– Միսա՛ք, ես քո մասին վեպ եմ գրում,- մերթընդմերթ անկեղծանում էր Լասը՝ Լուիզ Ասլանյանը:
– Շուտ չի՞,- տարակուսում էր Միսաք Մանուշյանը,- դեռ ի՜նչ եմ արել որ: Մի՛ շտապիր, կհասցնես քո վեպը գրել:
Չհասցրեց…
Լուիզ Ասլանյանին ամուսնու՝ Արփիար Ասլանյանի հետ տանջամահ արեցին Ռաֆենսբրյուկի ու Միտելբաու-Դորայի համակենտրոնացման ճամբարներում:
Միսաք Մանուշյանին գնդակահարեցին Փարիզի մատույցներում՝ Վալերիանի բերդաբանտի բարձունքում:
Կես դար անց ես փորձում եմ գրել այդ վեպը:
Ա
Խոր, ընդհանուր փոս էին փորել: Քսաներեք դիակի համար: Մեր ձեռնաշղթաները հանեցին, ակնակապեր տվեցին: Հրաժարվեցի: Քաջարի չէի ուզում թվալ, ի՜նչ քաջարիության պահ էր: Ես ուզում էի տեսնել այն զինվորի աչքերը, որն ինձ գնդակահարելու էր: Բայց նրանք շատ էին, ու ոչ ոք ինձ չէր նայում: Ոչ ոք ոչ ոքի չէր նայում:
Հանդիպակաց բլրաշարից պաղ, սառցաբույր քամի փչեց, փշրված այտոսկրս մրմռացրեց: Առանց այն էլ դուրս պրծած ակնակոպիցս արնախառն արցունք էր հոսում: Շուտով ես չէի լինելու ու վերքի մրմուռը չէի զգալու, աչքիցս արնախառն արցունք չէր գալու: Բայց ո՞ւմ էի սփոփում:
Երեկ ավարտական նիստից առաջ ատյանի նախագահն ինձ հարցրեց.
– Այժմ գոնե կարո՞ղ եք հասկանալի բացատրել, թե ինչո՞ւ եք ձեր երկիրը թողել, Փարիզ եկել: Եվ եթե ձեր հարազատներին թուրքերն են սպանել, ինչո՞ւ եք գերմանացիներից վրեժ լուծում:
Դա զինվորական դատավորի միակ հարցն էր, որին չպատասխանեցի: Չէի կարող ատյանի լեփ-լեցուն դահլիճում, վարձու լրագրողների, գերմանացիներին ծախված ֆրանսիացիների ներկայությամբ այդքան նսեմանալ: Դառը ժպտացի…
Երկար ժամանակ ինձ թվում էր, որ այն, ինչ համառորեն հիշում եմ ու մոռանալ չեմ կարողանում, իրականում չի պատահել, մղձավանջ է, պատրանք: Բայց շատ տարիներ անց, արդեն Ֆրանսիայում, երբ «Զանգուն» էի խմբագրում, վերապրողների հուշերի ծանոթացա, որոնք ճիշտ նույն տեղում պատահած նույն դեպքը նույնությամբ նկարագրում էին…
Դեյր-Էզ-Զորի մատույցներում էր, մայրս սովից մահացել էր, փոքր քույրս սովամահ էր լինում. սպասում էի, որ նա էլ հոգին ավանդի, նույն գերեզմանափոսում հողին հանձնեմ, այն աշխարհում գոնե իրարից չբաժանեմ: Ճանապարհի հանդիպակաց կողմում գերմանական զորահանգրվան կար: Այն ժամանակ էլ Ռեյխի՝ անգամ շարքայինները նույնքան բարետես ու վայելուչ էին, որքան հիմա՝ Փարիզը բռնատիրածները: Մի օր տեսա, թե ինչպես նրանք մարզական արտազգեստներով, ածիլված, օծանված, շարահրապարակ իջան ու երևի Գերմանիայից մոռացել էին հետները գնդակ բերելը, կառափնատված հայ երեխաների գլուխներով սկսեցին ֆուտբոլ խաղալ: Այդ երեխաներին նրանք չէին գլխատել, բայց նրանց գլուխները փայլփլուն կիսաճտքերով իրար էին փոխանցում, հռհռում:
Մի ուրիշ օր էլ թուրք քարավանապետը մոտ քսան ընտրովի հայ աղջիկ բերեց զորանոց, որոնցից երկուսը մեր Ադըյամանի ամենագեղեցիկ հարսնացուներն էին՝ Ընծան ու Շողակաթը: Գերմանացի սպաները բողոքել էին, որ իրենց զինվորները տարիներով տնից հեռացել, անկին են մնացել, այդ պատճառով էլ օտար երկրում ծառայել չեն ուզում, դժկամությամբ են իրենց պարտականությունները կատարում:
Գերմանացի հրամանատարը սիրալիր ընդունեց մեր աղջիկներին, թարգմանի միջոցով բացատրեց, որ նրանց չեն սպանելու, չեն չարչարելու, ընդհակառակը՝ շատ լավ սնելու, ամեն պայմաններն ստեղծելու են այն բանի համար, որ նրանք բավարարեն սպաների ու զինվորների հայրատ պահանջները:
Նախ Ընծան առաջացավ, չոքեց թուրք քարավանապետի առջև.
– Ինձ հենց հիմա սպանիր:
Քարավանապետը չսպանեց:
Նույն խնդրանքով Ընծան գերմանացի զորահրամանատարին շրջվեց: Հրամանատարը ատրճանակը պատյանից հանեց ու ամենայն սառնասրտությամբ գնդակահարեց նրան՝ երևի այն հույսով, որ մյուսները կերկնչեն, իրենց ճակատագրի հետ կհամակերպվեն: Բայց Ընծայի տաք արյունը դեռ ցայտում էր, Շողակաթը չոքեց: Հրամանատարը նրան էլ գնդակահարեց: Մեր աղջիկներին գերմանացիներն սպանեցին, որովհետև չուզեցին իրենց կրքերին հագուրդ տալ, հարճ դառնալ…
Դատավորը այլ կերպ հասկացավ իմ դառը ժպիտը:
– Ցինի՛կ, հեգնում է մեզ:
– Չեմ հեգնում,- պատասխանեցի,- ուղղակի ուզում եմ իմանաք, որ եթե Լուսնի վրա էլ հանգրվանեք, կգամ, ձեզ կգտնեմ ու կանեմ այն, ինչ իմ զորակազմով երկու տարի շարունակ Փարիզում արեցի…
Առավոտյան, նախքան գնդակահարության բերելը, քսաներեքիս բերդաբանտի մատուռը խցկեցին: Ոչ ոք չաղոթեց, մեղքերի թողություն չհայցեց: «Կարմիր Խաչի» քահանան, որ եկել էր իր քրիստոնեական պարտքը կատարելու, վերջին հաղորդությունը տալու, չվիրավորվեց, ուզեց մեզ համար անպայման բարի բան անել:
– Կարող եք ձեր հարազատներին հրաժեշտի նամակ գրել,- ասաց,- հասցեն ճիշտ լինելու դեպքում մեր մայրապետներն անպայման տեղ կհասցնեն: Հանգուցյալի վերջին կամքը կատարելը մեր հոգևոր պարտականությունն է…
Մեզ թուղթ, գրիչ բաժանեցին.
«Մելինե ջան»…
Նոր էի սկսել մտքերս ժողվել, գեստապոյական վերահսկիչը մոտեցավ, թուղթն առջևիցս խլեց, պատռեց.
– Ֆրանսերե՛ն գրեք:
«Իմ սիրելի Մելինե, թանկագին որբուկս,
…Խորապես ցավում եմ, որ չկարողացա քեզ երջանկացնել…
…Խնդրում եմ՝ հաղթանակից հետո անպատճառ գնա Հայաստան, ամուսնացիր ու զավակ ունեցիր, ամուսնացիր այնպիսի մեկի հետ, ով իմ փոխարեն կկարողանա քեզ երջանկացնել…»:
Ամիս-ամսաթիվը գրեցի ու աչքերիս չհավատացի, փետրվարի 21- ն էր՝ մեր ամուսնության օրը: Ինձ իմ բախտավորության օրն էին գնդակահարելու:
Նամակը հանձնեցի հոգևոր հորը, թեթևացած նայեցի շուրջս, Արբենը՝ իմ զորակազմի ամենաավագ անդամը, չէր գրում: Մոտեցա:
– Ինչո՞ւ չես գրում:
Տխուր ժպտաց.
– Որ գրեմ, մայրապետը Հայաստան՝ Զանգեզուրի քարանձավները կհասցնի՞:
Նա Ազատաշեն գյուղում թողած կնոջը, երեք երեխաներին առնվազն տասը տարի չէր տեսել ու էլ չէր տեսնելու, կարոտը հետն էր տանելու:
Հսկիչ գեստապոյականը գազազած մոտեցավ, հայերեն խոսելու համար Արբենին բռունցքով ձախ, հետո աջ այտին հարվածեց, դեմքն արյունլվիկ արեց:
Ես ինձ մեղավոր զգացի: Մելինեին ուղղված նամակս արդեն հանձնել էի, բայց մոտեցա ավագ հսկիչին:
– Կարո՞ղ եմ մի նամակ ևս գրել: Կարևոր մանրամասն եմ մոռացել:
– Գրի՛ր,- չարախնդաց ավագ հսկիչը,- միևնույնն է, մինչև հասցեատերը ստանա, դու ողջ չես լինի:
«Արմինե ջան,- արագ-արագ գրեցի Մելինեի մեծ քրոջը,- դու ինձ ասում էիր, որ Արբենը, երբ երեք տեղից վիրավոր, ապաքինվում էր քո տանը, հուշերն էր գրում: Խնդրում եմ, չոչնչացնես, հաղթանակից հետո անպայման կհրատարակես, եթե չկարողանաս, գոնե Հայաստան՝ կնոջը, զավակներին կհասցնես… Շնորհակալություն այն ամենի համար, ինչ արեցիր իմ ու իմ տղաների համար…»:
Հազիվ հասցրի ավելացնել, որ հաջորդ տարվանից, այս օրը ոչ թե իմ գնդակահարության, ամուսնության տարեդարձը տոնեն:
Մեզ մատուռից հանեցին, հրամայեցին մեջքով հպվել Վալերիանի բերդաբանտի պարսպապատին, որտեղից, ճակատագրի հեգնա՜նք, 1871-ի պատերազմին ֆրանսիացիները հետ էին շպրտել պրուսացիներին:
Ինքնաձիգները չխչխկացին: Այդ ցուրտ, սառցակալած փետրվարին իմ ծննդավայրի հանդիպակաց լեռան՝ Նեմրութի հեթանոս արևը Վալերիանի կորակոն բարձունքը հասավ, բայց ինձ ջերմացնել չկարողացավ:
Հրամանը լախտի պես շաչեց: Որոտացին համազարկերը:
Ես տեսա, թե ինչպես կողքիս ընկավ իմ զորակազմի ամենաջահել ազատազենը՝ հունգարացի հրեա, Լյուդովիկոս Մեծ քոլեջի սան 18-ամյա Թոմաշ Էլեկին, ու խորունկ ցավ զգացի: Որքա՜ն կուզեի առաջինը լինել: Հետո Արբենը կուչուձիգ փլվեց…
Սորբոնի համալսարանում, իմ ուսանած տարիներին, կենսաբանության դասախոսները բացատրում էին, որ ամեն ոք մեռնելուց հետո երեք վայրկյան դեռ ապրում է ու իր հրաժեշտի խոսքն է ասում, որ մենք չենք լսում: Գնդակահարվելուց հետո, ես, իրոք, երեք վայրկյան դեռ ողջ էի, այդ երեք վայրկյանում հասցրի ասել.
– Մարդի՛կ, ես դեռ գալու եմ: Ինձ կսպասեք:
Հ. Գ.- Բառացիորեն այն օրերին, երբ ավարտում էի այս տողերը, Ֆրանսիայում, 101 տարեկան հասակում մահացավ Մանուշյանի մարտախմբի վերջին կենդանի ազատազենը՝ Արսեն Չաքրյանը: Ինձ թվում էր՝ նա այդքան երկար էր ապրում, որովհետև շատ էր ուզում վերջապես ճշմարտությունը կարդալ իրենց մարտախմբի հերոսական ու ողբերգական ճակատագրի մասին:
Ափսո՜ս, չհասցրի:
