Սկիզբը՝ այստեղ
Բերկրիի ջրվեժ… Իջնում ենք ու խռնվում դիմացի ափին: Ջրվեժը վարսագեղ փերի է հիշեցնում… կամ էլ այն գեղուհիներին, որ թուրք ոհմակից փրկվելու համար իրենց ցած էին նետում` ջրերին խառնված… Մեր կողքի սրճարանում այդ բաշիբոզուկների հետնորդներն են: Աթոռներին թիկնած` սուրճ են վայելում և… յաթաղանից փախչողներին իրենց մեջ հանգիստ տված ջրերի` դեռ անհանգիստ ու հուսահատ հևքը: Մինչև ե՞րբ… Չի կարող այսքան մեծ սխալը անվերջ երկարել: Չի՛ կարող:
Մեզ Վանն է սպասում: Գիտեմ, որ անհամբեր է ինձ պես… Ահա և մեր ծովակը, մեր երկնաթույր փերին: Տեր հայրը ասես իմ մտքերն է բարձրաձայնում. «Մենք դեռ էլի ենք գալու այստեղ. գալու ենք մի օր էլ` էլ չգնալու համար: Բայց պետք է անսասան լինենք, հավատն ու պայքարը մեկտեղած ապրենք, սուրն ու խաչը պետք է միշտ միասին լինեն»:
Նավերով հասնում ենք Կտուց անապատ, որտեղ մի քանի վանքերից միայն սուրբ Կարապետի վանքն է կանգուն: Ժամերգություն է հնչեցվում և հոգեհանգիստ՝ նահատակների հոգիների համար: Վանքը կենդանանում է, և անթաղ, անշիրիմ մեր ազգակիցների դեռ անհանգիստ հոգիները, վստահ եմ, որ ներկա են մեր աղոթքին:
Մեկ ժամ ունենք Վանա ծովից մեր կարոտն առնելու: Ինձ հանձնում եմ կապուտակ ու ջինջ ալիքներին: Երկնքում` ջրերի վրա, ծիածան է հայտնվում և այդ մեկ ժամում հայացքիս առաջ է: Ափին շուրջպար են բռնել. պարում են ինքնամոռաց, հողը թնդացնելով: Պարում են նրանց փոխարեն` որպես մեկ դար ընդհատված կյանքի շարունակություն: Հաստատում են հայի լինելիությունը, հողի և իր տիրոջ միավորումը կրկին:
Գիշերելու ենք Վանում: Հասնում ենք գիշերով: Հաջորդ օրը կիրակի է: Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում այս տարվա միակ պատարագի օրը ուշանալու իրավունք չունենք: Նավերով ուղղվում ենք Աղթամար: Սուրբ Խաչի հրաշք կոթող-եկեղեցին, այս ու այն թփի կամ ծառի ետևից երբեմն իր շքեղությունը ի ցույց դնելով, կանչում է մեզ: Հայերիցս շատ` ներս ու դրսում վխտում են թուրք ու քուրդ թղթակիցներ, ոստիկաններ, պարզապես ընտանիքներով ասես «ներկայացում» տեսնելու եկածներ: Ամեն բան մտածված է, որ մենք մեզ տեր չզգանք:
Պատարագի պատարագիչն է Պոլսի Հայոց պատրիարքության միաբաններից հայր Եղիշեն: Պատարագի ընթացքում ստիպված ենք հանդուրժել թուրքերի հեգնոտ ժպիտները… Ինչևէ, վանքը հայոց Պատարագի օրհնությամբ է լցվում, և դա է կարևորը: Պատարագը հնչում է որպես նահատակների վերջին աղոթքի շարունակություն, որպես լույս` հեղվող նրանց ամենուր սփռված անթաղ աճյուններին, որպես միահյուս բողոք և աղոթք` Բարձրյալին ուղղված:
Արդեն հակառակ ափին` ծառերի հովանու տակ, Վանա տառեխ ենք համտեսում: Ձուկ չեմ սիրում, բայց ինձ թվում է, թե ամենահամեղ բանն է, որ ճաշակել եմ երբևէ:
Վանա բերդի` Տուշպայի ամրոցի մոտ ենք. անառիկ, բայց ընկած ամրոցի: Ավտոբուսների կանգառին մոտ` հսկա վանդակի մեջ, Վանա փափլիկ, սպիտակամազ կատուներն են. տարբեր գույների ու անսահման թախծոտ աչքերով: Կարոտի՞ց…Դե, իհարկե, կարոտից…
Մհերի դուռ… Ժայռի բարձունքում ժայռակոփ, փակ դուռն է: Ազգովի երազ ունենք այն բացված տեսնելու: Ազգովի կարոտն ունենք Մհերի վերադարձի: Մտածում ենք, ելքեր փնտրում, հետո նորից գալիս ու դեմ առնում, ասես մեր բախտի ճանապարհին փակուղի դարձած այդ դռանը: Ո՞վ այն նույնացրեց մեր ապագայի ճար ու դարմանի հետ, չեմ հասկանում: Բայց եթե բախտի դուռ ենք սարքել, ուրեմն երազելու համար այլևս ո՛չ ժամանակ ունենք, ո՛չ էլ սիրտ: Շտապել է պետք: Եվ Մակեդոնացու պես` ասես այս թնջուկի ելքը գտնում եմ: Բրիչը վերցնելու եմ ու գամ… ու փորելով բացեմ այս անվերջորեն փակվածը: Մհերը դուրս չի գալիս` մենք նրա մոտ կգնանք: Իսկ պե՞տք է որ… Ախր Մհերն ինքն է հույսը մեզ վրա դրել, որ իր համար արդարություն գտնենք ու ցորենը ընկույզի չափ դարձնենք: Դե որ մենք պետք է այդ ամենն անենք, էլ Մհերը մեր ինչի՞ն է պետք: Ուրեմն` մեր մեջ պետք է փնտրենք մեր երազի Մհերին, մեր ուժերով ցորեն ուռճացնենք:
Մհե՜րը… նա ինձ ավելի մեր այն հայրենակիցներին է հիշեցնում, ովքեր այնքան հեշտ իրենց ետևից փակում են Հայոց դուռը և աշխարհի մի հեռու ափում սպասում, թե այլք ե՞րբ են այստեղ տաքուկ բույն դարձնելու մեր Նաիրին: Չէ՛, Մհե՛ր, դու չես իմ երազը: Բայց մեր հայացքների նետերի դեմ անխոցելի այս դուռը ինձ էլ է գայթակղում: Հերիք է փակն ու անելքը ծառանան մեր դեմ: Այնպես որ, չնեղանաս ինձնից, Դավթի որդի. բրիչը առնելու եմ ու գամ…
Վարագավանքն է գիշերով մեր դեմ հառնում: Ժամանակին Արևմտյան Հայաստանի կրոնական, կրթական և մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը, այժմ` ավերակ: Քուրդ պահակը հայ ուխտավորների փողերով քչից-շատից հսկում է վանքը, որ մնացած քարերով քրդական խղճուկ հյուղերի ճաքերը չփակեն: Իսկ հիմա ժամն է աղոթքի: Մեր ձեռքերում պահած վառվող մոմերից այնքան էլ չենք տարբերվում երևի. նույն կրակն է մեր հոգում, նույն ծուխը և հույսի նույն բարալիկ լույսը` համատարած խավարի մեջ:
Կրկին գիշերում ենք Վանում, իսկ վաղ առավոտյան՝ Արևագալի տարտամ լույսերի մեջ, հեռանում քաղաքից: Ճանապարհի երկու կողմերում կլոր սաղարթներով, բարալիկ բներով փոքրիկ ծառեր են շարքով ձգվում, որ ասես բազմակետեր են շարում, կախման կետեր… սպասումի կետեր… ու շարունակություն են հուշում և աղերսում… Գնում ենք մեր Լեռը: Արարատի լանջին նախաճաշ վայելելու: Այո՛, հենց այդպես, նստել ենք ավտոբուս ու… գնում ենք: Ճանապարհի` Արարատին ամենամոտ մասում, ճամփեզրին նախաճաշն են բաժանում: Վազում եմ Լեռանս ավելի մոտ ու նստում հողին… Հիմա այնտեղ` Լեռան հակառակ կողմում, իմ հետքերը կան, որոնց ոչ մի անձրև ու քամի մաքրել չի կարող: Ես սրտիս տրոփն եմ դրել իմ սրտաձև հետքերի մեջ:
Անի… Փոշու ու քարերի միջով վանքից վանք ենք անցնում` Ամենափրկիչ, Տիգրան Հոնենցի, Առաքելոց, Մայր Տաճար… մյուսները որպես քարակույտեր սփռված են մեր շուրջ: Մյուսները` Անի քաղաքի հազար ու մի եկեղեցիները… Այսօր նրանցից միայն մեկում` Մայր Տաճարում, ժամերգություն է հնչում: Եվ քիչ չի թվում ոչինչ` ո՛չ աղոթքի օրհնությունը` ամեն կողմ ալիքվելով տարածվող, ո’չ ներկաների հոգիների սերն ու հավատն առ Աստված, ո՛չ էլ խորհուրդը` պահի մեջ ամբարված: Քիչ չէ` Անիի բազում եկեղեցիների համատեղ հնչող պատարագների համեմատությամբ անգամ… Ու վազում եմ Անիի փողոցներով` դեռ ժամերգության աղոթքը որպես մրմունջ շուրթերիս: Միտքս դարերով հետ է սուրում… վազում եմ, ասես, այն օրերի քաղաքի փողոցներով, ինչ-որ տագնապ կա հոգուս մեջ` իշխանական հագուստները և արդուզարդը ծանր են ու խանգարում են` մեր բակում` պապիս կողմից շինված ընտանեկան եկեղեցին թողած, հասնել Մայր Տաճարի պատարագին… Արձակում եմ ու մայթեզրի խոտերի մեջ գցում ոսկեդրվագ, հակինթով ու շափյուղայով զարդարուն գոտիս, ոսկետտուն հերակալս, դեն եմ նետում արծաթե մաշիկներս ու այդպես հերարձակ ու բոբիկ վազում եմ… վազում…
Ուշքի եմ գալիս… մեր օրերում եմ նորից` արդեն վաղուց փլատակ Անիում: Բայց հոգուս տագնապը նույնն է` իմ քաղաքն եմ հիշում` միմյանց հետ մրցության մարմաջով բռնված երկրիս այսօրվա տերերի` մեկը մյուսից ավելի ճոխ ու հոյակերտ «պալատները»: Անիում գոնե եկեղեցիներ էին կառուցում… Թողնում ենք մեր հրաշք, բայց վերքոտ քաղաքը և բռնում վերադարձի ճանապարհը: Բայց, հրաժեշտ չէ, որ տալիս ենք…
Ես չեմ գնում. ես իմ հոգին եմ թողնում այստեղ ու… վերադառնալու եմ: Թեպետ սկզբում, գուցե դեռ` մտքի ճախրանքով: Սակայն դա այլևս չի լինելու առաջվա պես, երբ միտքս, հասնելով Արարատին, քարի պես խփվում էր նրան ու կանգ առնում: Հետո երկար ցավում էր այդ վերքը… Հիմա մտովի վազում եմ, հասնում Մասիսներին ու նրանց լանջերով անցնում եմ այն կողմ և… շարունակում եմ վազել, ո՜չ, ճախրում եմ դեպի Անի, Ղարս, Մուշ, Վանա ծովակին եմ հասնում, նետվում ջրերի մեջ, հասնում եմ Մհերի դուռ, և այն այլևս փակ չէ իմ առաջ. ես մտովի արդեն բացել եմ քարակոփ դուռը և ներսուդուրս եմ անում…
Այլևս իմն է ողջը` ծովից ծով թե եզերքից եզերք, իմն է… Հոգուս մեջ այսուհետ սահմաններ չկան, այդ սահմանները ջնջվեցին այնտեղ: Իսկ ամեն բան նախ հոգուց է սկսվում: Գուցե զարմանալի հնչի, բայց ես այնտեղից մի փոքր ապաքինված եկա: Մխիթարանքի, գորովի և աղոթքի մի փոքրիկ բաժին կարողացա տալ իմ հողին, նահատակների թափառող հոգիներին: Եվ զգացի նրանց գոհունակությունը: Մաշկո՞վ, հոգով, սրտո՜վ, չգիտեմ, թե ինչպես, բայց զգացի…
Եվ այսուհետև մեր աղոթքների շնչով փոքր-ինչ ապաքինված հողը ինձ հետ է լինելու ամեն ժամ, ամեն պահ: Մինչև որ, Աստծու օրհնությամբ և օգնությամբ, վերջապես ջնջվի մեր կյանքից այդ մեծ սխալը` չարի խրախճանքի դեռ շարունակվող երթը մեր Լեռից այն կողմ, նախճիրի զոհերի շեներում ու այգեստաններում իրենց ավարը դեռ վայելողների ներկայության տեսքով: Ու գա հատուցման ժամանակը…