«ԴՈՒՌԸ ԲԱՑ ԷՐ». Կա­րի­նե Խո­դիկ­յա­նի խորհր­դա­վոր աշ­խար­հը / Ք­րիս­տո­ֆեր ԱԹԱՄՅԱՆ

mirrorspectator.com
Կա­րի­նե Խո­դիկ­յա­նի ար­ձա­կը բա­ցա­ռիկ դե­րա­կա­տա­րութ­յուն ու­նի. այն անս­պա­սե­լիո­րեն ներ­խու­ժում է մարդ­կա­յին հո­գե­բա­նութ­յան խոր­քե­րը և­ ի­րա­տե­սա­կան ձևե­րով ներ­կա­յաց­նում բա­րո­յա­կան խնդիր­ներն ա­ռանց խրա­տա­կա­նութ­յան: Ն­րա հիա­նա­լիո­րեն մռայլ պատմ­վածք­նե­րը քան­դում են ի­րա­կա­նութ­յան և­ եր­ևա­կա­յութ­յան, ի­րա­կա­նի և­ երևա­կա­յա­կա­նի սահ­մա­նը: Դ­րանք հի­շո­ղութ­յան մեջ վե­րա­կեն­դա­նաց­նում են սար­սա­փե­լիի և խորհր­դա­վո­րութ­յան տե­սութ­յու­նը, ո­րը բնու­թագր­վում է որ­պես հե­րո­սի պա­տաս­խան` միան­գա­մից ան­ծա­նոթ, բայց և ծա­նոթ բա­նի հան­դի­պե­լիս. սո­վո­րա­բար դա վախ է կամ վատ կան­խազ­գա­ցում: Խո­դիկ­յա­նը ու­շադ­րութ­յու­նը կենտ­րո­նաց­նում է ըն­տա­նե­կան փոքր միա­վոր­նե­րի կամ ան­հա­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի վրա և­ իր պատ­մութ­յուն­նե­րը սկսում է այդ­տե­ղից՝ նկա­րագրե­լով ա­մեն ինչ՝ սկսած զու­գըն­կեր­նե­րի միջև պարզ տղա­մարդ-կին վի­ճա­բա­նութ­յուն-տա­րա­ձայ­նութ­յուն­նե­րից ընդ­հուպ մինչև կե­նաց-մա­հու բա­խում-ընդ­հա­րում­ներ: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, նա երբ­ևէ վերջ­նա­կան կամ վճռո­րոշ դա­տավ­ճիռ չի ար­ձա­կում որ­ևէ խնդրի կամ ան­ձի վե­րա­բեր­յալ և հա­ճախ «քու­ղերն ար­ձա­կած է թող­նում»՝ եր­բեմն նույ­նիսկ ի­րե­րը գլխի­վայր շուռ տա­լով ա­մե­նա­վեր­ջում։ Արդ­յուն­քը հի­շո­ղութ­յուն արթ­նաց­նող է, եր­բեմն՝ սար­սա­փազ­դու, բայց՝ միշտ հե­տաքր­քիր:
«­Դու­ռը բաց էր» պատմ­ված­քում անք­նութ­յամբ տա­ռա­պող կի­նը հեգ­նան­քով է վե­րա­բեր­վում իր հար­ևա­նու­հուն, ո­րը կա­տա­ղութ­յան ու սար­սա­փի մեջ է՝ են­թադր­յալ սե­րիա­կան մար­դաս­պա­նի կա­պակ­ցութ­յամբ, ո­րը այդ տա­րած­քում (թա­ղա­մա­սում) միայ­նակ զոհ-կա­նանց փնտրտու­քի մեջ է: Կ. Խո­դիկ­յա­նը տրա­մադ­րութ­յուն է ստեղ­ծում, երբ գլխա­վոր հե­րո­սու­հին տուն է գա­լիս և բա­ցում իր բնա­կա­րա­նի դու­ռը. «­Բայց երբ նա բա­ցեց դու­ռը, և մի­ջանց­քի դա­տարկ խա­վարն ա­րա­գո­րեն ա­գա­հութ­յամբ գրկեց նրան, զգաց՝ կար­ծես ծա­նո­թա­նում էր իր սե­փա­կան գե­րեզ­մա­նի հետ»: Ինչ­պի­սի սա­ռը պատ­կե­րի ինչ հրա­շա­լի ներ­կա­յա­ցում. խա­վար, որն ա­գա­հո­րեն շրջա­պա­տում և պա­րու­րում է քեզ, ինչ­պես քո գե­րեզ­մա­նում: Եվ հենց այդ նույն գի­շե­րը կի­նը տես­նում է իր պա­տին ուր­վագծ­ված մի տղա­մար­դու, ո­րը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է հետև­յալ նկա­րագ­րութ­յա­նը. գոտ­կա­տե­ղից վեր մերկ, կատ­վի աչ­քե­րի նման փայ­լող աչ­քե­րով։ Արդ­յո՞ք նա պատ­կե­րաց­նում է դա: Տ­ղա­մար­դը զննում է նրան (արդ­յո՞ք զննում է), և կինն իր կաշ­կանդ­ված ցան­կութ­յուն­նե­րից ա­զա­տագր­վե­լու մղում է զգում… Հա­մե­նայն­դեպս, նրա վախն ակն­հայտ է, ի­րա­դար­ձութ­յու­նը՝ խորհր­դա­վոր և­ ան­հաս­կա­նա­լի:
Ինչ­պես մյուս ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում, Խո­դիկ­յա­նը պա­տաս­խան­նե­րը հմտո­րեն թող­նում է ըն­թեր­ցո­ղին: Ն­րա մշտա­կան դաշ­նա­կի­ցը խո­րունկ ու խա­բու­սիկ հու­մո­րի զգա­ցումն է: Երբ կնոջ հար­ևա­նու­հին ա­ռա­ջին ան­գամ պնդում-զգու­շաց­նում է, որ կի­նը նա­խազ­գու­շա­կան մի­ջոց­ներ ձեռ­նար­կի, գլխա­վոր հե­րո­սու­հին անվր­դով հարց­նում է. «Ին­չո՞ւ պի­տի մո­լա­գա­րը գար այս­տեղ» (շե­ղա­տա­ռով գրվածն իմն է), կար­ծես նրա շեն­քում կամ դրա շրջա­կայ­քում չկար մե­կը, ում վրա ար­ժեր հար­ձակ­վել:
Ինչ­պես նրա պատ­մութ­յուն­նե­րից շա­տե­րում, Խո­դիկ­յա­նի հե­րոս­ներն ա­նուն­ներ չու­նեն. նրանք պար­զա­պես «նա» են կամ «կի­նը», «մայ­րը» կամ «իմ որ­դին» են: Այս­պի­սով, հե­ղի­նակն ընդ­հան­րաց­նում է իր հե­րոս­նե­րին՝ միա­ժա­մա­նակ ու զու­գա­հե­ռա­բար խլե­լով նրանց ինք­նութ­յան այս կար­ևո­րա­գույն մասը:
Ըն­թեր­ցո­ղին չպետք է զար­մաց­նի Խո­դիկ­յա­նի վար­պե­տութ­յունն իր ար­վես­տում: Նա բե­ղուն գրող է և «Գ­րա­կան թեր­թի» գլխա­վոր խմբա­գի­րը, ինչ­պես նաև հայտ­նի սցե­նա­րիստ և լ­րագ­րող: Այս ա­մե­նով կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ նրան լավ է ծա­ռա­յում գրե­լու իր բծախն­դիր ո­ճը, և ն­րան հեշտ է տրվում պայ­մա­նա­կա­նութ­յուն­նե­րի բա­ռա­խա­ղը, ինչ­պես այս հա­վա­քա­ծո­ւի երկ­րորդ՝ «Ես չէի գնա­լու» պատմ­ված­քում: Ի՞նչ կա­նեիք, ե­թե ինչ-որ մե­կը դա­նա­կա­հա­րե­լով սպա­ներ ձեր մի­նու­ճար որ­դուն, իսկ մար­դաս­պա­նի մայրն այ­նու­հետև գար ձեզ մոտ՝ ա­ղեր­սե­լով ձեր նե­րո­ղամ­տութ­յու­նը դա­տա­րա­նում: Այս­տեղ պա­տաս­խա­նը հետև­յալն է. նրան գցեք հա­տա­կին և փոր­ձեք կտոր-կտոր ա­նե­լով պա­տա­ռո­տել… Բայց այ­նու­հետև սպան­ված պա­տա­նու մայ­րը ե­րա՞զ է տես­նում, թե՞ ի­րա­կան է տե­սա­ծը, որ ի՛ր որ­դին է սպա­նել այն կնոջ զա­վա­կին: Ի­րա­վի­ճա­կը սկզբուն­քո­րեն փոխ­վում է. հի­մա ի՞նչ: Հարցն` արդ­յո՞ք պետք է ընդ­հան­րա­պես նե­րել, և­ ե­թե ա­յո, երբ և­ ինչ պայ­ման­նե­րում, ա­վե­լի է բար­դա­նում, թերևս դառ­նում (ան­պա­տաս­խան կամ) այն­պի­սին, ո­րին հնա­րա­վոր չէ պա­տաս­խա­նել: Հա­յե­րի հա­մար, ո­րոնք հա­ճախ հա­մակ­ված են անց­յա­լի հան­ցա­գոր­ծութ­յուն­նե­րով, սա հատ­կա­պես ծան­րա­ցած հարց է:
«Էտ­յու­դը» խա­բու­սի­կո­րեն պարզ հա­յացք է՝ սե­ռե­րի միջև առ­կա տար­բե­րութ­յա­նը. տղա­մարդ, ո­րը մշտա­պես պարտ­վում է կնոջ գե­րա­զանց խո­սակ­ցա­կան ու­նա­կութ­յուն­նե­րին. գու­ցե «Տ­ղա­մար­դիկ Մար­սից են, կա­նայք՝ Վե­նե­րա­յից»-ի խո­դիկ­յա­նա­կան տար­բե­րակն է: Պատ­մութ­յու­նը սկսվում է հետև­յա­լով. ««­Տե՛ս»,- ա­սաց տղա­մար­դը։ // «­Տե՛ս»,- մտա­ծեց կի­նը»: Միմ­յանց հա­ջոր­դող ա­նա­նուն տղա­մար­դու և կ­նոջ, «ես»-ի և «նա»-ի մի­ջո­ցով հե­ղի­նա­կը ձեզ ներ­քա­շում է եր­կու կեր­պար­նե­րի մտա­ծե­լա­կեր­պի մեջ, երբ վեր­ջին­ներս, կար­ծես, բա­նա­վոր ին­տե­լեկ­տո­ւալ շախ­մատ խա­ղա­լիս լի­նեն:
Մա­հը ժո­ղո­վա­ծո­ւում մշտնջե­նա­կան ու մշտա­կան թե­մա է: «­Դու­ռը բաց էր» պատմ­ված­քից և գլ­խա­վոր հե­րո­սի սե­փա­կան գե­րեզ­մա­նի հո­տից սկսած՝ մենք շարժ­վում ենք դե­պի «­Հա­ցի և մահ­վան հո­տը», ո­րը նկա­րագ­րում է ժա­ռան­գա­կան գե­րեզ­մա­նա­փոր­նե­րի ըն­տա­նիք: Մենք հետ­ևում ենք ե­րի­տա­սարդ Ա­վե­տին, երբ նա ստանձ­նում է իր հոր փե­շա­կը և սո­վո­րում է փո­րել իր ա­ռա­ջին գե­րեզ­մա­նա­փո­սը՝ ա­ռաջ անց­նե­լով իր կյան­քի փու­լե­րով: «­Հինգ մե­քե­նա՝ ճամ­փեզ­րից այն կողմ» պատմ­ված­քը ող­բեր­գա­կա­տա­կեր­գա­կան հա­յացք է նե­տում վա­րորդ­նե­րի վրա, ո­րոնք բո­լորն ա­րա­գաց­նում են ըն­թաց­քը ճամ­փեզ­րին պառ­կած տղա­մար­դու կող­քով, բայց ոչ ոք կանգ չի առ­նում՝ օգ­նե­լու նրան: Հա­ջոր­դող տե­սա­րան­նե­րում և դժ­բախտ պա­տա­հար­նե­րում գլխա­վոր հե­րոս­նե­րից ա­մեն մե­կը զոհ­վում է կա՛մ դժբախտ պա­տա­հա­րի արդ­յուն­քում, կա՛մ սպան­վում (յու­րօ­րի­նակ պա­տիժ՝ գու­ցե այդ պա­հին մա­հա­ցո­ղին օգ­նութ­յան չհաս­նե­լու հա­մար)։ Սա­կայն սար­կազ­մի ա­ռա­վե­լա­գույն չա­փա­բա­ժի­նը գա­լիս է ճա­նա­պար­հի եզ­րին պառ­կած մար­դուց, ո­րը, պարզ­վում է, պար­զա­պես ար­ևա­յին լո­գանք է ըն­դու­նում: Պատմ­ված­քի ա­վար­տին նա վեր է կե­նում ճամ­փեզ­րից և լուռ հե­ռա­նում է. պատ­մութ­յունն ար­դեն ա­ռակ է, գու­ցե բո­լոր նրանց մա­սին, ով­քեր ի­րենց կյան­քը լցնում են ան­փո­փոխ և հա­ճախ ա­նի­մաստ ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով ու հան­դի­պում­նե­րով՝ սխալ­մամբ կար­ծե­լով, որ դրանք ի­րենց եր­ջա­նիկ կդարձ­նեն:
Եր­ջան­կութ­յունն իս­կա­պես ա­նըմբռ­նե­լի է հա­կիրճ պատմ­վածք­նե­րի այս շար­քում. չկան եր­ջա­նիկ ըն­տա­նիք­ներ, եր­ջա­նիկ գլխա­վոր հե­րոս­ներ. սա պեր­ճո­րեն լու­սա­բան­ված չէ, և դա այն­քան էլ կար­ևոր չէ։ Հաս­տատ է թվում միայն մա­հը կամ ճա­կա­տագ­րի փո­փո­խութ­յու­նը վեր­ջին րո­պեին: «Սև մահ­ճա­կա­լը» պատ­մում է փոք­րիկ աղջ­կա՝ մահ­ճա­կա­լի տակ թաքն­ված հրե­շի ման­կութ­յան պատ­մութ­յու­նը, ո­րը տա­րի­ներ անց էլ շա­րու­նա­կում է ապ­րել այդ վա­խի մեջ՝ դժվա­րաց­նե­լով և՛ իր, և՛ մտե­րիմ մարդ­կանց կյան­քը: «­Տասն­մե­կե­րորդ պատ­վի­րա­նը» ի­րա­կա­նի ու ֆան­տաս­տի­կի սահ­մա­նում է՝ պատմ­վում է մե­ռած հե­րո­սի կող­մից. սա լավ կա­ռուց­ված հնա­րանք է: Ժո­ղո­վա­ծո­ւի ա­մե­նա­վեր­ջին կարճ պատմ­ված­քը՝ «­Փո­խա­կեր­պում»-ը, սպա­նութ­յուն­նե­րի հետ կապ­ված ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի շա­րան է, ո­րոնք, ա­մեն ին­չից զատ, բախ­տա­գու­շակ թու­թա­կի կող­մից են նաև գոր­ծի դրվում: Գլ­խա­վոր հե­րո­սը՝ մի ե­րի­տա­սարդ կին, հետ­ևում է ան­հայտ մե­կի ցու­ցում­նե­րին, ո­րոնք կա­տա­րե­լու դեպ­քում «կպահ­պա­նես այն եր­ջան­կութ­յու­նը, ո­րը գտնե­լու ես»: Նա այդ­պես էլ վար­վում է. սպա­նում է ան­ծա­նոթ մե­կին՝ աչքն ան­գամ չթար­թե­լով: Սա­կայն պատ­մութ­յան և գր­քի վեր­ջին բա­ռե­րը կար­ծես թե վին­տա­ժա­յին Խո­դիկ­յան լի­նեն: Երբ կի­նը սպա­սում է, որ սի­րեց­յալ տղա­մար­դը հե­ռա­խո­սով հաս­տա­տի ի­րենց ժա­մադրութ­յու­նը, եր­ջան­կութ­յու­նը դեռ չկար. «Եվ մինչ նա սպա­սում էր՝ լսե­լու նրա պա­տաս­խա­նը, զգաց, որ իր հո­գին սա­ռում է»:
Հե­տաքր­քիր ձևով հեգ­նանքն ու գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի զար­գաց­ման գե­րա­զանց զգա­ցո­ղութ­յու­նը զերծ են պա­հում այս կարճ ժո­ղո­վա­ծուն տխուր կամ նյար­դե­րը քայ­քա­յող լի­նե­լուց: Փո­խա­րե­նը ըն­թեր­ցողն ա­րա­գո­րեն մի պատ­մութ­յու­նից մյու­սին է անց­նում, մեկ ա­րա­տա­վոր ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծից հա­ջոր­դին՝ ակն­կա­լե­լով գրա­կան պտու­տա­կի մեկ այլ խո­րունկ, անս­պա­սե­լի շրջա­դարձ: Եվ նա հազ­վա­դեպ է հիաս­թափ­վում:
Անգ­լե­րե­նից թարգ­մա­նութ­յու­նը՝
Սո­նա ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆԻ
«The Door Was Open», Կա­րի­նե Խո­դիկ­յան, թարգ­մա­նիչ՝ Նա­զա­րեթ Սե­ֆեր­յան (Glagolsav Publishers, October 2019)