Ֆելիքս ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ / Ճամփորդության շնչառությունը

Ո՞վ կարող է համարվել բանաստեղծ: Այս հարցի պատասխանն եմ ակնկալում Աղվան Վարդանյանի բանաստեղծությունների «Ելք երկրից» ժողովածուն ընթերցելիս: Ինչո՞ւ հենց այս հարցի, որովհետև նրա ստեղծագործական կենսագրությունն է հուշում այն: Նույն այդ կենսագրությունն ամփոփված եմ տեսնում ժողովածուն բացող առաջին իսկ տողերի մեջ.
Ես էլ ելա թեթև սրտով, քայլ արեցի գիշերվա մեջ,//Առավոտի գրակալին շողշողում էր մաքուր մի էջ:
Այսպես, կա՛ սպիտակ թղթի նկատմամբ գերագույն ակնածանքը, ճերմակ թղթին հասցնելու ինքնախոստովանությունը՝ արածի ու չարածի մասին, սեփական էության, կամ ինքնաճանաչման համարձակությունը, ինքն իրեն կարդալով իր ճիշտ տեղում ամրագրվելու ունակությունը:
Ո՞վ կարող է համարվել ճշմարիտ բանաստեղծ: Այս հարցի պատասխանը կարդացի Աղվան Վարդանյանի «Ելք երկրից» ժողովածուն բացող առաջին իսկ տողերի մեջ: Այսինքն՝ նա ինձ համոզեց, որ ճշմարիտ բանաստեղծները երբեք չեն կարողանում նվաճել իրենց առջև դրված թղթի ճերմակությունը: Մաքրությունը (թեկուզ թղթի վրա, թեկուզ գիշերվա մեջ) նվաճելու համար արված քայլերը բավական չեն, որովհետև առջևում բացվող դռներն անվերջանալի են: Որքան էլ թվում է, թե ահա երևում է քո առջև բացված վերջին դուռը (մարդ, աշխարհ, Տիեզերք կամ ինքնաճանաչում), որից այն կողմ նվաճելու այլևս ոչինչ չկա, բայց ընկնում ես զարկված՝ «մի քայլ հեռու նպատակից»: «Մի քայլ» ասվածը հայելային խաբկանքի պես մի բան է: Դռները բացվում ու գոցվում են, զարկվում, ընկնում ու կրկին բարձրանում է բանաստեղծը, որովհետև դաշտի ճերմակությունը որքան մոտենում, այնքան կրկին հեռանում է, որովհետև ճերմակությունը ճերմակությամբ է միայն լիանում:
Այսպիսին է բանաստեղծի կյանքը՝ անվերջ ճամփորդ է նա: Նրա քայլը գիշերվա մեջ է՝ բացելու համար ցերեկային դռները, նրա քայլն անվերջ է, սակայն ստեղծագործողին ճանաչել- չճանաչելու խնդիրն այստեղ այլ է: Խնդիրն այստեղ այն է՝ ուզո՞ւմ է նա արդյոք, որ լսելի դառնա իր ճամփորդության շնչառությունը:
Այն, որ Աղվան Վարդանյանի ստեղծագործական գրիչն իր ողջ սպառազինությամբ ելել է նվաճելու թղթի ճերմակությունը՝ անվիճելի է: Պար- զապես, միշտ չէ, որ լսել ենք ճամփորդի շնչառությունը: Պարզապես անաղմուկ է եղել քայլը գիշերվա մեջ, և գրակալին դրված ճերմակ թուղթը նվաճելուց առաջ բանաստեղծն այնտեղ տեղավորել է «Նռան երեք հատիկ, մի բուռ ցորեն»:
Լույսի բաբախող ճառագայթի տակ է մշտապես եղել և շարունակվում Աղվան Վարդանյանի ստեղծագործական ճամփորդությունը: Եվ եթե փորձենք նրան մոտենալ դեպի գրակալն արված նրա քայլի ճանապարհին, կլսենք նրա շնչառությունը և շնչառության միջից՝ զրույցն այս թեմայով. բավական չէ տողեր շարել «Վասն աշխարհի ճիշտ գոյության» և դրա համար պարգևատրել ինքն իրեն՝ «ուտել, լիանալ, փառք տալ…»: Որպես բանաստեղծ ներկայանալու համար պետք է զգուշանալ «ցնծություններից» և հետ դառնալ այնտեղ՝ «կյանքի սահմանի մոտ», ուր՝
Բաբախող լույսի մի ճառագայթ//Ընծայվեց իբրև հաց ու կարոտ… («12 տող»)
Լույսի ճառագայթով շաղախված հաց ու կարոտ, ասել է թե՝ մարմին ու հոգի:
«Կյանքի սահմանի մոտ» էր Աղվան Վարդանյանն այն տարիներին, որոնք մենք համարում ենք ստեղծագործական դադարի, ընդմիջումների տարիներ: Նա այնտեղ էր՝ աչալուրջ հսկելու կյանքի սահմանները, լույսի ճառագայթով ապահովելու մարմին և հոգի ներդաշնակությունը:
Անքուն գիշերներից հետո առավոտյան պայծառ աստղի հետ իր հանդիպումն էր նախապատրաստում Աղվան Վարդանյանն այն տարիներին, որոնք մենք համարում ենք առանց ճերմակ թղթի հետ շփումների տարիներ:
Մերժելով հովվերգական մղումներով երկնքում առավոտյան պայծառ աստղին հանդիպելու բանաստեղծական պահվածքները, Աղվան Վարդանյանն ահա ճշտում է իր դիրքորոշումը՝ հետևյալ «Խաղաղ հարց»-ով.
– Պայծառ աստղ առավոտի,//Ես գնացի, այցի կգա՞ս:
Պայծառ լույսերի հետ հանդիպման համարձակությունը բանաստեղծը ձեռք է բերում միայն այն բանից հետո, երբ հնչեցված են փառաբանության մեղեդիներն այն ամենի համար, «ինչ մատուցվեց սիրով՝ երկրում», երբ ձեռքերը պարզվել են հացին, խոսքին, հողին, ջրին, խոտին, երբ կայացել է ընկերությունը՝ խոյքարերին… Եվ միայն այն ժամանակ, երբ մի վերջին հայացքով ստուգված է արվածն ու չարվածը, նա համարձակվում է լսել իրեն ուղղված կանչը՝
Ընծայվիր արթնության կանչին, // Լուսայգի անգին պատանյակ…
Եվ փայփայելով իր հոգում ապրող պատանյակին՝ իր բանաստեղծական ճամփորդությունն է շարունակում Աղվան Վարդանյանը՝ թույլ տալով կրկին լսել իր շնչառությունը միայն այն բանից հետո, երբ ստուգված է՝ արվածն արված է առավոտի պայծառ աստղի հետ հանդիպման սպասումով:
Նա թույլ է տալիս կրկին լսել իր բանաստեղծական շնչառությունը, որովհետև համոզված է եղել լուսաբացի գոյությանը: Այդ համոզվածությամբ է բացել դռները՝ հացի, ջրի հողի, ծաղկի, խոյքարերի… Բացել ու հենց այդպես, կրնկի վրա բաց է թողել բոլոր դռներն իր ներաշխարհների:
Հիմա, երբ «Ելք երկրից»-ը մեր առջև է, դրանով իսկ աշխարհամուտ է մեզ համար: Մուտք՝ Աղվան Վարդանյանի բացած դռներից ներս՝ դեպի նրա հոգևոր ապրումների ապարանքը, ուր դռների մոտ արթուն պահակների պես հերթապահում են իրենք իրենց ամուր կամքի մեջ քարացած խոյերը: Նրանք հսկում են քարե սեղանը, որին դրված են նռան հատիկներ ու մի բուռ ցորեն:
Մեզ առաջնորդողը ճամփորդության ելած բանաստեղծի շնչառությունն է, նրան ճանաչելու ընձեռված հնարավորությունը՝ կրնկի վրա բաց թողնված դռները, որոնց բանալիները նա հետ է տանում ու կախում այնտեղ, ուր՝
Երկնքի տակ բլուրներ կան,//Եվ կա մի տուն վերադարձի… («Տունը»)
Երկիր եկող յուրաքանչյուր ոք իր կյանքի ժամանակի մեջ ճամփորդելու համար իրեն տրված բանալիներ ունի: Որտե՞ղ է պահում մարդն իր կյանքի բանալին, անիմանալի գաղտնիք է, բայց այն հայտնվում է տիրոջ ձեռքին՝ նրա ուզած պահին: Այդպես էլ անցնում է մարդն իր կյանքի ճանապարհը՝ աջ ու ձախ պտտելով բացում ու փակում է այն «օթևանների» դռները, որոնց մեջ ապրելու համար ազատ կամք է տրված իրեն: Եվ վայ նրան, ով անմիտ ու անիմաստ թափառումների ճանապարհին այլևս կորցնում է իր բանալին: Մեր խոսքը, անշուշտ, հեռու է այս տեսակից, բայց այն, ինչի մասին բարձրաձայնում է Աղվան Վարդանյանի բանաստեղծական հոգին, զգուշացում է:
Ինչի՞ մասին է զգուշացնում բանաստեղծը՝ թղթի ճերմակությունը նվաճելու գնացող իր քայլերի հետ զուգահեռ գնացողին: Այն մասին, որ ելքի դռների մոտ հետ են վերցվելու կյանքով շնորհված բանալիները: Հետ են վերցնելու, քննելու և ճշտելու համար նրա իսկությունը՝ որպես Երկիր մոլորակում ճամփորդողի անձի տեսակը հաստատող վավերագիր:
Ահա թե ինչու յուրաքանչյուր դուռ բացելուց հետո չի մոռանում Աղվան Վարդանյանը բանալին հետ տանել ու կախել այնտեղ՝ բլուրների մոտ թողած տան հիմնապատից: Հետ է տանում, տարվում նույն այդ տան փառաբանությամբ, նրա լուսեղեն մաքուր առկայծումներով: «Վերադարձի տունն» իր ներսն է առնում բոլոր այն բանալիները, որոնցով բացվում են ճամփորդության ելած բանաստեղծի առջև հայտնված դռները: Սակայն չկարծեք, թե դյուրին է հաղթահարվում վերադարձի տան ճանապարհը, թե դյուրին է մնալ ու փառաբանել տունն այդ՝ իր լուսեղեն մաքուր առկայծումներով: Ահա նա՝ բանաստեղծը, ահա բլուրները, ահա՝ «Մանկության հովիտը»՝
Ես քայլ եմ անում սքանչելի,//Որ մի կուց ջրով, նշխար հացով//Մնամ ու գոցեմ աչքը լացող,//Տիրություն անեմ խոյաքարին//Եվ այն լուռ մանկան թաց աչքերից//Շուրթերով քաղեմ արցունքը տաք,// Բայց չեմ կարենում, երկիր, գթա.//Խրվում եմ մինչև ծունկս հողում,//Հովիտ ու մանուկ ետ են լողում,//Թաղվում կապույտի կոպերի տակ:
Ելնել ճամփորդության և յուրաքանչյուր դուռ բացելուց հետո բանալին ետ տանել բլուրների մոտ՝ մանկության հովիտ, ազնիվ արարք է: Ոչ միայն ազնիվ, արմատի գիտակցում է, քայլ է հայրենապաշտ որդու:
Մի անգամ, երբ բացել էր աշխարհընկալման այն դռները, որոնք պահանջում էին խոնորհվել հողին, ջրին, շիրիմներին, Աղվան Վարդանյանը ուսեց խաչաձև իր բանալին ու գնաց կախելու այն հայրենի տան հիմնասյուներից: 1984-ի նոյեմբերն էր: «…Եվ գնացքը շարժվեց»: Տեղ հասավ, իջեցրեց ուսից իր խաչը՝ իր բանալին, կախ տվեց այնտեղ, ուր «Ընկերներն առաջ եկան-ողջունեցին»: Ինքը շփոթված էր: Ինքն այնքան շփոթված էր, որ ոչինչ չէր մնում, քան ամփոփվելը խմբանկարում.
Ոչինչ չեմ անում, ինձ ոչինչ պետք չէ,// Բայց հորդորում եմ՝ շարվեցեք, բայեր՝//Համբուրել, զգալ, շոշափել, կանչել,//Ետ դառնալ նայել ու… նորից նայել: («Գիշերաքայլ»)
Այսպես, դառնալով խմբանկարից մի օրինակ, իր հետ Աղվան Վարդանյանը կրկին վերադառնում է նույն Նախիջևան – Սիսիան – Կապան – Երևան ճանապարհով: Վերադառնում է՝ սրտից ու հոգուց բխած այն ամենին, ինչն իր կյանքն է, սերը, երազներն ու երազանքները, ապրելու ճիշտ կերպը.
Այսպես ելնել ու որոնել վերջ ու սկիզբ//Ու դառնալ ջուր ու դառնալ վարդ ու դառնալ ձայն//Ու դառնալ շող ու բաբախել կյանքի կրծքին://Ու զարմանալ ու ցընցըվել տան կարոտից//Ու լեռների ու գառների ու հայրերի//Շունչն համբուրել ու փշրվել առավոտին: («Եռատողեր առավոտին»)
Բաց են Աղվան Վարդանյանի աշխարհընկալման դռները, որովհետև այդ ընկալումներն այնտեղ են, որտեղ հարազատները, որ կոչվում են «Խնձոր, քար, աղ, թռչուն, ամառ, արյուն ու կին//օդ, կրակ, ջուր, հող, երկիր ու խոսք…»:
Այսպես է ընթանում ճամփորդյան ելած բանաստեղծը՝ ամեն անգամ բացելով ու բաց թողնելով դռները: Ինչպե՞ս կարող ես փակել այն դուռը, որի հետևում մանկությունն է, առավոտյան պայծառ աստղը, երկրի ուժը, հողը, ջուրը…
Իսկ մանկությունը տոն է՝ ծննդյան տոն: Ազգային, ծիսական, ավանդական, լուսավոր տոն:
Երգ լսեցի, արթնացա//Երազների հետքերում //Խաղաղ ննջել, լույսի հետ//Գյուղն իջնում էր իր տոնին՝//Ամռան հացը ձեռքի մեջ,//Աշնան գինին աչքերում://Ու գերդաստան-գերդաստան//Գնում էին ձուլաշար,// Գնում էին, և զուլալ//Մի երգ հսկում էր նրանց… («Ծննդյան տոն»)
Աղվան Վարդանյանի բանաստեղծական ճամփորդությունը դռնբացեքի արարողություն է: Ահա նա՝ կանգնած Սիրո և Ուժի դռան առջև, երբ շշնջում է պտտվող բանալու հետ. «Երգիր, պագնում, ասում եմ բաց…»:
Երկրի Սիրո և Ուժի առջև բանաստեղծը մենակ չէ: Նրա հետ մանուկներ են՝ ազնիվ հոգիներ, որոնք մերժում են «միայն հացիվ» կենսակերպը:
«Ոչ միայն հացիվ» կենսակերպի բացառիկ օրինակ է՝
Նրանց ձեռքերը լույսի մեջ՝//Չգիտեն լույսը որտեղից,//Նրանց սրտերը սիրո մեջ՝// Չգիտեն սերը որտեղից,//Նրանց ուժը քար է փշրում,//Չգիտեն՝ ուժը որտեղից: («Տոնի հրավեր»)
Ոչ միայն հացիվ կենսակերպը հատուկ է մանկության հովիտների բնակիչներին: Եվ սրանք, քանի դեռ չեն հասցրել մարդկային կերպարներ դառնալ ճերմակ թղթին, առայժմ հասուն հասկեր են՝ «Երկնային անուշ լույս զգեցած», թռչուններ են, որ կախվել են ցած՝ մի կաթիլ շողով գոհանալու… Եվ քանի դեռ կերպարները չեն շնչավորվել սպիտակ թղթին, ահա՝
Լույսը թռչում է լեռնապարով,//Թռչում-մարում է յոթնապատիկ,//Պուտի բաժակում մի մեծ կաթիլ//Յոթն հեղ ցոլում է՝ սրսըփալով,//Քիչ զվարթաձայն ու քիչ լալով//Գետը ընկնում է Կապույտ քարից,//Աղոտանում են պատկեր ու գիծ//Մութի ընդերքում: Ու մի գառնուկ//Մայում է, ամենքն հետ են դառնում՝//Բլուրի վրա տեսնելով ինձ:
Առջևում ճերմակ թուղթն է: Ճերմակությունը նվաճելու ելած գառնուկը մայում է: Գարնան սկզբին բլուրների վրա հայտնված ծաղիկը նայում է «եղբոր աչքերով», շարժում է ցողունն ու տուն կանչում, բայց տուն հասնելու համար պետք է նվաճել թղթի ճերմակությունը: Ինչպե՞ս նվաճել այն, երբ կա խոստովանությունը՝
…Բայց ես փուշ եմ դարձել//Խրված սրտիկի մեջ իմ մանկության:
Փուշ է սրտի մեջ, սակայն ընթացքն անկանգ է: Իսկ անկանգ է, որովհետև ճամփա ընկնելու հրահանգը հնչել է «Եղի՛ր» բառով, և հրահանգն արձակողը նույն քարե խոյն է՝ «ճակատին ծաղիկ անմոռուկի»:
Այսպես է ընթացքը ճամփորդ բանաստեղծի: Կողքից գնացողը քարե խոյն է, գլխավերևում պայծառ աստղն Առավոտի: Քայլում է՝ համաչափության մեջ պահելով սրտի զարկի հետ զուգահեռվող շնչառությունը: Քայլում է՝ քաղաքացիական պահվածքի մեջ ականջն իր ստեղծագործ հոգու տվայտանքներին, երազելով մանուշակի այն թերթիկը, որի վրա պարզորոշ գրված կլինի «Ելք երկրից» բառերը:
Տուր՝ մեռելները մեզ չթաղեն,//Իսկ մնացածը անուշադիր//Վարանումներ են քեզ դառնալու…
Բանաստեղծին օտար են նրանք, ովքեր սպասում են «իրենց մեռելներին», ուստի ամեն անգամ, երբ փոխում են քայլի ուղղությունը՝ երկնքում ծաղկի պես բացվում է «Աստղն առավոտյան», որի շողերի տակ փայլող ճերմակ թուղթը կրկին հրավիրում է նվաճելու հերթական մաքրությունը: