ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանչուհի ՍԱԹԵՆԻԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ «Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
Սաթենիկ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
ԴՐՍԻՑ… ԴՈՒՐՍԱՐՎԱԾՆԵՐԸ
Դուստրը տուն էր մտել, ու մայրը չէր նկատել առավոտվանից սրտատրոփ սպասվածի վերադարձը, եթե նույնիսկ վերջինիս պայուսակում պիտի խնամքով դրված լիներ արվեստաբանության մագիստրոսի կարմիր (թե չէ՝ ուրիշ ի՞նչ գույնի) դիպլոմը, ուրեմն՝ չէր նկատել, ու դուստրը նայել էր մոր հայացքի ուղղությամբ՝ հեռուստաէկրանի՝ բազում արհավիրքների ենթարկված իրենց բազմատանջ մոլորակի ինչ-որ տարածքում՝ փոթորիկներից ջրահեղձ լինող…
Եվ անձեն ու անծպտուն նստել էր մոր կողքին՝ նրա նման լուռ, նրա նման արտասվաթոր… Ու հիշել Իսպանիայում արդեն քանի՜ տարի մշտական բնակության իրավունք ստացած մորաքրոջ, այսինքն՝ մոր պիճի քրոջ, բազում հոգսերով ծանրաբեռ իրենց Հայրենիքի նկատմամբ՝ մեկ-երկու ամիս առաջ արհամարհանքով. «Երկիրն էլ մի երկի՜ր լինի»,- շպրտած նախադասությունը. «Երկիրն էլ…»:
Ու մեկ վայրկյանում հօդս էր ցնդել իրեն սպասող մորն ինչ-որ բան ցույց տալու (պարծենալո՞ւ – երբեք պարծենկոտ չէր եղել) ցանկությունը և լուռ նստել արտասվող մոր կողքին…
.
Առավոտ վաղ (վա՜յ, էս ինչքան է քնե՜լ) ձայնը գլուխն էր գցել արդեն քանի՜ տարի առաջին հարկ վտարված (հանկարծ դստերը չարթնացնի սովետական-սոցիալիստական հեռախոսների միջին սերնդի բրածոն, որի հեռավոր ձայնը (էս ինչքան էլ բարձր է զրնգում անտերը) իր սենյակից հանել և տնքտնքալ-փնթփնթալով ներքև էր տարել գիշերներից սոսկ երկու-երեք ժամ խլող կնոջը, որ. «Գոնե թողնեիր մի քիչ էլ, գոնե՝ մի կես ժամ էլ քնեի… գոնե…»,- ու. «Լա՛վ, գլուխը քարը մի քիչ էլ քնելը, մենակ թե շուտ հասնի ու դրա ձենը կտրի, որ չարթնացնի իր պատվախնդիր, իր՝ գիշերն ու ցերեկը մեկ արած, պաշտպանության պատրաստվող ու «հինգ րոպեից» արվեստագիտության մագիստրոս դստերը, ում՝ իր երազանքին հասցնելու համար ամեն առավոտ՝ ժամը չորսին-հինգին (դու երկուսից-երեքի՜ց լուր տուր) վեր կենալն ու երեկոյան կաթնահունց խմորից ու մյուս նախապատրաստություններից բերաններում հալվող թխվածքներ պատրաստելով՝ խանութ հասցնելն ամենօրյա կենցաղ էր դարձրել (դուստրն ասում է՝ «տանջալի՜ կենցաղ»), ինչի հետ՝ մեջքը մի կերպ շտկելով ու ժպտալով՝ ինքը համաձայն չէ. «Չէ-չէ մի՝ տանջալի՜… Գործ է, էլի, այն էլ տանը՝ իր հավեսին արվող գործ», որ հիմա՝ տնքտնքալով ու փնթփնթալով՝ մենակ թե շուտ հասնի «ձենը գլուխը գցածին ու մենակ թե…»:
«Մենակ թե-ն» չէր. քույրն էր, իր «պիճի՜», քանի՜ երեխաների մայր իր «պիճի» քուրի՜կը…
– Ե՞րբ… Ե՞րբ ես… Ե՞րբ եք եկե՜լ,- շնչասպառ,- ե՞րբ եք եկե՜լ,- ասաց,- ե՜րբ…
– Ի՞նչ կարևոր է, եթե արդեն այստեղ ենք…
– Բայց…
– Առանց «բայց-երի». եկել ենք՝ առանց «բայց-երի» ու դեռ պիտի առանց «բայց-երի» էլ եկող շաբաթ, մի քանի օրով, մեկնենք՝ մամայի գերեզմանին այցելության:
Կոկորդում կոշտ քարի նման լռված «բայց»-ը հալվեց, ու սիրտը թփրտաց,- «Վա՜յ, քո ցավը տանե՜մ, իմ պուճուր, իմ անուշ քուրի՜կ… Ախր, ես էլ…»:
Ու քույրը՝ իր պիճի քուրի՜կը, հեռախոսագծի մյուս կողմում երևի ժպտաց.
– Մեր մարթը,- չէ՜, նա հաստա՛տ ժպտաց, ու ինքն էլ ժպտաց.
«Աստված ջան, իր պիճի քուրը, իր անո՜ւշ քուրիկը չի մոռացել հայրենի եզերքի «մեր մարթը» հարազատ ձևը, ու. «Տեսնես շա՞տ մարդ կա իրենց կողմերից էն տեղերում»,- մտածեց:
Իսկ քույրը.
– Մեր մարթը,- կրկնեց ու շարունակեց իր չընդհատված խոսքը,- մեր մարթը մի քանի օրով վարձու մեքենա է վերցրել հինգ հոգու համար:
«Ախ, հա՜,- չգիտես որտեղ թաքնված «բայցը» վերադարձավ կոկորդ ու խեղդելու աստիճան լռվեց այնտեղ,- ախ, հա՜, ճիշտ պիճի քրոջ ընտանիքի անդամների թվով, որ, քիչ էր մնացել կուլ գնալուց՝ արցունքներ բերեր աչքերից,- ախ, հա՜… առանց բայց-երի»,- որն արդեն երևի չի տեղավորվում մանկության «ամենա-բայցիկ» քրոջ բառապաշարում. «…բայց ո՞ւր է իմ շորը, գտեք-տվե՜ք…»,
«…բայց ո՞վ է կերել իմ բաժինը, իմը էսքան չէ՜ր…», «…բայց ո՞ւր է իմ կարմիր-կապույտ գնդա՜կը…», և դարձյալ ու դարձյալ բոլորի և ամեն ինչի վրա անհաշվելի անգամներ շաղ տրվող. «…բայց…», «…բայց…», «…բայց…», ու հիմա՜…
Եվ.
– Ապրի ինքը,- ժպտաց մտքում. քույրը մի պահ մոռացնել էր տվել փեսայի… ներկայությունն ու գոյությունը,- ապրի ինքը. թե չէ մինչև հասնեիք՝ հոգիներդ պիտի դուրս գար:
– Բա ո՜նց,- երևի պուճուր քույրն էլ ժպտաց լիաբերան,- բա ո՜նց: Համ էլ ուզում ենք մի քանի օր մնալ էնտեղ ու առանց ավտոյի, նույնն է, թե՝ առանց ոտք ու ձեռքի…
– Ինչ ճիշտ է՝ ճիշտ,- պիճի քրոջ ճիշտ խոսքի հետ չէր կարող չհամաձայնել ավագ քույրը,- ինչ ճիշտ է՝ ճիշտ…
Ում միտքը կիսատ թողնելով ու երևի մի բան հիշելով.
– Մի խոսքով,- ասաց,- մի խոսքով. վաղը չէ մյուս օրը հավաքվելու ենք, անպայման կգաք, չմոռանա՛ս. վաղը չէ մյուս օրը…- և վաղ առավոտվա լռության մեջ. «Չը-մո-ռա-նա՜ս…»,- բարձրաձայն հորանջեց, ու անջատվեց հեռախոսը,- տո՜ւ… որ զրնգաց մեծ քրոջ ականջում. «Տո՜ւ…»:
Ա՛յ, սրա ձայնից որ հաստատ արթնացավ դուստրը, հաստա՛տ:
Փառք Աստծո, չէր արթնացել, ու մայրը՝ ավարտելով «տանջալի կենցաղի» (համա թե բառ է պեղել դուստրը՝ տան-ջա-լի՜) վերջին մանրամասները, շտապեց խանութ… խանութնե՜ր. իրեն ու դստերն այսօր փող է պետք, սովորականից շատ փո՜ղ… Եվ վերադարձին՝ բարձրանալով նրա ննջասենյակ.
– Վեր կաց,- ասաց,- վե՛ր կաց,- մորաքույրդ է եկել Իսպանիայից՝ ամբողջ ընտանիքով, վե՛ր կաց:
– Ե՞րբ,- զարմացավ դուստրը,- ե՞րբ:
– Ի՞նչ կարևոր է,- առանց մտածելու՝ քրոջ բառերը կրկնեց մայրը,- ի՞նչ կարևոր է, վեր կաց, գնում ենք…
– Ո՞ւր:
– Էն բառին ո՞նց են ասում ընկերուհիներդ:
– Ո՞ր բառին, մա՛:
– Հագուստների խանութ-սրահներում գնումներ կատարելու:
– Դե դու արդե՛ն ասացիր, մա՛, իսկ այդ բա՜ռը… հե՛նց այդ բառը հաստատ մտքումդ չի մնալու. ինչի՞դ է պետք:
– Պետք չէ,- ժպտաց մայրը,- հաստատ չեմ հիշելու. ինչի՞ս է պետք:
-Տեսա՞ր, նույնիսկ ինձ պետք չի այդ բառը կամ… այդ խանութնե՜րը,- փորձել էր հրաժարվել դուստրը,- ես հո երեխա չե՞մ, ունեցածներս էլ արդեն բավարար են, մա՛:
– Բավարար չե՛ն,- դստեր խոսքը ժխտականով ընդհատել էր մայրը,- բավարար չեն,- ու մտքում ավելացրել. «Ես դեռ ո՜ղջ եմ, իմ արքայադուստր…»: Եվ ապա.
– Վեր կաց, էլ չկրկնեմ. վե՛ր կաց:
Եվ անճոռնի դիմակները համաճարակավախ դեմքներին. մարդկանցից չճանաչված ու փոխադարձաբար նրանց չճանաչող, մայր ու դուստր հասան, մոր կարծիքով՝ թանկարժեք, բայց որոշակի խավի կողմից այնքան էլ բանի տեղ չդրվող հագուստի մի խանութ-սրահ և ընտրեցին աղջկա՝ մոր աշխատանքը խնայող աղջկա, բայց ո՛չ մոր սրտով մի շոր, վերադարձան տուն՝ առավոտյան ճանապարհ ընկնելու համար ամառանոցային գողտրիկ ու փոքրիկ քաղաքում մորաքրոջ նոր գնած երկհարկ տուն, որտեղ.
– Բարով եկաք,- ասացին միմյանց. իրենք՝ հայրենիք ժամանածներին, և հայրենիք ժամանածներն՝ իրենց՝ իրենց նոր տուն մտածներին,- բարով եկաք:
– Բարով եկաք, բայց էս ինչո՞ւ էսքան ուշացաք,- քրոջ աղջկան համբուրելով ու գնահատող հայացքով զննելով,- էս ինչքան ես սիրունացե՜լ… Համ էլ,- կրկնեց,- համ էլ, էս ինչո՞ւ էսքան ուշացաք,- և ապա խոժոռվելով,- ինչո՞վ եկաք,- ավելացրեց:
– Տաքսիով,- մեղք գործածի նման մի պահ հապաղելով պատասխանեց մեծ քույրը,- տաքսիով:
– Տաքսիո՞վ… Ինչո՞ւ աղջկադ… Գեղեցկուհի աղջկադ համար ավտո չե՞ս առել,- խոժոռվեց «արտասահմանցի»… «իսպանացի՜» քույրը,- մի ավտոն էլ ի՞նչ է, որ չես առնո՜ւմ… Թե՞ չես կարող…,- և ինչ-որ բառեր կուլ տալով,- թե չես կարող, տուր տանեմ՝ թագուհու նման պահեմ…
Եվ սիրուն աղջիկը՝ ոտքը հազիվ շեմից ներս դրած մոր «արքայադուստրը», հմտորեն բռնելով նետված «կռվախնձորը» և այն խնամքով վերադարձնելով մորաքրոջը, առաջին անգամ բացեց բերանը.
– Ինչու մա՞յրս պիտի ինձ համար մեքենա գնի,- ասաց:
– Բա էլ ո՞վ,- ժպտաց աղջկա մոր պիճի քուրը,- բա էլ ո՞վ պիտի առնի:
– Ե՛ս,- առարկություն չընդունող ձայնով. «Այ քեզ բա՜ն,- իր խոսել չսիրող ու «հինգ րոպեից» արվեստաբանության մագիստրոս դստերը նայեց մայրը»,- այ քեզ բա՜ն,- որ հանգիստ ժպտաց մորը և,- ե՛ս,- ասաց,- ե՛ս կառնեմ, երբ ինքս փող վաստակեմ… Ե՛ս,- ու մոր ետևից մտավ «փոքրիկ հավաքի»՝ խիստ խայտաբղետ բազմությամբ լեփ-լեցուն մեծ սրահ. պիճի մորաքույրը (ըստ չար լեզուների) մե՜ծ առաքելությամբ էր ժամանել իրենց Աստվածատուր երկիր, այստեղից՝ մինչև երկրորդ հոգեգալուստ տանելու և երկիր մոլորակով մեկ անհայրենիք ու անտուն թափառելու համար ցրիվ տալու իրենց սե՜րմը ազնվական…
Մեկ ժամ անց անհոդաբաշխ աղմուկից հոգնած մոր ու դստեր դիմաց հայտնվեց իրենց փնտրող մոր պիճի քուրը, և.
– Գնո՞ւմ եք,- հարցրեց,- գնո՞ւմ եք:
– Երեխա՛ս,- շեշտելով «երեխաս» բառը,- ասաց ավագ քույրը,- երեխաս վաղը պետական քննության է, իսկ մեկ ամսից՝ պաշտպանության,- որը սահելով մոր պուճուր քրոջ ականջի կողքով՝ գնաց-կորավ ներսից դուրս լցվող շա՜տ կարևոր աղմուկի մեջ, որը մոր պիճի քուրը պիտի փորձեր լռեցնել ամենակարևոր ասելիքով.
– Երկու շաբաթ հետո, կիրակի օրը, ժամը երեքին, հավաքվելու ենք «Հանրապետության հրապարակի» ցայտաղբյուրների մոտ, չուշանա՛ք, որտեղից գնալու ենք ռեստորան՝ հրաժեշտի քեֆի,- որը խուտուտ տվեց «հինգ րոպեից» օրիորդի ականջը. «գուցե՝ խնջույքի՞»…,- ու,- կրկնեց,- չմոռանա՛ք ու չուշանա՛ք,- և մտավ տուն…
Երկու շաբաթ հետո…
Դեռ չմոտեցած ցայտաղբյուրին, մարդկային հսկայական զանգվածից պոկվեց մեկը՝ իրենց պիճի քրոջ ու մորաքրոջ տեսքով մեկը, և շտապեց դեպի իրենք. «Վայ, քո ցա՜վը տանեմ, իմ ջիգրեխելա՜ռ քուր»,- որ դեռ չմոտեցած.
– Դուք էլ ուրիշ շորեր չունեի՞ք,- շպրտեց ատամների արանքից,- դուք էլ ուրիշ շորեր չունեի՞ք…- ու,- դե արագացրե՛ք,- մեջքն իրենց դարձնելով՝ քայլեց դեպի իրեն սպասող, գունավոր ապագայով ու խայտաբղետ զգեստներով «կառնավալային» բազմությունը՝ թիկունքում երեքամյա… երեսնամյա, հարյուրերեսնամյա, հազարերեսնամյա արնածոր, բայց ո՛չ արնաքամ, հիվանդ, բայց ո՛չ հիվանդոտ, սեփական և ոչ սեփական բորենիների ձեռքերով ճղոտվող, բայց հավերժի՛ ճանապարհը բաց չթողնող իրենց երկիրը…
Եվ մորաքը՝ իր մորաքն ու մոր պիճի քուրիկը, դարձյալ ետ նայեց դեռ իրենց տեղում կանգնածներին.
– Դե արագացրե՜ք…
Որ, մեջքով շրջվելով ցայտաղբյուրին, քայլեցին դեպի մոտակա կանգա՛ռ:
21.10.21 թ.
ԳՐՔԵՐ՝ ԱՌԱՆՑ ԿԵՂԾԻՔԻ
Իր աստվածատուր լեզվի յուրաքանչյուր տառն ու բառը պաշտող և ըստ Արարատ Ղարիբյանի դասագրքերի Գյումրիի (Լենինական – Լեննականի) ամենալավ դպրոցի շրջանավարտի առաջին իսկ պատմվածքները գրավեցին լրջմիտ գրականագետ-քննադատ-ընթերցողների ուշադրությունը. եկել էր նոր խոսք, որը նրան կարճ ժամանակ անց՝ քսանամյակի օրը պիտի բերեր «Սովետական դպրոց» թերթի հանրապետական մրցույթի առաջին մրցանակը…
Եվ դա ուղիղ 55 տարի առաջ էր՝ 1966 թվականին:
Բայց այդ պատմվածքները՝ իբրև առաջին գիրք, լույս չտեսան, որ պետք է շա՜տ հետո դառնային… 5-րդ, իսկ որպես առաջին, որպես՝ «Միջին և բարձր տարիքի դպրոցականների համար» հորջորջված (մեր խելոք մանուկները դեռ պիտի «մեծանայի՜ն») գիրք, որը պիտի «…բերեր իր յուրահատուկ երանգն ու ոճը, ինքնատիպ մտահղացումների և մոտեցումների դրսևորումները»՝ «Դաշտային ծաղիկներ» մանկական վիպակն էր, որ ոչ միայն հաճելի խառնաշփոթ առաջացրեց գրական շրջանակներում, այլև թարգմանվեց (ամբողջական թարգմանությունը՝ Սամվել Շահմուրադյանի) և 1984 թվականին, ամսագրային տարբերակով լույս տեսավ «Литературная Армения» ամսագրի 3-րդ համարում, որի ինքնատիպ արձագանքը եղավ համամիութենական «Вопросы литературы» ամսագրի 1985 թ.՝ հայկական գրական կյանքին նվիրված ամփոփիչ հոդվածում տեղ գտած և այդ վիպակին նվիրված ավելի քան բարյացակամ ու ինքնատիպ վերլուծությունը:
Շատ ջերմ ընդունելության արժանացավ նաև երկրորդ՝ առաջինի օրգանական շարունակություն հանդիսացող «Քառասունվեց ահեղ հնդկացիներ» վիպակը, և մոսկովյան «Детгиз» հրատարակչության կողմից Սաթենիկ Մկրտչյանին առաջարկվեց երկու վիպակների համատեղ՝ ռուսերեն թարգմանության տպագրությունը: Գրքերը թարգմանվեցին (երկրորդ գրքի թարգմանությունը՝ Անահիտ Հովհաննիսյանի), բայց ժամանակները կտրուկ փոխվեցին, և այդ՝ երկուսը մեկ գրքում համատեղ լույս չտեսած գրքերից երկրորդը «Литературная Армения» ամսագիրն իր ընթերցողներին ներկայացրեց այս տարվա (2021 թ.) առաջին և երկրորդ համարներում՝ ամբողջությամբ:
Իսկ մինչ այդ, «Юность» ամսագրի 1986 թվականի առաջին համարում տպագրվեց Սաթենիկ Մկրտչյանի «Самый старый сапожник» («Հին քաղաքի ամենածեր հնակարկատը») պատմվածքը, որի հիման վրա 1987 թվականին «КИЕВНАУЧФИЛЬМ»-ը՝ նույնպես սեփական նախաձեռնությամբ և հեղինակի թույլտվությամբ, նկարահանեց համանուն մուլտիպլիկացիոն ֆիլմը, որոնց մասին են վկայում հեղինակի մոտ պահպանվող ռուսալեզու ընթերցողների ու ֆիլմը դիտողների բացառիկ ջերմ նամակները:
Նշենք նաև, որ Խնկո-Ապոր անվան մանկական գրադարանի կողմից անգլերեն թարգմանված և Ճապոնիա՝ մանկապատանեկան գրականության մրցանակաբաշխությանն ուղարկված այդ նույն պատմվածքը 2002 թվականին Ծագող արևի երկրում ստացավ առաջին մրցանակը:
Բարձր գնահատականի են արժանի նաև Սաթենիկ Մկրտչյանի պատմվածքների «Fatum» ժողովածուի թարգմանությունները, որ կատարել էր բազմափորձ, բայց այժմ, ավաղ, երջանկահիշատակ թարգմանիչ Նելսոն Ալեքսանյանը, և դատելով ընթերցողների արձագանքներից, որոնք նույնպես դարձան ռուսալեզու նույնիսկ ամենախստապահանջ և լրջմիտ ընթերցողների համար հաճելի անակնկալ, քանզի իր՝ երբեմն ամենակարճ պատմվածքներում անգամ Սաթենիկ Մկրտչյանը կարողանում է այնպես և այնքան բան ասել տեքստում, ենթատեքստում և համատեքստում, որ այդքանը լի ու լի կարող է բավարարել նույնիսկ վիպակի, երբեմն էլ՝ վեպի ստեղծման համար: Դա անվիճելիորեն դրական կողմն է հեղինակի, ով իր գրի մեջ թույլ չի տալիս ոչ մի կեղծ նոտա:
Ավելացնենք միայն այն, որ իր 75-ամյակի նախօրեին հեղինակն իր սիրելի ընթերցողին հանձնեց պատմվածքների՝ «Մենք և մենք» նոր ժողովածուն, որը նույնպես պակաս հույզեր չի պարգևի և մտասևեռումների չի մղի իր լրջմիտ ընթերցողին, իսկ նրան՝ մեր սիրելի ընկերուհուն ու գրողին, մաղթենք նորանոր գրքեր:
Ալբերտ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ
«Литературная Армения» ամսագրի գլխավոր խմբագիր
