ՀԱՅԵՐԻՍ ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՍԽԱԼԸ… / Ռուզան ԱՍԱՏՐՅԱՆ

«Լավ է ուշ, քան եր­բեք»,- ա­սում է ժո­ղո­վուր­դը: Վեր­ջերս հայ հա­սա­րա­կութ­յա­նը, նաև օ­տար դի­վա­նա­գետ­նե­րին ուղղ­ված վար­չա­պե­տի մտա­հոգ ե­լույ­թը սա­ռը ցնցուղ էր աշ­նա­նա­յին այս մա­ռախ­լա­պատ օ­րե­րին: Ո՞վ է տե­սել սու­վե­րեն պե­տութ­յու­նը պա­տե­րազմ չհայ­տա­րա­րի իր հար­ևան երկ­րի դեմ, սա­կայն կա­պի­տուլ­յա­ցիա­յի են­թարկ­վի: Սա զա­վեշտ է, թե ող­բեր­գութ­յուն, չգի­տեմ: Ո՛չ ներ­կա­նե­րը, ո՛չ էլ նա­խորդ­նե­րըը երբ­ևէ չու­զե­ցան ունկնդ­րել պատ­մա­բան­նե­րին, մտա­վո­րա­կան­նե­րիս, հա­սուն քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րին՝ այն, որ Ա­լիև-Էր­դո­ղան զույ­գին, Իս­րա­յե­լին ու մյուս­նե­րին Հա­յաս­տա­նը պետք է ա­ռանց հա­յե­րի, վկան` և՛ 44-օր­յա պա­տե­րազ­մը, և՛ սեպ­տեմ­բե­րի 13-ը: Ա­յո՛, մեզ ե­ղեռ­նի են­թար­կե­լով, դեռ 1892 թ., սուլ­թան­հա­միդ­յան ջար­դե­րից սկսած, ստի­պե­ցին կուլ տալ՝ խեղ­ճուկ­րակ, ա­ռանց պե­տա­կա­նութ­յան, ա­ռանց հե­րոս­նե­րի ու կեն­սա­բա­նա­կան տա­րած­քի մնա­ցած ազ­գի պարտ­վո­ղա­կան խայ­ծը և հենց այդ ժա­մա­նակ­նե­րից սկսած՝ փո­խա­նակ միայն հաղ­թա­նակ­նե­րի մա­սին մտա­ծե­լու ու գոր­ծե­լու, մենք սկսե­ցինք պաշտ­պան­վել միայն կո­տո­րած­նե­րից փրկվե­լու ծրագ­րե­րով… ո­րը, կրե­լով զուտ պաշտ­պա­նո­ղա­կան ընդվ­զում­ներ, մեզ տա­րավ պար­տութ­յուն­նե­րի և մարդ­կա­յին ու տա­րած­քա­յին կո­րուստ­նե­րի: Հի­շեք զեյ­թուն­ցի­նե­րի, Վա­նի, Մու­սա լե­ռան ան­պար­տե­լի հաղ­թա­կան պայ­քա­րը, նրանք ո­րո­շել էին չհանձն­վել, հի­շեք ար­ցախ­յան ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման 90-ա­կան­նե­րի պայ­քա­րը, գրե­թե ան­զեն ու ֆի­դա­յա­կան ջո­կատ­նե­րով, հա­յե­րը հաղ­թա­նակ տա­րան, ո­րով­հետև ո­րո­շել էին հաղ­թել…
Լ­սե­լով բար­բա­րոս ցե­ղե­րի կող­մից հա­յե­րիս մա­սին տա­րած­վող հեր­յու­րանք­նե­րը հա­զա­րամ­յակ­նե­րի մշա­կույթ ու­նե­ցող ազ­գի մա­սին՝ չեմ կա­րող լռել: Ա­յո՛, անց­յալ դա­րի սկզբնե­րից ու նրա­նից հե­տո շա­րու­նակ­վող ար­տա­գաղթն ու ներ­գաղ­թը կրկին ե­կան հայ ազ­գին ա­սե­լու, որ ա­մեն ազգ իր կեն­սա­տա­րած­քի վրա պետք է ապ­րի, ա­մուր պաշտ­պան­ված պա­հե­լով այն որ­պես ազ­գի գո­յա­բա­նա­կան կենտ­րո­նի: Չլ­սե­ցինք, չըն­դու­նե­ցինք, չհաս­կա­ցանք ու մեր դրախ­տը տվե­ցինք օ­տար ազ­գե­րին, և տիե­զե­րա­կարգ ստեղ­ծո­ղը մեզ չնե­րեց: Ա­մեն տեղ ու ա­մեն­քի հա­մար, աշ­խար­հով մեկ կա­ռու­ցե­ցինք ար­ժե­քա­վոր շի­նութ­յուն­ներ, ստեղ­ծե­ցինք գյու­տեր, գտանք և­ օ­տար­նե­րին զի­նե­ցինք տիե­զե­րա­կան ար­բան­յակ­նե­րով, ինք­նա­թիռ­նե­րով ու ռում­բե­րով, մարդ­կութ­յանն ան­սո­վոր ի­մաստ­նութ­յուն­ներ (երբ սքան­չե­լա­գործ ԱՆԻ քա­ղա­քի գաղտ­նա­րան­նե­րում է­զո­թե­րիկ դպրոց­ներ էին գոր­ծում, մարդ­կութ­յան բա­ռա­պա­շա­րում այդ բա­ռը նույ­նիսկ օգ­տա­գոր­ծե­լի չէր)… մե­կի հա­մար՝ գիր, մյու­սի հա­մար՝ տիե­զե­րա­կան տա­րա­ծութ­յուն­ներ, մե­կի հա­մար՝ գեր­գաղտ­նի զեն­քեր, ե­կե­ղե­ցի­ներ, կա­մուրջ­ներ, դղյակ­ներ… Հա­յաս­տա­նը որ­պես մա­սունք թող­նե­լով լեռ­նե­րին ի պահ և մեր հաղ­թա­նա­կի ու­ժը՝ օ­տար­նե­րին, ին­չի մա­սին, որ նշել եմ վե­րում: Հա­յը պետք է արթ­նա­նա և վե­րա­դարձ­նի իր ա­ռա­քե­լութ­յու­նը, շատ ենք ու­շաց­րել և մեր թա­փը տվել ո­ղոր­մե­լի բար­բա­րոս­նե­րին… 44-օր­յա պա­տե­րազ­մից հե­տո 720 օր է ան­ցել, իսկ ե­թե ժա­մե­րով գու­մա­րենք, պարզ­վում է` ո­չինչ չենք ա­րել մեր ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յան հա­մար, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ թշնա­մին գրա­վել է տասն­յակ հե­նա­կե­տա­յին բար­ձունք­ներ և սո­ղոս­կել մեր ինք­նիշ­խան տա­րածք­նե­րը: 720 օ­րը քիչ չէր հա­յոց բա­նա­կը զի­նե­լու, զին­վոր չկորց­նե­լու հա­մար, սա­կայն ան­բան ՀԱՊԿ-ի կեղծ խոս­տում­նե­րին և Պու­տի­նի մոտ գա­ռան դի­մա­կով հան­դես ե­կող ա­լիև­նե­րին ու լու­կա­շեն­կո­նե­րին հա­վա­տա­լով, ա­ռանց զենք ու զրա­հի խա­ղա­ղութ­յան հրո­վար­տակ էր տա­րա­ծում երկ­րիս վար­չա­պե­տը: Ա­յո՛, խա­ղա­ղութ­յու­նը օդ ու ջրի նման էր անհ­րա­ժեշտ հատ­կա­պես հա­զա­րա­վոր զո­հե­րի ու հաշ­ման­դամ­նե­րի եր­կիր Հա­յաս­տա­նիս: Սա­կայն ա­խոր­ժա­կը ու­տե­լուց է բաց­վում, և Ա­լի­ևը ինչ ու­զեց՝ ստա­ցավ, ու մեկ քայլ ան­գամ չզի­ջեց, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ Շու­շիի գրավ­ման օ­րը իր զին­վո­րա­կան­նե­րին ու ժո­ղովր­դին շնոր­հա­վո­րեց՝ ա­սե­լով, որ Վար­դե­նի­սը ի­րենց Բա­սար­գե­չարն է, իսկ Ս­ևա­նը՝ ի­րենց Գ­յոկ­չան:
Վար­չա­պե­տի ե­լույ­թը բա­ցա­հայտ խոս­տո­վա­նութ­յուն էր մեր դի­վա­նա­գի­տա­կան պար­տութ­յան մա­սին, ա­յո՛, բան չու­նեմ ա­սե­լու, ան­կեղծ էր, բայց դրա­նից, ա­սեք խնդրեմ` հա­յոց բա­նա­կը հզո­րա­ցա՞վ, ա­զե­րի­նե­րը վե­րա­դար­ձա՞ն ել­ման կետ, գե­րի­նե­րին վե­րա­դարձ­րի՞ն, ար­ցախ­ցի­նե­րի կար­գա­վի­ճա­կը լուծ­վե՞ց, ա­յո՞… Ի­հար­կե, ո՛չ: Վար­չա­պե­տի նա­խազ­գու­շա­կան ե­լույ­թից հե­տո պետք է գու­մար­վեր բարձ­րա­գույն ռազ­մա­կան խորհր­դի նիստ, ստու­գե­լու մեր դի­մադ­րո­ղա­կան ու­ժի օգ­տա­կար գոր­ծո­ղութ­յան գոր­ծա­կի­ցը, կա­տար­վեր շուր­ջօր­յա աշ­խա­տան­քի բա­ժա­նում, պետք է մեկ սե­ղա­նի շուրջ հա­վաք­վեին բո­լոր նախ­կին ու ներ­կա նա­խա­գահ­ներն ու վար­չա­պետ­նե­րը՝ հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յու­նը փրկե­լու, Հա­յաս­տա­նը ռուս-թուր­քա­կան թա­տե­րա­բեմ չդարձ­նե­լու հա­մար: Ան­շուշտ, տագ­նա­պա­լից էր նոր ցե­ղաս­պա­նութ­յան հրահր­ման ա­լիև­յան բար­բա­ջանք­նե­րի մա­սին վար­չա­պե­տի ե­լույ­թը, ճիշտ է, սթա­փութ­յան կոչ էր՝ ուղղ­ված բա­րե­կամ­նե­րին ու թշնա­մի­նե­րին, սա­կայն լա­վա­գույն խա­ղա­ղութ­յու­նը հզոր սպա­ռա­զի­նութ­յունն է… Ի՞նչ է ար­վում, շատ կու­զե­նա­յի, որ լի­ներ, ու մենք չի­մա­նա­յինք…
Ա­լի­ևը դեռ իր գլխի գա­լի­քը չգի­տի, հա­յե­րիս մա­սին ա­մեն վայրկ­յան և­ ա­մե­նուր բար­բա­ջում է վեր­ջին նեն­գութ­յամբ, դա հա­մա­րե­լով այն ու­ժը, որն ի­րենց վա­ղը հաղ­թա­նակ է ա­պա­հո­վե­լու, իսկ ի­րեն՝ իշ­խա­նութ­յուն… Եվ գու­ցե ծա­նո­թա­նա դա­րե­րի հի­շո­ղութ­յու­նը՝ ով ձեռք է բարձ­րաց­րել Հա­յաս­տա­նի վրա, ա­վեր­վել է հիմ­նո­վին կամ տկա­րա­ցել ա­վե­լի, քան հա­յե­րը… Փոխ­վել են դա­րի մտա­ծող­նե­րի ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րը, հա­յերս էլ պետք է վե­րա­փոխ­վենք մեր մտա­ծե­լա­կեր­պով, դառ­նանք ա­վե­լի ճկուն, ա­րագ գոր­ծող, ա­վե­լի դի­վա­նա­գետ: Նոր ժա­մա­նակ­ներ են մո­տե­նում, ո­րո­նեք ձեր ներ­սի քաջ ու ի­մաս­տուն հա­յին և զո­րութ­յուն տվեք նրան` որ­պես ձեր հա­ջոր­դի, որ կա­րո­ղա­նանք հաս­տա­տա­կա­մո­րեն ա­պա­հո­վել վաղ­վա հաղ­թա­նակ­նե­րը…