ՄԵՐ ԳՅՈՒՂԸ, ՄԵՐ ԱՊԵՐԻԿ ՄՈՍՈՆ, ՏԱՏՐԱԿՆԵՐԸ / Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ՏՐԻՊՏԻԽ – 1
Նվիրվում է Հայրենիքից բռնի
տեղահանված արցախահայերին

Մեր տան բակում տատրակներ կան: Բուն են դրել տանիքի քիվում: Նրանց հետ խոսել գիտենք մեր տան բոլոր անդամներով: Իսկ մեր տան խեղճը՝ Մոսոն, նրանց լեզուն ավելի լավ է հասկանում, քան մերը՝ մարդկայինը:
Երբ ամբողջ գյուղով բռնեցինք բռնի տարհանման ճամփան, որ կարծես թե մոռացել էինք, իբր թողել էինք 20-րդ դարում, թաղել մեր հիշողության խորքերում, որի վրա, իբր, առատ խոտ էր աճել, տեղ-տեղ կանաչ մամուռ, անհետացավ մեր Մոսոն: Տատրակներն էլ լուր չունեին մեր ապերիկից: Բայց կարծես ինչ-որ բան գիտեին ու թաքցնում էին: Նրանց ճռվողյունն ուրախ էր, կարծես չէին հասկանում, թե ուր ենք ճամփվում: Մեզ նման մտածում էին, թե մի քանի օրից կվերադառնանք, ու Մոսոն էլ արդեն գտնված կլինի:
Երբ արդեն ամբողջ գյուղով կազմ ու պատրաստ էինք, չէինք մոռացել մի քանի տաք շոր, ծածկոց, մի քիչ ուտելիք, չորացրած միրգ ու ավելուկ բառնալ մեր գյուղի տասը ավտոմեքենաների վրա, Մոսոն հայտնաբերվեց: Նա միշտ էլ թափանցիկ լինելու չափ գունատ է եղել, բայց հիմա միայն թափանցիկ էր: Գյուղը որոշեց նրա համար մի փոքրիկ տուփ պատրաստել, որ եթե հանկարծ Երկինք ճանապարհվի, գոնե ոտքերի տակ մի կոշտ բան լինի: Մոսոն խնդրեց, որ տուփի պատերը ապակուց լինեն, որ թռիչքի ժամանակ կարողանա շուրջը տեսնել, բայց մեր գյուղի ապակի գցող Մանվելը այդքան ապակի չուներ: Ասաց. «Կլոր պատուհաններ կսարքեմ, ապակուց լուսամուտներ կամրացնեմ չոր փայտե պատերին»:
Մոսոն ուրախ էր շատ: Մենք էլ էինք ուրախ, քանի որ տխրելու ժամանակ չունեցանք: Միայն հասցրինք կատակել. «Որ Տեր Աստծուն տեսնես, հարցրու՝ ե՞րբ է մեր ժողովրդի հանգիստ ու ապահով ապրելու ժամանակը»: «Կհարցնեմ»,- ուրախ ու միանգամայն լուրջ պատասխանեց Մոսոն՝ վստահ, որ լավ լուրերով է վերադառնալու, այլ կերպ չի կարող լինել:
Տատրակուհիներից ամենատարեցը անձամբ ինձ խոստացավ. «Մի պահ անգամ չկասկածես՝ հենց Մոսոյից մի լուր եղավ, տեղ կհասցնեմ»:
«Բջջայինս թողնե՞մ եղինջի թփերի մեջ»,- հարցրի նրան: Մի պահ երկու կլոր, փայլատ աչքերով դիտեց ինձ ու ծիծաղեց:
Դեռ շատ չէր անցել այն օրերից, երբ մենք Հայաստանի խուլ գյուղերից մեկում (մեր գյուղից մի քիչ լավն է) մեզ հատկացված քարուքանդ, լքված տունը կարգի էինք բերել, մոտիկ անտառից ցախ էինք կրել, կուտակել, արդեն վերմակ, բարձ ու ներքնակներ ունեինք, որոնք փռեցինք հատակին: Դրանցով ծածկեցինք փայտե հատակի մեծ ճեղքերը:
Մեր այս նոր տան քիվին էլ տատրակներ կային: Նրանք մերոնց նման անհոգ երգեր չէին երգում: Երևի մեզ էին խղճում, թե՝ ո՞նց ենք անցկացնելու առաջիկա ձմեռն այս անծանոթ վայրում:
Բայց մի օր՝ երեկոյան, երբ արդեն լիքը ջուր էինք կրել մեր տուն-խրճիթ, երբ արդեն մեր տան մեծ մայրիկը եփել էր գյուղապետարանից ստացած լոբին, ու ճաշի համով գոլորշիները մեզ լավ ընթրիք էին խոստանում, ես դուրս եկա բակ ու լսեցի մեր տատրակների անսովոր ուրախ ճլվլտոցը: «Երևի ձագուկներ են ունեցել,- ասացի ինքս ինձ,- ափսոս չեն դիմանա ձմռանը: Բայց ոչինչ, հիմա ուրախացե՛ք: Պետք է սովորենք գնահատել ամեն օրվա մեջ եղած ուրախության փշուրն ու հատիկը»:
Հանկարծ նրանցից մեկն իջավ, նստեց ուսիս: Ճանաչեցի մեր գյուղի տան ամենակրտսեր տատրակիկին, որին իր տատն էր ուղարկել:
«Քեզ շա՜տ, շա՜տ ուրախ լուրեր ունեմ հաղորդելու»,- ճռվողեց: Լսում էի նրա սրտիկի անհամբեր թկթկոցը:
«Մոսոն ողջ և առողջ վերադարձավ Աստծո երկնքից»:
«Ո՞նց՝ Աստծո երկնքից»: Շփոթահար էի:
«Հա՛, հենց Աստծո մոտից»:
Գրկեցի տատրակիկին: Նա հաճույքով տեղավորվեց թևերիս մեջ ու շարունակեց. «Ոչ միայն ինքն էր Մանվելի սարքած ապակեպատ լուսամուտներով տնակում»:
«Է՞լ ով»,- չհամբերեցի:
«Էլ ո՞վ: Հիմա ասեմ: Նրա հետ տնակից դուրս եկավ մի սիրուն աղջիկ՝ Շուշանը, մի պապիկ՝ սպիտակ, երկար մորուքով, նրանց ետևից էլի աղջիկներ ու տղաներ՝ շա՜տ սիրուն, փայլուն շորերով, հետո՝ ձիեր, խոզուկներ, գառնուկներ ու շա՜տ, շատ գրքեր»:
«Ո՞նց գրքեր»:
«Հա՛, հա՜ շատ գրքեր: Մոսոն դրանք վաղուց դասավորել է մեր դպրոցի գրադարանի դարակներում: Շուշանը մաքրել է, պլպլացրել է դպրոցը: Մոսոն ու Շուշանը իրենց հետ եկած երեխաներին գրել-կարդալ են սովորեցրել: Իրենք էլ արդեն երկու ձագուկ ունեն՝ տղա ու աղջիկ»:
«Ո՞նց, ո՞նց,- չէի հասցնում շնչառությունս կարգավորել,- Մոսոն գրել-կարդալ չգիտի»:
«Գիտի: Հիմա Մոսոն էն քո իմացած թափանցիկ գունատը չի»…
Զգույշ մտա տուն, մի բուռ գարի վերցրի: Տատրակիկն անհամբեր, դեռ դռնից դուրս չեկած, կըտ-կըտ բռանս միջից վերցրեց, կուլ տվեց գարեհատիկները: Հասկացա, որ ջուր էլ պիտի ուզի: Ջուրն էլ խմեց ու շարունակեց. «Հիմա մեր գյուղում ամառ է»:
«Ամա՞ռ: Ի՞նչ ես խոսում: Արցախում էլ հիմա նույն ձմեռն է, ինչ որ այստեղ»:
«Չէ՛, դու ուշադի՛ր լսիր»:
«Էդ ի՞նչ հեքիաթներ ես պատմում: Երեք ամիս չկա, որ մենք դուրս ենք եկել մեր գյուղից»:
Ուզում էինք, որ մեր խոսակցությանը ոչ ոք չխանգարեր: Մտածում էի` կախարդանքը տեղնուտեղը կցնդի, ու ես չեմ իմանա, թե էլ ինչ է պատահել իմ եղբայրիկ Մոսոյին:
Տատրակիկն իր կլոր աչուկներով տնտղեց իմ մտքերի խորքն ու շարունակեց. «Ես ու դու հիմա տարբեր բաների մասին ենք խոսում, ը՜ըմ… տարբեր ժամանակաշրջանների մասին»…
Էս ինչե՞ր գիտի էս մի մատ տատրակիկը:
«Է, հետո՞»:
«Հետո այն, որ մեր գյուղում ամեն ինչ շատ արագ ու շատ ճիշտ է կատարվում հիմա»:
Ո՞նց է դա հնարավոր:
Միտքս կարդաց ու անմիջապես պատասխանեց.
«Պարզվում է՝ հնարավոր է, երբ բոլորը իրար կես խոսքից հասկանում են, օգնում են մյուսներին՝ մինչև օգնություն խնդրելը, երբ չեն խանգարում, երբ ընդհանրապես խանգարող ոչինչ չկա»: Տատս է էսպես ասում: Ես էլ, դե, շատ փոքրիկ եմ, բայց ո՞նց կարող եմ չտեսնել, երբ ամեն ինչ աչքիս առաջ է կատարվում, էս բոլորը ինքս եմ հասկանում»:
Տատրակիկը մի պահ նայեց շուրջը: Մութն արդեն ընկնում էր: Նրա ընտանիքն Արցախում արդեն քուն էր մտել: Իսկ ես անհամբեր էի, ուզում էի էլի ու էլի լսել այս հեքիաթն իմ Մոսո եղբայրիկի ու մեր գյուղի մասին:
«Քնեմ, զարթնեմ, կասեմ ամենակարևոր ասելիքս, առավոտյան կպատմեմ ամեն ինչ»,- գրեթե հանգած խոսեց տատրակիկը:
«Ո՞րն է ամենակարևոր ասելիքդ»,- առավոտյան տատրակիկից շուտ արթնացած, դեռ աչքերս կարգին չբացած՝ հարցրի իմ գրկում երեխայի պես անխռով քնած թռչնիկին, որ երկար ճանապարհից հետո հոգնել էր երևի շատ:
Նա չսպասեց մինչև իրեն կերակրեմ ու ջուր տամ: Ինքն էլ սկսեց.
«Ամենկարևորը իմ տատ տատրակուհու ասելով սա է. «Տեսո՞ւմ եք` ուրեմն, որքան է նյութապաշտությունը փչացնում ամեն ինչ, դրա պատճառով որքա՜ն են դժվարանում մարդկանց ու նաև մեր՝ թռչուններիս հարաբերությունները, ու որքան են հեշտանում ու արագանում իրար հասկանալու, միմյանց սիրելու, օգնելու, վայելելու գործընթացները»:
«Տատդ հենց այդպե՞ս` «գործընթացնե՞ր» ասաց:
«Ասաց, որ հիմա մի քիչ վախենում է, որ Մոսոյի ու մեր գյուղի այս սքանչելի, զարմանալի գործընթացներից հանկարծ մենք՝ թռչուններս, ետ կմնանք: Թեև կռիվներն ու պատերազմները մեր միջավայրում մեր նախնիների խոհեմությամբ նվազագույնի է հասցված»:
«Խոհեմությա՞մբ: Հենց այդպես էլ ասա՞ց տատդ»:
«Տատս ասաց, որ աշխարհի բոլոր չարիքները՝ սկսած պատերազմներից, վերջացրած ընտանեկան ու ընկերական կռիվներից, վեճերից, բոլոր թշնամանքները գալիս են, կարո՞ղ ես ասել ինչից»:
Ձեռքս տարա ճակատիս, ուղղեցի ակնոցս, որ խելացի մարդու տեսք ընդունեմ: Ասացի մի բան, երկու բան, երեք բան՝ «նախանձից», «ագահությունից», «վախկոտությունից»:
Տատրակիկը խորամանկորեն ժպտում էր ու ամեն թվարկածիս հետ բացասաբար շարժում էր գլուխը:
«Ընդամենը մի բառո՛վ ասա»:
«Տգիտությունից»:
Նա էլի բացասաբար շարժեց փոքրիկ գլուխն ու վերջապես ասաց.
«Հիմարությունից: Տատս շատ երկար է մտածել ու հիմա բոլորից էլ լավ գիտի: Չե՞ս հավատում նրան»:
Հավատում եմ, այո՛, հենց էդ է, որ կա: Հիմմմարությունից… Հերթով, երբեմն էլ խառնիխուռն սկսեցի մտաբերել մեր բոլոր դժբախտությունները:
Ճիշտ է ասում տատրակիկի իմաստուն տատը…
Հաստատ՝ Էրազմ Ռոտերդամցու և Բոսխի ժամանակ էլ՝ մոտավորապես 17-րդ դարի սկիզբներին, եղել է մի իմաստուն ծեր տատրակուհի, որ նրանց համար բացել է այս գաղտնիքը… Ու դրանից հետո՝ երկար ժամանակ բոլոր խելոքներն ու հիմարները ծիծաղել են հիմարության վրա:
20-րդ դարում, ցավոք, հոգեբանները հայտարարեցին, որ հիմարությունը չբուժվող հիվանդություն է…
Տեսնենք, 21-րդ դարը ի՞նչ որոշում կկայացնի հիմարության մասին… Ի՞նչ դատավճիռ է սպասում խելոքներին…
Ու քանի որ տատրակիկը անսխալ կարդում էր մտքերս, խորհեցի. «Իսկ ի՞նչ են անելու իմ եղբայր Մոսոն ու երկնքից եկած նրա ուղեկիցները, եթե մեր հիմար թշնամիները մտնեն գյուղ»:
«Մի՛ անհանգստանա,- ճռվողեց իմ բարեկամ տատրակիկը,- նրանք մեր գյուղի տեղը չեն կարող որոշել ոչ մի հետախուզական հնարքով: Նրանց մուտքն այնտեղ արգելված է»…