ՄԻ՛ ՎԱԽԵՑԵՔ,
ԵՍ ՀԱՅ ԵՄ
1977 թվական, հունիս, կիրակի: Գերմանիայի Դաշնության Քյոլն քաղաքի և հարակից շրջանների հայ համայնքը, որի հիմնական կորիզը Թուրքիայից արտագաղթածներն են, հերթական ժողովն էր հրավիրել` Համայնքի մշակութային միության ղեկավար մարմին ընտրելու:
Ընդարձակ սրահում հավաքվել էին հարյուրավոր հայեր` ընտանիքներով, նաև փոքր ու մեծ երեխաներով` մասնակցելու համայնքային այդ կարևոր իրադարձությանը: Ամեն ինչ հանգիստ էր, քանի դեռ չէր սկսվել ղեկավար կազմի թեկնածուների առաջադրումը:
Բարձրաձայն խոսողը և կռիվ տվողը թրքախոս Մուրադ Աքյուզն էր` մոտ քսանհինգ տարեկան, ով վերջերս էր եկել Թուրքիայից և, դժբախտաբար, հայերեն չգիտեր: Մինչդեռ համայնքի կանոնադրության համաձայն՝ ղեկավար խմբի մեջ կարող էին ընտրվել միայն նրանք, ովքեր հայերեն գիտեին` համայնքի հայերի հետ շփվելու, և գերմաներեն` երկրամասի իշխանությունների հետ առնչվելու համար: Սրանք պարտադիր պայման էին: Մուրադը, լինելով թրքական գյուղաբնակ տարածքից, հայերեն չգիտեր, իսկ գերմաներենի իմացությունն էլ սահմանափակվում էր մի քանի տասնյակ բառով:
– Ինձ բացատրեք, ո՞րն է իմ մեղքը,- վրա էր տալիս Մուրադը,- իմ ընտանիքը ստիպված է եղել ծպտյալ վիճակով պահպանել ֆիզիկական գոյությունը` չկորցնելով իր հայկական ինքնությունը: Մեր ընտանիքում չի գործածվել հայերենը: Ես հարյուր տոկոսանոց հայ եմ և կարող եմ իմ նպաստը բերել հայկական համայնքին: Կարճ ժամանակում կլրացնեմ բացը և կխոսեմ հայերեն:
Երկարատև ու թունդ բանավեճից հետո, ի վերջո, նրա անունը ևս տեղ գտավ թեկնածուների ցուցակում: Երբ հրապարակվեցին գաղտնի քվեարկության արդյունքները, Մուրադի ուրախությանը և հրճվանքին սահման չկար: Նա ընտրվել էր: Ժողովի ավարտից հետո Մուրադը Գարեգին աբեղային, ով ԳԴՀ-ում հոգևոր հովիվ էր (հետագայում դարձավ Ամենայն հայոց կաթողիկոս) և ինձ` Քյոլնի համալսարանի Ֆիզիկական քիմիայի ինստիտուտում գիտական որակավորման մեջ գտնվող Երևանի պետական համալսարանի գիտական աշխատողիս, հրավիրեց իրենց տուն:
Մեզ ջերմ ընդունեցին Մուրադի կինը, չորս տարեկան աղջնակը և զոքանչը` տիկին Սիլվին: Վերջինս, մեծացած լինելով Կոստանդնուպոլսում, ավարտել էր հայկական վարժարանը և հրաշալի հայերեն գիտեր:
Թեյի սեղանի շուրջ տիկին Սիլվին մի դեպք պատմեց իր աշակերտական տարիներից, որն անջնջելի հետք թողեց հիշողությանս մեջ և ստիպեց ինձ` քիմիկոսիս, տասնամյակներ անց գրիչ վերցնել և լայն հանրությանը ներկայացնել այդ հուշը:
– Դպրոցական հանդեսից հետո մի խումբ աղջիկներով քաղաքային ավտոբուսով վերադառնում էինք Պոլսի թաղամասերի մեր տները-, պատմում էր տիկին Սիլվին: – Կանգառներից մեկում սարսափը պատեց բոլորիս, երբ մի խումբ թուրք տղաներ ավտոբուս բարձրացան: Աղջիկներով խառնվեցինք իրար, որովհետև մեր հագուկապից անմիջապես կհասկանային, որ հայեր ենք և անպայման կնեղացնեին: Անմիջապես վրաներիցս հանեցինք հայկական վարժարանի խորհրդանիշները, փոխեցինք մեր սանրվածքի ձևը: Սակայն վախս ավելի ուժգնացավ, և աղջիկներին հուսահատ ասացի, որ ձևափոխությունները մեզ չեն փրկի, քանի որ նրանց մեջ է մեր փողոցի դիմացի տանն ապրող թուրք Ահմեդը, որն ինձ ճանաչելով, անպայման կմատնի:
Թուրքերն իրար հրմշտելով և աղմկելով ներս խուժեցին, իրարից առաջ ընկնելով փորձում էին նստելու տեղ գտնել: Վերջինը Ահմեդը բարձրացավ: Կողքովս անցնելիս մի պահ կանգնեց, զննող հայացք գցեց սարսափած աղջիկներիս վրա և կռանալով՝ իմ ականջին թուրքերեն շշնջաց:
– Մի՛ վախեցեք, ես թույլ չեմ տա, որ սրանք ձեզ նեղացնեն: Ես հայ եմ:
Ասաց ու աղմուկ-աղաղակով գնաց խառնվեց իր ընկերներին:
Ապշահար էի: Ինչպե՞ս է ստացվել, որ երկար տարիներ ապրելով կողք կողքի, նույն թաղամասում, հայերս չենք իմացել, որ Ահմեդենց ընտանիքը ևս հայկական է:
Հ.Գ. Ներկայումս Մուրադ Աքյուզը Գերմանիայի հայ գործարարների միության նախագահն է և հայտնի է իր բարեգործական ձեռնարկներով:
ՍԱՂՄՈ՛Ս ԱՍԱՑԵՔ
Քյոլնի և հարակից շրջանների հայ համայնքը ամիսը մեկ հավաքվում էր պատարագի` վարձակալությամբ տնօրինվող կաթոլիկ եկեղեցիներից մեկում: Սովորաբար, կիրակիները սրահը լեփ-լեցուն էր լինում, հավաքվում էին ընտանիքներով, մեծ ու փոքրով, ամբողջ գերդաստաններով: Պատարագից հետո տեղափոխվում էին եկեղեցուն կից սրահ և մեկ գավաթ սուրճի կամ գարեջրի շուրջ զրույցի բռնվում, ծանոթանում Գերմանիա նոր տեղափոխված հայ ընտանիքներին, հայկական համայնքում կատարված անցուդարձերին և նորություններին:
Քանի որ պատարագը երկար էր տևում, մասնակիցները հոգնում էին: Իսկ կաթոլիկ եկեղեցին ամբողջությամբ կահավորված էր նստարաններով: Չափազանց դժվար էր դիմանալ չնստելու գայթակղությանը և անընդհատ ոտքի վրա մնալ:
Եկեղեցու սրահի միջնամասում իր «մշտական տեղն» ուներ թրքական գավառից վերջերս գաղթած մի ընտանիք` բարձրահասակ ամուսիններ` իրենց նույնքան բարձրահասակ տասնհինգամյա աղջկա հետ:
Պատարագիչը երիտասարդ Գարեգին աբեղան էր, ով իր բարիտոնային հնչեղ ձայնով գրեթե միայնակ էր վարում ծիսական ամբողջ արարողությունը: Թեև հիմնականում դեմքով շրջված էր դեպի խորանը, սակայն թիկունքով զգում էր այն պահերը, երբ հանդիսականները նստոտած էին լինում: Այդ ժամանակ շրջվում էր դեպի ժողովուրդը և խաչը մեկնած երգում.
– Սաղմո՛ս ասացեք, սաղմո՛ս ասացեք:
Բոլորն անմիջապես ոտքի էին կանգնում: Որոշ ժամանակ անց, մարդիկ, որոնց մեջ քիչ չէին ծերերն ու երեխաները, դարձյալ ընկնում էին նստարանների վրա: Եվ Գարեգինը դարձյալ շրջվում էր ու հորդորում:
– Սաղմո՛ս ասացեք…:
Մարդիկ նորից էին կանգնում, մինչև հերթական «սաղմոս ասացեք»-ը:
Այս համատարած նստել-վեր կենալը կարծես վերը նշված ընտանիքին չէր վերաբերում: Նրանք կանգնած էին մշտապես: Նրանց կանգնած լինելը երևում էր նաև այն ժամանակ, երբ բոլորն էին կանգնած, քանի որ մյուսներից մի գլուխ բարձր էին: Նրանց կանգնած լինելը առավել ընդգծվում էր, երբ մարդիկ նստած էին: Սկզբից մինչև վերջ պատարագն ըմբոշխնում էին բացառապես կանգնած: Պատմում էին, որ Թուրքիայի ծայրամասային գավառներից մեկում կարողացել էին ոչ միայն ծածուկ պահել իրենց հայկական ինքնությունը, այլև խիստ գաղտնիության պայմաններում տանը հայերեն գործածել, շրջապատում ձևացնելով, թե թուրք են: Եվ հիմա, այդ դժնդակ միջավայրից ազատվելով, երջանիկ էին, սիրով ու կարոտով վայելում էին հայկական երաժշտությունը, այն ամենը, ինչը կապված էր հայկականության հետ:
ՑՈՒՅՑ ՏԱՄ ԻՄ
ԳԵՐՄԱՆԱՑԻ
ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՆԵՐԻՆ
Թուրքիայից տեղափոխված և Քյոլնում ապրող հայ ընտանիքը Գարեգին աբեղային հրավիրել էր տան գլխավորի` քառասունհինգամյա Բաբաջանի մահվան քառասունքի ծիսական արարողությունը կատարելու:
Աբեղան ինձ առաջարկեց ընկերակցել իրեն, մտածելով, որ թրքահայ այդ մարդկանց համար բաղձալի կլինի հայաստանյան աշխարհիկ մտավորականի հետ շփումը: Հանգուցյալի համեստ բնակարանում հավաքվել էին նրա հարազատները` հիմնականում բանվորների և արհեստավորների ընտանիքներ` շուրջ 10-15 հոգի, որոնցից միայն մեկն էր խոսում հայերեն: Անունը Գրիգոր էր, ով վաղուց էր հաստատվել Գերմանիայում և որպես բանվոր աշխատում էր Քյոլնի գործարաններից մեկում: Իմ հաղորդակցությունը մյուսների հետ Գրիգորի միջոցով էր:
Հոգեհացի ողջ ընթացքում զգացվում էր բոլորի հարգալից վերաբերմունքն ու հետաքրքրությունը հանդեպ ինձ, որպես Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցչի և Երևանի պետական համալսարանի գիտաշխատողի: Անընդհատ հարցնում էին, թե ի՞նչ կա Հայաստանում, ի՞նչ հաջողություններ ունի մեր երկիրը, կարո՞ղ են հայերն ամենուրեք խոսել հայերեն… Նուրհան անունով 14-15-ամյա մի պատանի, որը թեև հարց չէր տալիս, սակայն կլանված լսում էր ամեն ինչ Հայաստանի մասին:
Երբ զրույցը բավական աշխուժացել էր, Գրիգորը գտավ, որ եկել է իր հարցը տալու պահը:
– Ինչպե՞ս կարելի է Հայաստանը պետություն համարել, երբ չունի իր խորհրդանիշները` օրհներգը, զինանշանը:
Պատասխանեցի, որ ունենք և՛ օրհներգ, որ գրել է աշխարհահռչակ Արամ Խաչատրյանը, և՛ զինանշան, որ ստեղծել է հանրահայտ Մարտիրոս Սարյանը:
– Իսկ ամենակարևոր խորհրդանիշը չկա, չէ՞, չկա հայկական դրամը:
Գրպանիցս հանելով դրամապանակս` ուրախությամբ նկատեցի, որ գերմանական թղթադրամների մեջ խորհրդային մեկ ռուբլիանոց երկու թղթադրամ կա: Դրանցից մեկը տվեցի Գրիգորին և մատնացույց անելով այն տեղը, որտեղ տասնհինգ լեզվով, այդ թվում և հայերեն, նշվում է թղթադրամի անվանական արժեքը, խնդրեցի, որ բարձրաձայն կարդա: Նա տառերը շեշտադրելով՝ բարձրաձայն արտասանեց.
– Մեկ ռուբլի:
Գրեթե բոլորը զարմանքի և գոհունակության հնչյուններ արձակեցին: Գրիգորից վերցրեցի թղթադրամը, տվեցի Նուրհանին, ասելով, որ նվիրում եմ: Պետք էր տեսնել՝ ինչ ցնծության բացականչություններ էր անում պատանին, ավաղ, ինձ համար անհասկանալի թուրքերենով:
Քիչ հետո տոնը փոխած Գրիգորը թախանձագին խնդրեց, որպեսզի մյուս ռուբլիանոցը փոխանակեմ տասնապատիկ ավելի մեծ գումարով` գերմանական մարկով կամ ամերիկյան դոլարով: Ասացի՝ փոխհատուցման կարիք չկա, նվիրում եմ: Ուրախության և շնորհակալության խոսքերից հետո ասաց.
– Տանեմ գերմանացի գործընկերներիս ցույց տամ, որ իմ հայրենիքը ևս սեփական թղթադրամ ունի:
ՀԱՎԱՏԱԼՍ ՉԻ ԳԱԼԻՍ
Վաղարշակ Կունտրաջյանը վերջերս է Ստամբուլից տեղափոխվել Գերմանիա, զբաղվում է ոսկերչությամբ` վարձած արհեստանոցը գտնվում է Քյոլնի կենտրոնական հատվածում` «Նոյմարկտ»-ում: Պարզ, շիտակ և շփվող երիտասարդ է, հաճելի զրուցակից, կրթությունը` տարրական: Երբեմն այցելում էի նրա արհեստանոց, զրուցում էինք հայությանը հուզող խնդիրների շուրջ: Մի անգամ հարցրեց.
– Կարո՞ղ եք Հայաստանում ամեն տեղ խոսել հայերեն:
Բացատրեցի, որ Խորհրդային Հայաստանի պետական լեզուն հայերենն է, և որևէ սահմանափակում չի կարող լինել: Դպրոցներում և համալսարաններում դասավանդումը հայերեն է: Հեռուստատեսությամբ և ռադիոյով մշտապես հնչում է հայերենը: Զգացի, որ ասածներս թերահավատորեն է ընդունում:
– Իսկ կարո՞ղ եք Մոսկվայի փողոցներում հայերդ իրար հետ հայերեն խոսել:
Պատմեցի, որ աշխատանքի բերումով համալսարանականներս հաճախ ենք լինում Խորհրդային Միության մայրաքաղաքում` գիտաժողովների և այլ միջոցառումների, և միմյանց հետ խոսում ենք հայերեն, հաճախ նաև բավական բարձրաձայն, ինչը բնորոշ է մեզ` հայերիս:
– Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում պատկերացնել:
Ներկայացրեցի մի հիշարժան դեպք, որին ականատես էի եղել Մոսկվայի «Դոմոդեդովո» օդանավակայանում: Վատ եղանակի պատճառով գիշերվա բոլոր չվերթները, այդ թվում և Երևանի ուղղությամբ, հետաձգվել էին: Վիթխարի սպասասրահում մեծ բազմություն էր` տարբեր ազգության և տարիքի, նաև երեխաներ: Բոլորն էլ հոգնած սպասում էին լույսը բացվելուն և չվերթների վերականգնմանը:
Եվ ահա այս համընդհանուր անդորրում մի հրաշալի երգեցողություն` Վերդիի «Ռիգոլետտո» օպերայից Հերցոգի հանրահայտ մեներգը իտալերեն. «Լա դոննա է մոբիլե…»: Երգողը մի թխադեմ երիտասարդ էր, որ իջնում էր երկրորդ հարկի աստիճաններով, հավանաբար նոր էր դուրս եկել ռեստորանից: Մտքովս անցավ, որ կարող է հայ լինել, և չսխալվեցի: Քիչ հետո օպերային իտալերենից սահուն անցում կատարեց ժողովրդականին. «Ավլեմ- թափեմ փոշին, ավլեմ-թափեմ փոշին, գիշերները, յարո ջան, խլվլամ քո դոշին»: Քնածների մի մասն արթնացավ, եղան դժգոհողներ, զգալի մասն էլ սկսեց հաճույքով ունկնդրել որտեղից որտեղ հայտնված անծանոթ երգչի հրաշալի կատարումը:
Վաղարշակը լսում էր, մտովի գնում Թուրքիա, համեմատություններ անում, տարակուսում:
– Հավատալս չի գալիս:
ՍՈՒՐԲ ԾՆՆԴՅԱՆ
ՊԱՏԱՐԱԳ
Մեկ ամիս է անցել, որ ես գիտական գործուղման մեջ եմ Քյոլնի համալսարանում: Գերմանացի գործընկերներս հայտնեցին, որ քաղաքում հայ համայնք կա: Մի օր էլ բերեցին «Քյոլներ շտադանցայգեր» 30-40 էջանոց քաղաքային օրաթերթը, որի աննշմարելի մի անկյունում տեղ էր գտել հետևյալ հայտարարությունը. «1976 թ. դեկտեմբերի 22-ին, կիրակի, այսինչ կաթոլիկ եկեղեցում տրվելու է հայկական պատարագ»: Նշված էր եկեղեցու հասցեն:
Զինվելով Քյոլնի քաղաքային մեծածավալ քարտեզով` ճանապարհ ընկա դեպի նշված հասցեն: Նշված փողոցում, իրարից ոչ մեծ հեռավորությամբ, մի քանի կաթոլիկ եկեղեցի կար: Քարտեզով մի անգամ ևս պարզեցի, որ ճիշտ եմ եկել և մտա ներս: Մի քանի րոպե անց, հնչեցին հայկական պատարագի հարազատ հնչյունները:
Պատարագը վարում էր Կոստանդնուպոլսից ժամանած հայոց պատրիարքը` տեր Շնորհ արքեպիսկոպոս Գալստյանը, ով Գերմանիա էր եկել հատուկ առաքելությամբ` Գերմանիայի հայաշատ քաղաքներում դրամական միջոցներ հայթայթելու Թուրքիայում ծայրաստիճան ծանր վիճակում գտնվող հայերի համար: Պատարագի վերջում պատրիարքը դիմեց մասնակիցներին:
– Իմ սիրելի բարեպաշտ ժողովուրդ, Թուրքիայում այսօր շատ ծանր պայմաններ են ստեղծվել հայերի համար: Գավառներում չդիմանալով դաժան պայմաններին և թուրքերի հայահալած քաղաքականությանը՝ հայ ընտանիքները զանգվածաբար տեղափոխվում են Պոլիս: Բոլորն էլ կացարանի և տարրական կենսական ապահովման միջոցների կարիք ունեն: Պատրիարքարանը իր սուղ միջոցներով ի վիճակի չէ նրանց կարիքները հոգալու, ուստի դիմում եմ ձեզ` գերմանաբնակ հայերիդ, խնդրելով, որպեսզի սատար կանգնեք այդ տառապյալ մարդկանց, դրամական միջոցներ հանգանակեք:
Պատարագի մասնակիցները եկեղեցական արարողությունից հետո հավաքվեցին եկեղեցուն կից հսկայական սրահում՝ մասնակցելու բարեգործական ճաշ-հանգանակություն հանդիսությանը: Որոշ ժամանակ անց երիտասարդ աղջիկները սկուտեղները ձեռքներին սկսեցին անցնել սեղանից սեղան՝ խնդրելով գործուն մասնակցություն ունենալ դրամահավաքին: Հավաքվեց ընդամենը 3000 գերմանական մարկ: Արքեպիսկոպոսը մեկ անգամ ևս ժողովրդին դիմեց: Ելույթ ունեցան հայ համայնքի հեղինակություն վայելող մարդիկ: Սկուտեղներով աղջիկները նորից անցան գործի:
Երկու մոտեցումների ժամանակ էլ ունեցա իմ համեստ մասնակցությունը` հաշվի առնելով, որ գերմանական համալսարանում ստանում էի ոչ թե գիտական աշխատողի աշխատավարձ, այլ ուսանողական թոշակ:
Նստած էի պատկառելի, մտավորականի կեցվածքով ութսունամյա մի սևազգեստ կնոջ կողքին: Իմանալով իմ երևանցի և ԵՊՀ աշխատակից լինելս՝ բավական աշխուժացավ: Տիկին Անիկ Հարությունյանն ասաց, որ թեև ծնունդով վանեցի է, կարող է իրեն որոշ չափով երևանցի համարել, քանի որ Վանի հերոսամարտից հետո իր ընտանիքը որոշ ժամանակ ապրել է Երևանում: Սակայն մի քանի տարի անց ընտանիքը տեղափոխվել է Գերմանիա` երկար ապրել են Բեռլինում, ապա վերջնականապես բնակություն են հաստատել Քյոլնից ոչ հեռու Դյուսելդորֆ քաղաքում: Մտավորական ծնողները լավ կրթություն էին ապահովել իրենց աղջկա համար: Հպարտանում էր, որ իրենց տանը եղել են Ավետիք Իսահակյանը, Արշակ Չոպանյանը, բազմաթիվ այլ գրողներ, արվեստագետներ, մշակույթի գործիչներ:
Ունեցել է երկու որդի: Մեկը՝ հրապուրված կոմունիստական գաղափարներով, 1934 թ. տեղափոխվել է Խորհրդային Հայաստան և մի քանի տարի անց զոհ դարձել ստալինյան բռնապետությանը: Այդ կորստից հետո է, որ միշտ սև հանդերձանք է կրում: Մյուս որդին` Ցոլակ Հարությունյանը, ՀՅԴ գործուն անդամ է, զբաղվում է գործարարությամբ, որի հետ էլ ապրում է նույն հարկի տակ:
Սրահում հաղորդվեց, որ նշված գումարն ավելացել է ոչ մեծ չափով և կազմում է 4000 գերմանական մարկ, ինչին հետևեց Ցոլակ Հարությունյանի հայտարարությունը, որ իր ընտանիքի կողմից 2000 մարկ է ավելացնում: Այսպիսով, հանգանակվեց 6000 մարկ` չհաշված բարեգործական ճաշից գոյացած ոչ մեծ գումարը:
Հավաքը եզրափակվեց Պոլսո պատրիարքի շնորհակալական խոսքով և Գերմանիայի հայությանն ուղղված Սուրբ ծննդյան բարեմաղթանքով:
Հետաքրքրական հուշեր, քառասուն հինգ տարիների հեռավորության վրա պահվել է գեղեցիկ վերարտադրությամբ։ Հուշեր, անմոռանալի հուշեր, շատ խնդիրներ ու իրականություններ հիշեցնող։