Հակոբ Մովսեսի «Շարական» վերնագրով ժողովածուն (Երևան, «Անտարես» հրատ., 2016 թ.) ընդարձակ աշխարհայացքային շերտերի հետ է շփվում, առանց որոնց մասին խոսելու անհնար է գնահատել գրքի գեղարվեստական արժանիքը (պետք է ասել, որ այն մի «հեռվից երևացող» գլուխ բարձր է նախորդ բանաստեղծական ժողովածուների ձեռքբերումներից):
Գրքի մտահղացման և պատումի առանցքը հայոց խաչքարերի արվեստի թեման է, երբ խաչքարի զարդը դառնում է տիեզերքի «ինքնագիրը» կամ ըստ բանաստեղծի խոսքի` տիեզերքի «մատնահետքը»: Ինչպես ասում են, Հ. Մովսեսը նախապես հսկայական «փաստահավաք» աշխատանք է կատարել` այցի գնալով մեր հանրապետության տարածքում գտնվող բոլոր հայտնի, բարձրարվեստ խաչքարերին և ուսումնասիրելով դրանք: Բայց գրքի ասելիքը (այս եզրը Հ. Մովսեսի դեպքում պետք է վերապահումով օգտագործել – եթե իրեն հարցնենք, կասի` ո՞րն է վարդի կամ, ասենք, իր սիրելի Մոցարտի երաժշտության ասելիքը…) դուրս է գալիս այդ շրջանակից և ընդգրկում իմաստասիրական ու մշակութաբանական ընդարձակ տարածքներ` անթերի բանաստեղծական արվեստով մատուցելով այդ «տեղանքի» նկարագիրը:
Շատ կարևոր հարց է բանաստեղծի կողմից արարչագործության` աշխարհի, Գոյի ծագման հարցի ընկալումը: Բազմաթիվ են դրա վերաբերյալ առկա իմաստասիրական տեսակետները: Գլխավորն, իհարկե, սուրբգրային ճշմարտությունն է` աշխարհի արարումը Արարչի կողմից` բնականոն եղանակով, այսինքն` ըստ Նրա մտահղացման: Բայց կան նաև այլ տեսակետներ` ոչ մտահղացված աշխարհածագման գաղափարով: Ինչո՞ւ ենք անդրադառնում դրանց: Որովհետև գրքի որոշ հատվածներում Հ. Մովսեսն ինքն էլ է ուշադրություն դարձնում, այսպես ասած, կոսմոգոնիայի այդ հարցերին` ոչ թե աստղագիտական, այլ միստիկ աշխարհայեցման միջոցով: Օրինակ, ըստ Հարթմանի տեսության, աշխարհը ծագել է Արարչական Էության` որպես Ինքն Իր մեջ այլևս «չտեղավորվող» գերխիտ մի բանի «արտաժայթքումից»: Կա կաբալայի կողմնակիցների` նվազող Աստվածության գաղափարը, ըստ որի, աստվածների շղթայի մեջ վերջինը` Եհովան, ստեղծել է անկատար աշխարհ: Կան «վթարի» տեսակետներ, ըստ որոնց, աշխարհը հետևանք է Արարչական մի աղետի: Ըստ Շոպենհաուերի՝ աշխարհը հանգած Էության մնացորդներն են, որոնք անգիտակից, կույր կամք ունեն առ գոյություն (ինչպես մողեսի կտրված պոչն է մի որոշ ժամանակ աննպատակ տարուբերվում…): «Վթարի» գաղափարը, կարծես թե, հետաքրքրում է նաև Հ. Մովսեսին: Ես գիտեմ իր սերը Պոլ Վալերիի «Օձի ուրվագիծ» բանաստեղծության հանդեպ, որտեղ կա միտք աշխարհի ոչ մտահղացված ծագման մասին (իբրև Ոչինչի խաթարում): Հին դիցաբանություններում կան նաև տեսակետներ, ըստ որոնց, աշխարհը… քնած Աստծո երազը կարող է լինել ընդամենը: Այնուամենայնիվ, կասկած չկա, որ Հ. Մովսեսը կողմնակիցն է աշխարհի ծագման սուրբգրային գաղափարի:
Այդ դեպքում, ինչպիսի՞ն է Աստծո և ստեղծյալի հարաբերությունը: Բորխեսը մի օրինակ է բերում, ասելով, որ ինչպես գրողն` իր գրքում, Աստված ներկա է իր ստեղծածի մեջ, բայց ըստ Էության դուրս է նրանից: Հակոբ Մովսեսը նույնպես այդպես է կարծում և դա պատկերում է այդերուկ բադի օրինակով, որը ջրի մեջ գտնվելով` «չի թրջվում», դուրս է ջրից («Աստված նույնպես ճողփում է և ցնծում գոյության մեջ, բայց նրա փառքը չի թողնում, որ այն դիպչի Նրան, ինչպես երկրի ջրերի մեջ սուզվելով և ելնելով Իր այդ այդերուկ բադի փետուրները չեն թողնում, որ ջրերը դիպչեն նրան…» ,- այս և հետագա մյուս մեջբերումները արված են «Շարական» գրքից – Զ. Բ.):
Աշխարհի «վթարային» ծագման մտքի հետ որոշ աղերսներ ունի Հ. Մովսեսի մտահոգությունը ժամանակի-հավերժության առնչությունների վերաբերյալ: Ժամանակը կարող է լինել անկատար աշխարհի զուգահեռ հետևանքը, Հավերժության «վթարը» – և գրքի ողջ շարադրանքում թախծալի մտորումներ կան ժամանակի էության մասին («Արարչագործության առաջին օրվանից ժամանակը լեզուն կախ գցած` քերծեի պես բլրալանջին սնկսնկալով վազում է ու վազում…»,- Հ. Մ.):
Աշխարհն արարվեց ըստ Բանի` Արարչի խոսքով` «եղիցի իրը», և Ադամին շնորհվեց իրերն (սրբ. Գրքի դեպքում` կենդանիներին) անվանելու իրավունքը, այսինքն` եթե մի քիչ անլրջանանք, կարելի է ասել, որ Ադամն առաջին բանաստեղծն էր: Իրը, անվանվելով, նորից վերադառնում է մի այլ` միստիկ հարթության վրա, իր նախասկզբնական Բան վիճակին («Նա/բանաստեղծը – Զ. Բ./տաճար մտավ, և իրերը ցնծացին: Եվ երկրի վրա նյութը կար, որը սպասում էր, և նա դեմը ելավ և լաց եղավ` հոծը, կոշտն ու շոշափելին, և ձեռք տվեց նրան – և նրան ասաց. ես ուզում եմ վերադառնալ, արձակիր ինձ` քո ծառային…»,- Հ. Մ.): Իրերն աղերսում են արտահայտվել (ինչպես Ռիլկեի պոեզիայում է, կամ ինչպես Շտեֆան Գեորգեի «Բառը» բանաստեղծության մեջ է անուն չստանալու պատճառով իրն անհետանում): Իրի և նրա բառային համարժեքի հայտնաբերման (և դրանով իսկ` իրին «հարություն» տալու) տառապանքն առկա է Հ. Մովսեսի պոեզիայում, այդպիսով էլ` բառի որոնումները, բառի որսը (նրա նախորդ գիրքը, այդ իմաստով, ունի «Յոթներորդ որսորդություն» վերնագիրը):
Հ. Մովսեսի պոեզիայի «կողմնորոշիչների» հետ կապված կարևոր աշխարհայացքային խնդիր է նաև աշխարհի երկակիության` Այստեղի և Այնտեղի հարցը, որը իդեալիստական է համարվել, սկսած Հերմես Եռամեծից, Պլատոնից մինչև Հեգել, Շտայներ և այլն, կրոնական գրեթե բոլոր ուսմունքներում ներառյալ: Եվ իր բանաստեղծություններում մեծ տեղ է գրավում կյանքի ու մահվան, այսպես ասած` ողջերի ու մեռյալների թեման, թեև «թեմա» հասկացության արծարծումը անհեթեթ է Հ. Մովսեսի պես «բազմաշավիղ» մտքի տեր բանաստեղծի պարագայում: Ընդհանրապես, իր գրքի մասին խոսելիս, պետք է խոստովանել, որ դժվար է Հ. Մովսեսի մտքի հետևից գնալը, քանի որ Կեցության` Գոյի և Ոչինչի հակադրամիասնության հարցերի վերաբերյալ յուրաքանչյուր քայլափոխի («քայլապարբերության») բանաստեղծը անընդհատ հայեցողական բացահայտումներ է անում:
Ռիլկեի դուինյան էլեգիաներից մեկում ասվում է, որ հրեշտակը չի նկատում` ողջերի՞ գլխավերևով է թևում, թե՞ մեռյալների, այսինքն` չի զանազանում երկու աշխարհները: Ժամանակակից «մոդեռն» իմաստասերներից Ժորժ Բատայն ասում է, որ եթե իսկապես ապրող մեռյալներ գոյություն ունենային, ապա տիեզերքի բերանից… մեռելահոտ կփչեր (միտքը մոտավորապես եմ ասում): Եվ իրավամբ, Բատայն իր նման մեկի` Դերրիդայի հետ Հ. Մովսեսի «Գրառումներ» գրքի վերջերս լույս տեսած երրորդ պրակում որակվում է որպես Նիցշեի, Հայդեգերի մարմնին քաշված մակաբույծի պես մի բան…
Հավատի հարց է, որ քննարկման ենթակա չէ, զի ինչպես Հ. Մովսեսն է ասում, գիտությունը կարող է միայն կռահել, մեկնաբանել Աստծո մտահղացումը («Գիտությունը սոսկ կռահումն է Աստծու տեսիլքների, կամ թե նրա դրած նշանների մեկնությունը մարդու կողմից…»,- Հ. Մ.):
Ինձ միշտ զարմանք է պատճառել, թե ինչո՞ւ են երազում ինձ երևույթք լինող իմ հանգուցյալ հարազատներն ունենում երիտասարդ, պայծառ տեսք…
Եթե հավատավոր մարդու բանաստեղծություն է, ուրեմն «անխուսափելի» է սերը աշխարհի հանդեպ, լայն դիապազոնով` «քրիստոնեություն հագած» ձնծաղիկներից (որոնք, թե՞ մանուշակները, իր մի այլ գրքում կոչվում են «հռիփսիմյանք») մինչև Սիրիուս, Բույլք, Երկվորյակների համաստեղություն, Կաթնծիր: Առանձնապես մեծ է Հ. Մովսեսի սերը` Սիրիուսից հետո, Հալլեի գիսավորի հանդեպ, որն ինձ հիշեցնում է Սեն-Ժոն Պերսի նկարագրած`բանաստեղծական պատկերի գեղեցկությամբ շնչասպառ անող Հալլեի գիսավորը` փողոցի մի անկյունում վեստալուհիների հետ հանդիպող… («Ես մեկին գիտեմ, որ հափշտակվեց Հալլեի գիսավորով, երբ սա հատել էր գիծը տեսողության: Էլ ե՞րբ կհայտնվես` հարցրեց նա նրան, և ահա ինքն է պատրաստվում ճանապարհ ընկնել. հո այդքան չի՞ սպասի…»,- Հ. Մ.): Այդ անսպառ գեղեցիկ սերը կնոջ հանդեպ է, օրինակ, Լոռվա մի մոշահավի, խաչքարի, տատրակի, հուրիկ ոչխարի, Լանջիկ, Սիզավետ (իր ծննդավայրը) գյուղերի բնապատկերների և այլ աշխարհականի հանդեպ: Ահա կնոջ հանդեպ սիրո մի պատկեր, որ «Երգ երգոցի» շնչառությունն ունի. «Ի՜մ սիրելի: Իսկ կեսգիշերին քո կողքին իմ դեմ բացվեց երկիրը Քանաանի, և Տերն ինձ ասաց` քեզ եմ տալիս քունքերի ջրերից մինչև հովիտները զույգ թաթերի, և ես մտա…»: Ահա` Սիրիուս աստղի մասին. «Եվ ես գնացի ու գիշերը Շրեշ բլրի վրա կանգնած` աղաղակեցի` Տալիթա, ե՛լ, և Սիրիուս աստղը իսկույն ելավ, և ամբողջ երկիրը նայեց նրան»: Մի այլ տեղ էլ համեմատում է տիեզերքի մեղրահացի բջջի մեջ մեծացող շողշողենի թևիկներով մեղվաձագի հետ… Եվ ահա` Լոռվա մի մոշահավի մասին. «Լոռվա վերին հարկերի մոշահավը, որ սիրում է մոշի հատիկները կտցելուց առաջ ճաշոցի զանազան բարեբանական ներբողյաններ գեղգեղալ երկինքն ի վեր…»: Անսպառ, պաշտամունքի է հասնում առ լույսը տածած իր սերը, որը մեր պոեզիայում խոր ավանդներ ունի:
Հովհ. Թումանյանն ասում է (որքան հիշում եմ` իր զավակներին էր այդպես պատգամում)` պետք է արևի պես պայծառ լինել, մութ տեղերին լույս տալ, այսինքն` լույս տալ, ոչ թե «մթնել» աշխարհի մթություններից ու… բթություններից…
Արարչագործության սիրո պոետը` Հ. Մովսեսը, այդպիսով էլ չի տրվում «իրական» կոչվածի պատկերման հոգսերին, նա պարզ ասում է, որ աշխարհի մասին մի առանձին կարևոր ասելիք չունի, իր անելիքը, կոչումը ավետումն է («Իսկ ո՞վ կարող է վերջնական մի բան ասել, որ ես ասեմ… Իմ վարպետն ինձ սովորեցրեց, որ ամենայն ավետում վեր է, քան ամեն մի ասելիք…»,- Հ. Մ.):
Դե ի՞նչ, սպասենք նրա հաջորդ գրքին, որի համար դժվար է լինելու «մի գլուխ բարձր լինել» սույն` «Շարական» վերնագրով գրքից:
ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ «ՇԱՐԱԿԱՆ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆ / Զավեն ԲԵԿՅԱՆ
