Մարդիկ բոլորն էլ իրենց հոգու խորքերում գաղտնի պահվող զգացումներ ունեն: Ինչ ուզում ես արա, չեն խոսի այդ մասին: Ի՞նչ անուն տան դրան, եթե պատմեն սեփական խորքերում ունեցած զգացումների մասին՝ անկեղծությո՞ւն, հոգեհարազատությո՞ւն, մտերմությո՞ւն… քավ լիցի, դրանք շատ պարզ ու մակերեսային բնութագրիչներ են խոսելու համար մի բանի մասին, որը մարդու ներսում պահվում է վախի հիմքեր ունեցող ինչ-որ ներքին անհանգստությամբ։ Գրողներն այս առումով հանգիստ լինելու ելքը գտել են, մանավանդ արձակագիրները։ Նրանք հնարավորություն ունեն խոսելու ամեն ինչի մասին, անգամ գաղտնի պահվող զգացումների, որովհետև դրանք կարող են հագցնել ներկայացվող կերպարին՝ որպես մանեկենի, որը կրում է իր ստեղծագործության արդյունքը։ Անշուշտ, այստեղ ողջ ներկայացման տերը գրողի շնորհն է, որ կարող է հզոր լինել ու արթնացնել շատերին՝ շատ առումներով գրավելով, համոզելով և այլն։
Իսկապես, ինչո՞ւ են գրողները հերոսներ փնտրում սեփական ապրումների համար, ինչո՞ւ են ուզում իրենց զգացումները վերագրել ուրիշ մեկին… որովհետև վախենում են։ Վախենում են սխալ դուրս գալ՝ անձամբ ներկայանալով, վախենում են չհասկացվել, վախենում են ծիծաղելի, անհիմն, անհարկի թվալ կամ ավելորդ բեռ վերցնել իրենց ուսերին։ Իսկ եթե այս ամենը հագցնում ես ուրիշ մեկին, այն էլ՝ մեծագույն շնորհով, կարող ես անգամ ոչ միայն տաղանդավոր, այլև հանճարեղ նկատվել։
Վախի համախտանիշը յուրաքանչյուր անձի մեջ է։ Որքան էլ քեզ համոզեն, թե՝ ահա այն զգացումները, որոնք ես ունենում եմ ամեն անգամ գլուխս բարձին դնելիս ու քնելիս կամ արթնանալիս և տնից դուրս գալիս, տուն մտնելիս, աշխատավայրում, համերգասրահում, նաև սեփական կատվի հետ մենակ մնալիս, միևնույնն է, դրանց մեջ անձեռնմխելի մի անկյուն անպայման գաղտնածածուկ է պահվում դիմացինից։ Քահանայի մոտ արված խոստովանության՝ մինչև հատակը եղած պարզությանն էլ անգամ ես կասկածում եմ։
Ամբողջովին բացվելու վախի համախտանիշը գրողների համար հաղթահարելի է այնքանով, որ նրանք ալիբի ունեն։ Ուզած տողերով կարող են համոզել, որ կերպարը իր փիլիսոփայական մտքի, կյանքի փորձի, ընթերցողական կամ հանրային շփումների ճանաչողության արդյունքում է ձևավորվել՝ քողարկելով այն ամենը, ինչն իր խորքերում անհանգստորեն տրոփում է՝ վախենալով բացահայտվելուց։
Բանաստեղծների համար փոքր-ինչ այլ է, թեպետ, վախով չափագրումներն այստեղ էլ իրենց յուրահատկություններն ունեն։
Ինչևէ, գրողի հոգեվերլուծությունը լրջագույն ուղղություն է, իսկ իմ այս մտորումները պարզագույն մտքեր էին, որոնք ծնվեցին, երբ ծանոթացա Արմենուհի Սիսյանի «Անծրար նամակներ»-ին։ Այստեղ էր, որ մտածեցի՝ ահա, թե ինչ է պետք մարդուն իր զգացումների ծալքերն անվախ բացելու համար։ Այդ նույն ծալքերդ հատիկ առ հատիկ գուրգուրող, շոյող, համբուրող, գգվող ու այդ ամենով քեզ հուսադրող է պետք։ Մի բան, որ միայն ու միայն մայրական սիրուն, մորն է վերապահված։
Չվախենալ սեփական անաղարտությունից, մերկանալ այն ամենից, ինչով հյուսվում է օրդ ու… մնալ մորեմերկ… Հենց այս՝ մորեմերկ բառը, ես չգիտեմ, կա՞ արդյոք մեկ ուրիշ լեզվում, բայց հայերենով նրա ֆիզիկական նշանակության իմաստը շատ ցածր, անգամ նվաստ է այն վեհության առաջ, որ կարող է արթնացնել այդ բառն իր ներքին, հոգևոր իմաստով…
Վախ կա՞ր քո սրտում, երբ առաջին անգամ հայտնվեցիր մայրական գրկում։ Անշուշտ, չես հիշում։ Ինչպե՞ս կհիշես մի բան, որն այդ պահին չես ունեցել։ Ինչպե՞ս կարող էիր ունենալ նման բան, երբ մայրդ քեզ հետ էր։ Այժմ էլ ահա թե ինչ է անհրաժեշտ մարդուն լիարժեք կյանքով ապրելու, զգացումներն անվախ բարձրաձայնելու համար։ Մարդուն մայր է պետք, մոր ներկայություն է պետք, և նրա այդ ներկայությունից զրկվելու գիտակցությունից առավել ևս են ծնվում այն զգացումները, որոնց մեջ մորեմերկ ես, այսինքն՝ դրանից այն կողմ այլևս անաղարտ անկեղծության մի աստիճան է, երբ փորձում ես վերջին ակորդներով նրան պահպանել քո կողքին։
Ահա վիճակ, երբ չես վախենում ասել, որ դու հենց դու ես՝ զգացումներիդ բոլոր ծալքերով հանդերձ, ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին երկիր ես իջել մորդ գրկի համար՝ երկիր ու երկինք իրար կապող աննյութեղեն կանչի հրաշքներով։ Եվ այդ աննյութեղեն կանչի հրաշքներից է այն, որ միասին լինելու նույն կանչը չի ավարտվում երբեք, անգամ, եթե հասնում է իր ծայրագույն ծեսին.
…ավարտվեցին քո մահվան// ծեսերը բոլոր,//իսկ հրաժեշտի ծեսն իմ հոգում//այդպես էլ չի ավարտվում,//չի՜ ավարտվում,//չի՜ ավարտվում…
Իմ մտորումների այս պատառիկը հոլովվում, առաջ գնալ է ձգտում, երբ ընթերցում եմ Արմենուհի Սիսյանի «Անծրար նամակներ» մայրական շարքի տողերը։ Որքան էլ տխուր է դաշտը, բայց ընթերցողի մտքերը թիթեռների նման ուզում են իջնել, գգվել, գրկախառնվել հեղինակի տողերի ու բառերի հետ, որովհետև նրանց մեջ թաքնվելու, գաղտնի զգացումներ պահելու ոչ մի նշույլ չկա, ընդհակառակը, թղթին հպվող գրիչ կա, որ անընդհատ ազդարարում է՝ ահա ես, ահա ես…
Մորը կորցնելու վախն այստեղ վերաճում է նույն վախի հետ դեմ-հանդիման դուրս գալով ու նրան ճանաչելով պայքարի, որովհետև սեփական վախի հետ առերեսվելով է մարդ հաղթահարում այն։
Դու գնացիր//ու ես անտարբեր դարձա//ծաղիկներիս հանդեպ,//երես թեքեցի//երկար ու կարճ իմ տողերից,//իսպառ լքեցի գրիչս,//ու թռչուններս անմասն մնացին//իրենց բաժին փշուրներից…//Բայց դու, որ այնքան//բարի ես ու սիրառատ,//կհիշես մի օր ծաղիկներիս// ու տողերիս մասին, որ չմեռնեն,//թռչուններիս, որ կերակրել նրանց//ես շարունակեմ,//ու սիրտս կհանդարտեցնես//մի օր քեզնով, գիտեմ…
Ահա այստեղ է այն հոգին, որ մայր կորցնելու մտքից առանց խուսանավելու առճակատվում է նրա հետ՝ դրանով իսկ արթնացնելով նրան վերագտնելու հույսը։ Ու մայրական կանչը շարունակվում է անթաքույց, անվախ պարզության մեջ, որովհետև պարզ հնչյուններն են զուրկ ավելորդ զարդարանքներից կամ ոլոր-մոլորումներից։ Մայրական կանչը չի լքում անգամ, եթե եղանակները փոխվում են, ծաղիկները՝ թոշնում, և անգամ, եթե հեռախոսը լռում է.
Դու գնացիր//ու ես տանել չեմ կարողանում//տանս հեռախոսը,//որին ամեն օր//ձգվում է ձեռքս՝//քեզ զանգելու //ու չի զանգում երբեք…
Եվ դու գնում ես կանչի ետևից. այո, այո, դու ինքդ, որ ընթերցողն ես։ Դու ինքդ էլ գնում ես կանչի ետևից, որ ասես՝ քեզ էլ է հասնում անձայն հեռախոսից, որի անձայն ելևէջների մեջ տարբերակում ես նաև քեզ կանչողի ձայնը, ու չգիտես՝ քե՞զ են կանչում, թե՞ տողերի հեղինակին։
Հաջորդ պահին լսում ես հեղինակի ձայնը, որ ասում է, թե՝ այստեղ ես եմ, ու ես՝ ես եմ.
Դու գնացիր//ու աշխարհի ոչ մի լուր//չի կարող ցնցել ինձ այնպես,//ինչպես այն նորությունը,//որ պիտի ապրեմ առանց քեզ…
Առանց ապրված առօրյայի մանրամասնությունների ետևից ընկնելու, առանց դեպքերի ու դեմքերի նկարագրությունների՝ օրվա երեսին իջած հատու, դիպուկ մի վրձնահարված է սա՝ «նորությունը, որ պիտի ապրեմ առանց քեզ», որն իսկապես ցնցում է նշանակում առօրյան ներկայացնող ամեն ինչի համար, որը տողատակում է։
Տողերը ճչում են տողատակում եղած վշտի մասին, ահա այն՝ նայիր իմ վշտին աջից ու ձախից, իսկ բառերը հաստատում են բանաստեղծուհու հայտարարությունը, թե՝ ես չեմ վախենում մորեմերկ լինելուց, չեմ վախենում հենց ինքս իմ հերոսը լինելուց, որովհետև ես երբեք մենակ չեմ եղել, ու հիմա էլ մենակ չեմ, ինձ հետ է ինձ կանչողի՝ մորս ձայնը։
Եթե մի բան չես ունեցել, եթե չգիտես, թե ինչ է այն, ինչպե՞ս կարող ես նրա կարիքն ունենալ։ Եթե ունեցել ես մայրական ձայն կոչվող քեզ ապրեցնողը և եթե հիմա զգում ես նրա կարիքը, ուրեմն՝ լսում ես, ուրեմն՝ հիշողությանդ միջոցով գալիս ու վերարտադրվում է այն, որքան էլ ասես, թե՝ «Ու մատներս որբացած խոնարհվեցին…», երբ ձեռքդ մեկնեցիր հեռախոսին՝ շնորհավորելու քեզ ապրեցնողին Մայրության օրվա առթիվ։
Ու գալիս է կանչը, շարունակվում է քո միջով, վերարտադրվում է, գալիս քո միջով այնքան թախծագին ու համրորեն, այնքան ապացուցված ու ճշմարտորեն, որ կրկին շարունակում է տանել քեզ իր հետ, թեպետ, թվում է, թե քո գոյությունն է նրան ապրեցնողը.
Մեր միջև չկա էլ ոչ մի հեռավորություն,//անգամ տարիքդ չի առաջանալու.//դու միշտ մնալու ես այնքան,//որքան ես կապրեմ այս երկրի վրա…
Քո գոյությամբ պայմանավորված ես համարում մայրական կանչի անընդհատ շարունակությունը։ Քեզ այդպես է թվում, որովհետև վախեր չունես՝ կրելու համար մաքուր դաշտը քո ներսում, վախեր չունես, որովհետև այդ դաշտի բոլոր անկյուններում թևածում են մայրական ձայնն ու շունչը.
…Հիշողություն բնավ պետք չէ//հասկանալու համար,//թե որտեղ ու երբ է //ապահով ու պաշտպանված զգում//լույս աշխարհ եկած էակը նորածին…//Երբ գրկեցի քեզ վերջին անգամ, //հիշեցի այն անմեղ մանուկին,//որ ոչինչ չգիտեր որբության մասին//և որի համար Աստված//հենց իր մոր ձեռքերն ուներ…
Պաշտպանվա՞ծ ես, թե՞ որբ։ Ահա հարց, որն այս, վերոհիշյալ տողերով ընթերցողին է ուղղում բանաստեղծուհին։ Անգամ Աստված որբության մասին գաղափար չունի, որովհետև հենված է մոր ձեռքերին, միշտ մանուկ՝ իր մոր գրկի մեջ։ Քեզ կարող են խաչել կյանքի բազում ոլոր-մոլոր ճանապարհներին, բայց, միևնույնն է, դու որբ չես, որովհետև քո ներսում, քեզ հետ շարունակվում է Մայրական Ձայնը։
Ներքին, անձնական ապրումների հետ բաղեղված՝ այստեղ համընդհանուր զգացումների առատություն է։ Առաջնային այն շունչը, երանգը, վրձնահարվածը, ձայնի հնչյունը, որով խոսք է խոսվում, ընթերցողի ներաշխարհ է մտնում համընդհանրության մի լայնածավալ դիտահարթակով, ապա քիչ-քիչ ստիպում է ետ քաշվել, լայնածավալ մաքրության մեջ ինքնամփոփվել՝ ականջը իրեն կանչող ձայնին.
Կարոտում եմ քեզ ու լռում,//լռում եմ ու կարոտում… //Լռում եմ, որ լսեմ քեզ, //որովհետև դու արդեն//միշտ լուռ ես, մամ…
Այսպես, խորքային զգացումներն ասելիք ու լսելիք են դառնում, և քանզի կա այն պայմանը, որ լսելիքը պետք է լսվի, ահա և ծնվում է անծրար ծրարավորելու միտքը։
«Անծրար նամակներ» եզրույթը ակամայից իր մորեմերկ անկեղծությամբ դեմ-դիմաց, կամ կողք կողքի է գալիս «անհասցե նամակներ»-ի հետ և ստիպում համեմատել դրանք։
Անհասցեն ենթադրում է, որ խոսքը կարող է ծրարվել, այսինքն՝ կարևորվելով կոնկրետացվել, ամփոփվել, առանձնահատուկ ուշադրություն հրավիրել շատ խոսքերի մեջ առանձնացված խոսքին և ուղարկվել բոլոր-բոլորին, որպեսզի ի վերջո նրանք իրենց ճանապարհին գտնեն իրենց հասցեատերերին։ Ահա այս ֆոնին է, որ հասկանում ես, թե իսկապես կա խոսք, որ ոչ միայն հասցեի, անգամ ծրարվելու կարիք չունի։
Ինչպե՞ս կարող ես ծրարել անընդգրկելին՝ քեզ ապրեցնող Մայրական Ձայնը։
