք հասարակութեան կողմից, կատարուածն այսպէս է հրամցուել օտարներին: Թէպէտ պիտի արձանագրենք, որ այսօր հենց իրենց՝ թուրքերի մէջ կան մտաւորականներ ¥այստեղ կարող ենք յիշատակել Օրհան Փամուկի, Էլիֆ Շաֆաքի, Ալի Բայրամի եւ ուրիշների անուններ¤, որոնք այլեւս չեն հաւատում, որ մանկունակ թնկթնկոց կայ մեր բողոքի մէջ:
Առանց յուզականութեան ու փողհարութեան՝ Մ. Փոլէյնը հնչեցնում է նաեւ Սփիւռքի ձուլման տագնապները: Առաջին հերթին նա անհանգիստ է լեզուի համար. պարզապէս խոստովանում է, որ ինքնութեան դրոշմ մարդուն տալիս է լեզուն, իսկ ինքն այսօր պապից խնդրում է իրենց վերադարձնել այն, որովհետեւ աւելի մեծ կռուան դժուար է գտնել ազգային պատկանելութիւնը որոշելիս: Լեզուի շնորհիւ միայն կարելի է պատասխանել այս ու այն կողմից, անգամ աշխարհի ծայրին՝ «Ֆրիմանթլ»ում» ¥Աուստրալիա¤, հնչող դաժան «ինչպէ՞ս ես քեզ հայ զգում» հարցին:
Օտար լեզուով գրելու տառապանքն է սա: Իսկ հայկական նիւթին անդրադառնալու իր մղումը բացատրում է Խ. Աբովեանի հանգոյն՝ «բերանս բացուել է»: Այսօր ինքը յաճախ է փնտռում մայրենիով խօսողների, եւ առաջին հերթին տատի՝ Հովսանայի ներկայութիւնը, եւ այս պարագային կարեւոր էլ չէ, թէ հայերէն կը խօսէր նա թէ՞ թուրքերէն: Ի դէպ, այս ցանկութիւն-բաղձանքի մէջ երեւում է հայկական եւ թուրքական միջավայրերի հարազատութիւնը, որն այժմ կորսուած-վատնուած երազանք է: Նկատենք, որ նման ձեւակերպումներ յաճախ են հանդիպում հայկական թեմատիկայով գրուած նմանատիպ ստեղծագործութիւններում. խօսքը պոլսահայ արձակագիր Ռոպէր Հատտէճեանի «Առաստաղ» ¥1983¤ եւ թուրք գրող Էլիֆ Շաֆաքի «Ստամբուլի բիճը» ¥2006¤ վէպերի մասին է:
Իսկ ո՞րն է Փոլէյնի համար «աշխարհի եզրը»: Դրանք աւելի շուտ «եզրեր են», որոնց մի կողմում Ալբընին է ¥Աուստրալիա¤, միւս ծայրում՝ Վանկուվէրը ¥Կանադա¤, իսկ նրանց մէջտեղում ամբողջ աշխարհն է, որի քարտէսագրումը ուղիղ համեմատական է հայութեան հաւաքական ճակատագրին: Եւ կարեւոր էլ չէ, թէ որ եզրում ես. հեղինակը պարզել է, որ ամէն ինչ ամէն տեղ նոյնն է, եւ «դա ստիպում է մտածել, որ երկրագունտն իր ներսում, ինչ որ վայրում հայելի ունի, սակայն կառնավալային ծուռ հայելիների պէս, եւ երբեք ճշմարիտ պատկերը չի արտացոլում: …Պէտք է ի վիճակի լինես տեսնել իրերն ամբողջութեամբ: Քանի դեռ մօտ ես կանգնած, կարող ես միայն առանձին մասերը տեսնել…: Գուցէ առայժմ ի վիճակի չենք եղել բաւարար հեռաւորութեամբ ետ քաշուել, որպէսզի ամբողջը տեսնենք…»: Սրա հետ մէկտեղ հարկ է բարձրացնել փակ շերտավարագոյրները. ահա բանաձեւը, որ թոյլ կը տայ տեսնել «լուսնի խաւար կողմը»՝ համեմատութեան եզրեր որոնելով մեր ու Կոսովոյի փախստականների միջեւ, յուշում է հեղինակը, որովհետեւ «չի կարելի այսպէս դիմաւորել դարի, էլ չեմ ասում հազարամեակի աւարտը»:
Իսկ շերտավարագոյրների բացուելուն նպաստում են օտարագիր այս եւ այլ գրքեր:
ՄԱՐՍԷԼԱ ՓՈԼԷՅՆԻ «ԱՇԽԱՐՀԻ ԵԶՐԸ» / Քնարիկ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ
