ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանիչ, հրապարակախոս
ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ԱՆԴԵՆԱԿԱՆ
(հատված)
ՄԵՌՆԵԼՈՒՍ ՕՐԸ
Վերջապես ես մեռա:
«Մահը` այդ ազատությունը»` ցնծաց Սարտրը:
Կինս ննջարանում մենակ էր, կենսահյութի հերթական կթղան էր քիմքիս մոտեցնում, բայց խուճապի չմատնվեց, բաժակը ցածրաթոռին դրեց, իսկույն բացեց բերանս, կեղծատամներս տեղավորեց, նախ շրթունքներս, հետո կոպերս պինդ փակեց, սառչող մատներս կրծքիս խաչեց, նոր միայն սկսեց սուգը սգալը:
Նախապատրաստել էր իրեն:
Մեր հեռավոր բարեկամի հոգեվարքին երևի ոչ ոք մոտը չէր եղել, հուղարկավոր կանայք գերեզմանատան ամբողջ ճանապարհին նայում էին կիսաբաց աչքերին, անատամ բերանին, իրար մեջ քչփչում, բամբասում էին.
– Խեղճը անտերուդուրս ա մեռել: Վերջին պահին կողքը մարդ չի եղել, որ աչքերը փակի, բերանը բացի, փոխդիր ատամները տեղավորի:
Իրավացի էին նրանք, ովքեր ինչ-որ տեղ, ինչ-որ ժամանակ ասել էին` «Մեռնել չիմացողն ապրելու արժանի չէ», մահը` ընդմիշտ մեռնելը, պարզվեց, այնքան սարսափելի չէր, որքան ինձ թվացել էր ծանր, ըստ բժիշկների` անբուժելի հիվանդությանս անքուն գիշերներին: Իզուր դպրոցական, անգամ ուսանողական տարիներին վերահաս մահվան ահից գիշերները չէի քնում, գիրք կարդալով, խաչբառ լուծելով էի լուսացնում:
Մահանալու էի ու արդեն մահացել էի:
Քանի դեռ հոգեվարքս չէր սկսել, մահվան մասին բազմաթիվ գրքեր էի կարդացել, իմացել, որ մահից հետո մարդու ուղեղն աշխատում է յոթ րոպե, և այդ յոթ րոպեների ընթացքում, ինչպես երազում, վերապրում է իր ամբողջ կյանքը, հրաժեշտի խոսքն է ասում, որ ողջերը չեն լսում:
Նման բան ինձ հետ չպատահեց, քանի որ կինս ողբն անսպասելի ընդհատեց, զանգեց` մեծ, հետո փոքր աղջկաս.
– Պապան…
Նվաղեց, լսափողը ձեռքից ընկավ:
Նա ինձնից լավ գիտեր, որ չեմ բուժվելու (ականջիս մինչև իսկ սևազգեստ նախապատրաստելու շշուկներ էին հասնում), բայց հատկապես վերջին օրերին հնարավորը, նույնիսկ անհնարինն անում էր, որ իմ անդենական երանությունը հապաղի, այսաշխարհի տառապանքը` երկարաձգվի: Ինչ է թե հետագայում իմ հանդեպ պարտականությունը թերացած լինելու խղճի խայթ չզգա:
Մինչդեռ իմ մահով ես ապրելուց պրծա, ապրելն էլ ինձնից, էլ ոչ մի տեղս չէր ցավում:
Մնաք բարով բժշկական ու ժողովրդական, արտասահմանյան ու տեղական, թանկ ու գերթանկ դեղամիջոցներ, մնաս բարով անբուժելի, ծանր հիվանդություն, որ ինձ գամել էիր անկողնուն ու մարմինս, հոգիս քամում էիր այնպես, ինչպես կռփամարտիկներն իրենց ծնկած հակառակորդին են քամում: Տարիների մեր գոյամարտում, համաձայնեմ, դու հաղթեցիր, բայց ինձ համար էականն այն էր, որ քեզնից ազատվեցի: Ինձնից ազատվեցին հարազատներս, բժիշկներս ու հատկապես այցելուներս: Վերջինները, չգիտեմ ինչ անհեթեթ պայմանականությամբ, իրենց պարտադրում էին պարբերաբար, միայն իրենց հայտնի հաճախականությամբ, ինչպես ընդունված էր կոչել, հիվանդատեսի գալ: Նրանք հետները բերածները` հիմնականում տարաշխարհիկ մրգերը, որ հետո իմ խնդրանքով կինս առատ-առատ բաժանում էր սանդղահարթակի երեխաներին, ցուցադրաբար դնում էին մահճասեղանիկին, հայացքները հառում էին դեմքիս, համոզվում էին, որ վիճակս անհույս է, բայց քանի որ սփոփող ինչ-որ բան պիտի ասեին, ասում էին` «Էս անգամ ոնց որ ավելի լավ ես, լավ կլինես, լա՛վ»,- ու իրենք ամաչում էին իրենց ստից…
Հիսուն տարվա կողակիցս, նվաղումից սթափվելով, չգիտեմ ինչու վախեցավ իմ դիակի հետ երկար մենակ մնալ, մարմինս ծածկեց սավանով, մինչև աղջիկներիս հասնելը, Վարսիկին զանգեց: Վարսիկը` մեր վերևի հարևանուհին, տասներկու հարկանի շենքում կնոջս միակ մտերմուհին էր: Նրանք միասին սուրճ էին խմում, բաժակ նայում, լողանալուց հետո վարսահարդարով միմյանց համար սանրվածքներ էին հորինում: Վարսիկը առավոտները զարթնում, վարագույրի բացվածքից նայում էր աշխատանքի շտապող կնոջս ետևից, ու հենց նա երթուղային էր նստում, զանգում էր.
– Դուռը բաց, գալիս եմ:
Ո՜նց չբացեի, կկոտրեր, շենքով մեկ խայտառակ կաներ: Մտնում էր ներս, հանում էր մերկ մարմնի վրա գցած գիշերազգեստը, ինձ գրասեղանից պոկում, փռում էր մահճակալին, լիալուսնի չափ խոշոր ու կլոր հետույքով փռվում էր վրաս, մնչում քիթ-բերնիս.
– Տիրի՛ր ինձ:
Երբեմն տիրում էի, երբեմն` չէ: Վերջերս, ավելի հաճախ` չէ: Ու հասկանում էի ամուսնուն, որ Ռուսաստան էր գնացել` փող աշխատելու: Փող ուղարկում էր, բայց ինքը համառորեն չէր վերադառնում:
Վարսիկը ներս մտավ, քիչ բարձրացրեց վրայիս սավանը, նայեց փայտացած մարմնիս, զարմացավ.
– Քա՛, էս պողպատի պես տղամարդուն ի՞նչ էղավ:
Կինս կորցրել էր իրեն, չլսեց կամ մտքով չանցկացրեց, թե Վարսիկը որտեղի՞ց գիտի իմ` պողպատի պես տղամարդ լինելը:
Եթե Վարսիկը մեր շենքում մի բան իմանում է, ամբողջ Լենինգրադյան փողոցը, ի՜նչ եմ ասում` քաղաքն է իմանում: Իրար ետևից ննջարան մտան աղջիկներս, փեսաներս, թոռներս, մոտիկ ու ոչ այնքան մոտիկ ազգականներս: Նրանք համոզվեցին, որ իրոք մեռել եմ, կնոջս ողբը կական դարձրին:
Վարսիկը միայն նրան չէր զանգել, ով երդվել էր մինչև մահ ինձ չներել: Ո՜նց զանգեր` հեռախոսի համարը չգիտեր: Ու դեռ հայտնի չէր, եթե իմանար, կգա՞ր, կներե՞ր…
Իմ հորքուրայրն ու կնոջս մորքուրայրը, որ ընտանեկան խնջույքների ժամանակ բաժակաճառերի երկարությամբ ու պերճախոսությամբ մրցում էին իրար հետ, կանանց կեղծ ու անկեղծ լացերը սաստեցին` «Դրա ժամանակը չի», ու տղամարդկանց գլխով արեցին, որ միջանցք ելնեն: Պարզվեց` մեր գերդաստանի տղամարդիկ իմ մահվանը հանգամանորեն նախապատրաստվել, մինչև իսկ ծոցատետրերում անհրաժեշտ հեռախոսահամարներն են նշել: Իսկույն զանգեցին` բուժական մի ամբողջ հանձնախումբ հայտնվեց: Բժշկուհին քննեց սիրտս, ստուգեց զարկերակս, մերոնց ապահովեցրեց, որ ես հաստատ, վերջնականապես եմ մեռել, իր հերթին հեռախոսահամար թողեց: Փակ փոխադրակառքով հաղթամարմին տղամարդիկ եկան, մարմինս դիարան տարան: Մինչ այդ մերոնք հասցրին` մեր տան բոլոր հայելիները սպիտակ սավանով ծածկեցին, որպեսզի տնից ելնելիս իմ դիակը չտեսնեմ, չահաբեկվեմ:
***
Սանդղահարթակի հարևանուհիները, հենց դիակս տարան, խառնվեցին իրար: Լցվել էին ննջարան ու «Շո՛ւտ արեք, շո՛ւտ արեք» ասում` շտապեցնում էին իրար, կարծես վախենում էին, որ դիարանի ճանապարհին հարություն կառնեմ, կվերադառնամ: Տղամարդիկ գիշերվա կեսին, ով գիտե որտեղից, պարկեր էին բերում, կանայք վրա-վրա լցնում էին արտասահմանյան ու տեղական, թանկ ու գերթանկ, դժվարությամբ հայթայթված դեղերի սրվակները, որ չէի էլ հասցրել մինչև վերջ պարպել («Աստված չանի, էլի մեկնումեկին պետք լինի»` հառաչում էին), ապա և ներքնակս, վերմակս, անգամ` երեսսրբիչս: Երբ գրքերիս էլ դիպան, դիարանի ճանապարհին, փակ կոպերիս տակից արցունք սահեց: Նոր մահացած տղամարդու պաղ արյան շիճուկ: Իմ գրքերը հիվանդությանս ծանր տարիների միակ մտերիմներն ու զրուցակիցներն էին: Նրանց հեղինակները վաղուց էին մահացել, բայց ցանկացած էջում ինձ գոտեպնդող մի միտք, թեկուզ մի բառ թողել էին: Ես նրանց հավատում ու սիրում էի…
Իհա՛րկե` միայն ես, Վարսիկը, վերջում նաև կինս, գիտեինք, որ մեր հյուրասենյակի, ննջասենյակի, միջանցքի, զույգ պատշգամբների, նույնիսկ խոհանոցի գրադարակների երկշարք, երբեմն եռաշարք գրքերս ինձ համար միայն սփոփանք, ապավեն չեն, լուռ մեղսակիցներ են:
Մոսկվայում, Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի բարձրագույն դասընթացներում ինձ հետ երկու լատիշ գրողներ էին լրաուսում ստանում: Մեկը լատիշի պես լատիշ էր` Բալթիկ ծովի գույնի աչքերով, ձիու պոչ սանրվածքով, երգեցիկ խոսվածքով, մյուսը` Արմանդ Վիերուն, թուխ էր ու սևահոն, ժպտուն հայացք, ինքնաբավ կեցվածք ուներ:
– Արմանդ, դու հայ ես,- հանրակացարանի միջանցքում ամեն անգամ հանդիպելիս ճամփան փակում էի ես:
– Հայրս հայ է,- թաքուն խոստովանում էր Արմանդը:
– Ի՞նչ գիտես:
– Մամաս է ասել:
– Բա ինչո՞ւ է ազգանունդ Վիերու:
– Ես աչքս բացել` Վիերու հորս եմ տեսել…
Արմանդը խմող էր: Ճի՛շտ հասկացեք` խմող էր, հարբեցող չէր: Նրա համար խմելը ծես էր, արարողություն, գերագույն վայելք:
Նա իր անձնական` Ռիգայից բերած դրվագանախշ կթղան ուներ, ու ռեստորանում լիներ, պաշտոնական ընդունելությունում թե հանրակացարանային նեղլիկ կեցասենյակում` գրպանից հանում, տակը մի մատնաչափ լոլիկի հյութ էր լցնում, վրան պռնկեպռունկ օղի էր ավելացնում, աչքերը փակ խմում էր, երանություն ճառագում:
– Եթե այս գիշեր Բրիջիդ Բարդոյի հետ քնեիր, քեզ այդքան երջանիկ չէիր զգա,- ձեռ էինք առնում մենք:
(Այդ տարիներին աշխարհի ամենագեղեցիկ կինը Բրիջիդ Բարդոն էր):
– Բրիջիդը կծերանա, կթոշնի,- հավատացնում էր Արմանդը,- բայց օղին իր ոգեղենությունը չի կորցնի:
Պատահականությո՞ւն է, որ ոգելից է կոչվում:
Կինն, անշուշտ, շատ շուտ իմացել էր ամուսնու այս թուլությա՞ն, թե՞ մոլության մասին, ամեն առավոտ, աշխատանքի գնալիս դուռը ետևից կողպել էր, որ տնից դուրս չգա, խմիչք չառնի, գրքերը գրի: Նրա սերնդակից լատիշ գրողներն արդեն ինքնաշարժեր, ծովափին ամառնատներ էին գնել, իսկ իրենք երկու` մի տղա, մի աղջիկ երեխաներով ծվարել էին խրուշչովյան նեղլիկ միսենյականոցում:
Արմանդը ավելիին չէր էլ ձգտում:
– Խրուշչովյան ճարտարապետության ցավը տանեմ,- ասում էր,- մեր զուգարանակոնքի չուգունե բաքը առաստաղի տակ է, հո կինս աստիճան չի դնի, բարձրանա, նայի` մտքով չի էլ անցկացնի: Ամեն գիշեր, հենց քնում է, օղու շիշը թաքցնում եմ մեջը, մինչև առավոտ սառում է: Առավոտ, դուռը ետևիցս կողպելուն պես, հանում, հա՛մ աշխատում, հա՛մ էլ կում-կում խմում եմ: Օրվա վերջում երեխաներին մանկապարտեզից վերցնում, գալիս է տուն, տեսնում է` արդեն խմած եմ:
Հերթական արձակուրդից Արմանդը զայրացած վերադարձավ Մոսկվա ու սկսեց հայհոյել եվրոպական քաղաքաշինական նորամուծությունները: Տնային կառավարչությունից եկել էին, չուգունե ջրի բաքը հանել, հենց զուգարանակոնքի վրա հախճապակե ճերմակ, կոկիկն էին տեղադրել:
– Բա ամբողջ արձակուրդին ի՞նչ արեցիր,- սրտացավ, բայց համենայնդեպս չարախինդ հարցրեցի ես:
Իմ չարախնդությունը քամահրեց Արմանդին.
– Դու հայ չե՞ս, գրող չե՞ս,- հեգնեց,- գրադարանդ ինչի՞ համար է: Տափակ շշեր էի առնում, գրքերի ետևը շարում: Մի օր Ջոյսի հետ էի խմում, մի օր` ձեր Թումանյանի, մի օր` Տոլստոյի:
Իհա՛րկե, անհնար է երկու տարի Մոսկվայում, նման միջավայրում անտիկ գրականություն, դասական իմաստասիրություն, արդի գեղանկարչություն ուսանել, Տոլստոյի, Չեխովի, Տյուտչևի դաստակերտներում հյուրընկալվել ու խմել չսովորել: Ճիշտ չեմ ասում` Մոսկվան մեղք չունի: Ով գրող չէ, չի պատկերացնի, թե հերթական երկի էջն ավարտելիս հեղինակն ինչպես է հավատում, որ հանճարեղ գործ է գրել, ուրախությունից խմում, ինքն իրեն մեծամտանում է: Հաջորդ առավոտ զարթնում, գրածը կարդում, տեսնում է` հիմարություն է, հուսախաբությունից է խմում:
Կինս չգիտեր գրողական այդ տարօրինակությունները, մեր աղջիկների, մոտիկ ու հեռու ազգականների զորակցությամբ զորանում, կռիվ էր տալիս, իր բառերով ասած` իմ անուղղելիության դեմ:
– Քո խմելու պատճառով աղջիկներիդ ուզելու չեն գալու, երկուսն էլ տանն են մնալու,- սպառնում էր:
Աշխարհում, բարեբախտաբար, կար մի կին, ով իմ խմելը սիրում, անգամ խրախուսում էր:
Ձեզ թվում է` զանգը տալուն պես լիալուսնի չափ խոշոր ու կլոր հետույքի, ներկած մազերի դեղահոտի համա՞ր էի Վարսիկի առաջ դուռ բացում: Նա գիշերազգեստի գրպանից տափաշիշ էր հանում, ստիպում էր, որ կում անեմ, մնացածը, ինչպես Արմանդը իր Լատվիայում, որևէ գրքի ետևն էր մտցնում.
– Հետո կխմես:
Վարսիկը գիտեր ինչ է անում: Մի կումից անգամ ես անամոթանում էի, իմ անամոթությունից ինքն ավելի էր անամոթանում: Հետո, իհա՛րկե, մոռանում էի, թե որ գրքի ետևը որ շիշն է, եթե պատահաբար գտնում, մի ումպով պարպում, տանում-թափում էի, եթե կինս էր փոշիները սրբելիս կիսատ-կիսատ գտնում, մոլեգնում, ավելի դաժան սպառնալիք չէր գտնում.
– Քո խմելու պատճառով աղջիկներիդ ուզելու չեն գալու, երկուսն էլ տանն են մնալու…
Գրադարակներս դատարկելու պահին նրա աչքին մի քանի կիսատ շիշ ընկավ, փղձկաց.
– Լեզուս չորանար, չկշտամբեի, երանի ողջ լինեիր, ինչքան սիրտդ ուզում էր` խմեիր…
– Տարեք, թափեք,- երբ պարկերը գրքերով ու իրենց դարն ապրած թերթերով լցվեցին, կարգադրեց կամովին թաղմապետի պարտականությունն ստանձնած իմ ազդեցիկ հորքուրայրը (մինչ այդ չգիտեի, չէի լսել, որ ինչպես խնջույքներին սեղանապետեր, այնպես էլ հուղարկավորություններին թաղմապետեր են լինում):
– Չէ՛, ավելի լավ է վառեք,- հակաճառեց հավանաբար նույն` թաղմապետի պարտականությանը հավակնող կնոջս ազդեցիկ մորքուրայրը:
Հերթը զգեստապահարանիս հասավ:
Դուստրերս հեծկլտոցով հանում էին հագուստներս, իսկ կնոջս ու իմ ազդեցիկ ազգականները շարունակում էին վիճարկել թաղմապետի պարտականությունը:
– Շապիկներն ու շալվարները առաջին հարկի ալևորին կտաք…
– Սպիտակեղենը դարսով աղբարկղի կափարիչին կդնեք, տնանկները կվերցնեն…
– Կոշիկները պահեք, էդ կոշիկներով կտանենք…
– Էդ կոշիկներով ամոթ է, երկուսի քթերն էլ քերծված են, նորը կառնենք…
Ոնց որ ինձ պսակելու էին տանելու:
2019 թ.
