Արդի դրամատուրգիա. խնդիրներ, հեռանկարներ
(ՀԳՄ լիանիստ, 17.05.2019 թ.)
Ներկայում, երբ հայ ժողովուրդը, հայ մարդը իր երկրի հասարակական-քաղաքական դիրքով և էությամբ, իրավամբ, իրեն համարում է աշխարհի քաղաքացի, ապա հայ արվեստագետը նույնպես իրավունք ունի իրեն համարելու համամարդկային քաղաքակրթության և արվեստի զարգացման ընթացքի մեջ` ոչ միայն նախնիների թողած պատմամշակութային ժառանգությամբ, այլև իր բավարար ներուժով ու ստեղծագործական կարողություններով: Եվ բնական է, որ հարց է առաջանում` թատերական մշակույթի հինավուրց ավանդություններ ունեցող ժողովուրդն իր ազգային թատերագրությամբ ի՞նչ տեղ է գրավում այդ ընթացքում:
Միանգամից ասենք` ետ ենք մնում: Ետ ենք մնում, քանի որ մենք` մեր իսկ երկրում, դեռևս չենք լուծել ոչ միայն թատերագրության զարգացմանը նպաստող, այլև նրա կենսունակությունը ապահովող բազմապիսի խնդիրներ:
Մեզանում, «Լինել, թե չլինելու» դիլեմայի հանգույն, դեռևս ծառանում է այն հարցը, թե Հայաստանի թատրոններն օժանդակո՞ւմ են արդյոք հայ դրամատուրգիայի զարգացմանը: Սրա պատասխանի փնտրտուքների մեջ, վերջերս, թյուր ու միամիտ կարծիք ստեղծվեց, որ եթե պիեսները գրվեն կամ վերջնական շունչ ձեռք բերեն դրամատուրգի և բեմադրիչի համագործակցությամբ, ապա դրանք կբավարարեն բարձրաճաշակ պահանջներին և կնպաստեն ոչ միայն թատրոնների խաղացանկը ազգային ժամանակակից պիեսներով ապահովելուն, այլև` ազգային թատերագրության զարգացմանը: Դրամատուրգի ու բեմադրիչի նմանօրինակ համագործակցությունը նորահայտ գյուտ չէ: Տարբեր երկրներում, նաև Հայաստանում, այդպիսի օրինակներ շատ կան: Սակայն, չկա այն մեկ, գոնե եզակի օրինակը, որ այդպիսի համագործակցությունը պայմանավորի տվյալ ազգի թատերագրության զարգացումը:
Երբ խորամուխ ենք լինում խնդրի էության մեջ, ապա դժվար չէ գլխի ընկնել, որ եթե անգամ բոլոր բեմադրիչներն ու դրամատուրգները, խոսքները մեկ արած, թատրոնների խաղացանկը համալրեն իրենց համագործակցությամբ գրված պիեսներով, դա չի դառնա հայ դրամատուրգիայի զարգացման այն բնահողն ու կլիման, որն ունակ լինի տեղ ապահովել ժամանակակից թատերագրության համամարդկային ոսկե շտեմարանում: Ուզում եմ շեշտել` թատերագրությա՛ն, ոչ թե` բեմադրությունների: Մեր իրականության մեջ դրանք, թերևս, կլինեն լավ բեմադրություններ, բայց մեծ ճանաչում ունեցող պիես` երբեք:
Դեռևս 1966 թ.-ին, Գրողների միության հինգերորդ համագումարում Պարուր Սևակն իր ելույթում իրավացիորեն նկատել է.
«Ժողովուրդների (մանավանդ փոքր ժողովուրդների) հարատևման երկու եղանակ կա միայն. կա՛մ ընթանալ համամարդկային քաղաքակրթության հետ զուգաքայլ, կա՛մ ապրել նախնական-վաչկատնային կյանքով: Այս վերջին ճամփան մեր առջև փակ է և փակ է արդեն ավելի քան 1500 տարի: Ուրեմն, սուրբ Մեսրոպի կամքով թե մեղքով, մեզ մնում է միայն մե՛կ ճանապարհ` աշխարհի առաջադեմ երկրներից շատ ետ չմնալու, նրանց հետ համաքայլելու ուղին»:
Բանաստեղծի խոսքերն արդիական են նաև այսօր:
Օրվա խնդիրը ոչ միայն Հայաստանի թատրոնների խաղացանկը հայ դրամատուրգների գործերով լրացնելը կամ հարստացնելն է ու հետո գոհունակ բավարարվելը, թե` ազգօգուտ գործ կատարեցինք, այլև զուգընթաց ստեղծել օրենսդրական այնպիսի մեխանիզմներ ու մթնոլորտ, որոնք բարձր աստիճանների կուղղորդեն թե՛ ազգային թատերարվեստը և թե՛ ազգային դրամատուրգիան:
Սակայն, այս առումով, սայլը տեղից չի շարժվի, քանի դեռ մեզանում չկա, մի թևից` պետության կողմից վարվող թատերական մշակույթի զարգացման նպատակամետ քաղաքականություն և, մյուս թևից` այդ քաղաքականությունը թատերարվեստի ընտանիքի համագործակցությամբ իրականացնելու մշակույթ:
Արդ, այդ համայնապատկերում, որտե՞ղ ենք մենք գտնվում:
Մեզ սատար պիտի լիներ պետությունը` ի դեմս մշակույթի զարգացման քաղաքականություն իրականացնելու առաջնահերթ խնդիրն ունեցող Մշակույթի նախարարության: Մինչդեռ, նախարարությունն ինքը այդ գործառույթի մշակույթը չունի: Հենց դա չէ՞ր արդյոք պատճառներից մեկը, որ նախարարությունը կորցրեց իր կշիռն ու դերը, և ծառացավ այդ կառույցի լուծարման հարցը: Հենց դա չէ՞ր արդյոք պատճառը, որ մշակույթի հեղինակավոր գործիչներից ոչ քիչ թվով մարդիկ լուծարման չակերտավոր «նորամուծությունն» ընդունեցին քար անտարբերությամբ, ոմանք նույնիսկ այն համարեցին բարենորոգում, որովհետև «եղած-չեղածը արդեն իսկ մի հաշիվ էր»:
Մինչդեռ, խելքից ու մտքից դուրս է, որ 4-5 հազարամյակ շարունակ մշակույթ արարած, դարերով պետականություն չունենալով իր իսկ մշակույթով իր ինքնությունը պահպանած ժողովրդի ազգային կառավարությունը միավորման խնդրի առաջ է կանգնեցնում այն կառույցը, որը կոչված է պահպանելու լավագույն ավանդույթները և զարգացնելու դրանք` ի շահ մեր ժողովրդի ազգային դիմագծի պահպանման, ի շահ նոր, գալիք աշխարհում մեր գոյության արժանապատիվ ներկայության: Նույն` պարտադրված այդ տրամաբանությամբ, հարց է հակադարձվում` եթե պետության օրենսդիր, գործադիր կամ իրավական մարմինները թերանում կամ չեն կատարում իրենց առաքելությունը, այդ երկրի պետականությո՞ւնն է վերացվում, թե՞ հեղափոխությամբ, ընտրությունների կամ նշանակման միջոցով տվյալ համակարգում կադրերի փոփոխություն է կատարվում` գործը վստահելով արհետավարժ մասնագետների:
Կարծես թե հեռացա հիմնական թեմայից: Սակայն դա այնքանով էր անհրաժեշտ, որքանով, իրավացիորեն, ծառացել էր վերը հիշատակված հարցը` որտե՞ղ ենք մենք գտնվում: Պարզից էլ պարզ է, որ գտնվում ենք այն նավում, որը հասարակական-քաղաքական կյանքի փոթորկի մեջ ալիքից ալիք զարկվելով` ձգտում է պահպանել ոչ միայն փրկարար ափ տանող ուղղությունը, այլև, երբեմն` պահպանել ու պաշտպանել ինքն իրեն:
Եվ զարմանալի չէ, որ այս բարձիթողի վիճակում թատերագրության ելակետն ու նպատակը ձևավորվում են ոչ թե թատերական մշակույթի զարգացման նպատակային սկզբունքներով, այլ, հիմնականում` բեմադրիչների անձնական ճաշակի, պատկերացումների ու ցանկությունների ծիրով, որում գեղարվեստական խորհուրդները, գրական մասի վարիչները, դերասանները, բեմանկարչության և երաժշտական ձևավորման մասնագետները, նաև` դրամատուրգները, սոսկ կամակատարներ են:
Ավելին, բեմադրիչներն սկսել են պիեսներ գրել, այդ պիեսների բեմադրության նկարչական ու երաժշտական ձևավորումներն անել, իսկ քիչ թե շատ երևացող դերասաններն էլ ձեռք են զարկում բեմականացման գործին: Հասկանալի է, որ դա արվում է հավելյալ վարձատրվելու համար, կամ ոմանց համար էլ փառասիրության գործոն է: Սակայն դրանից տուժում է ճշմարիտ թատերարվեստը, և, առաջին հերթին` անդառնալի վնաս է հասցվում ազգային դրամատուրգիայի զարգացմանն ու հանրահռչակմանը: Թող չփորձեն հակառակն ապացուցել, «մեկ մարդու կողմից կառուցված թատրոնի» փորձարարության արդյունքում ոչ մի բարձրարվեստ գործ չի ստեղծվել:
Որոշ տեղերում դրամատուրգների նկատմամբ քամահրանքն այն աստիճանի է հասել, որ ազդագրերում չեն նշվում հեղինակների անունները, բեմադրիչներն առանց հեղինակի մասնակցության պիեսից կարող են կրճատել ամբողջական հատվածներ, տեսարաններ, երկխոսություններ, լավագույն դեպքում, իրենց գրական կարողության չափով` խմբագրել դրանք կամ տեքստեր ավելացնել: Ի դեպ, «խմբագրելու» մոլուցքը կա նաև դասականներին բեմադրելիս:
Այստեղ, որպես զգուշացում, տեղին է հիշել Կոնստանտին Սիմոնովի խոսքը. «Երբեք մի՛ մոռացեք, որ թատրոնը չի ապրում լույսերի փայլով, դեկորացիայի և հագուստի շքեղությամբ, տպավորիչ բեմական տեսարաններով, այլ` դրամատուրգների գաղափարներով»:
Արձանագրելով, որ «թատրոն-դրամատուրգ» վեճը աշխարհի չափ հին է, և դա տեղի է ունենում բոլոր ժամանակներում և ամենուր, այդուամենայնիվ, նկատենք, որ այդ թնջուկը պարզելու ճանապարհին մեզանում նաև այնպիսի խութեր կան, որոնք, ցանկության դեպքում, կարող ենք և պետք է հաղթահարենք մենք ինքներս, քանզի դրանք օրենքներով ու հրահանգներով չէ, որ պետք է կարգավորվեն:
Խիստ սակավ են խորքային թատերախոսությունները: Լրագրողները, ովքեր նույն հաջողությամբ համատիրությունների կողմից չտեղափոխվող աղբի կամ ապօրինի շինարարության մասին են գրում, հաճախ, պատվեր կատարելով, միայն գովերգում են ներկայացումները` նկարագրելով սյուժեն, փակագծերում հիշատակելով այս կամ այն կերպարը մարմնավորող դերասանի անունը: Իսկ պիեսների մասին ո՛չ բեմադրվելուց առաջ և ո՛չ դրանից հետո` գրախոսություններ գրեթե չկան:
Հայկական ռադիոյի և հեռուստատեսային եթերները իրենց դուրս են դրել հանրապետության մշակութային կյանքը հետաքրքիր ու խորքային լուսաբանելու, հանրահռչակելու խնդրից: Բազմիցս խոսել ենք հեռուստատեսային թատրոնի, ռադիոբեմականացումների վերստեղծման անհրաժեշտության մասին, սակայն, մենք ասել ենք, մենք` լսել… Մեզ մնացել է միայն նախանձել ու երանի տալ հեռուստադիտող լայն զանգվածին հասանելի ու հասկանալի ռուսական հեռուստամիջավայրին: Մեր և նրանց մշակութային հաղորդումների միջև այնքան սարեր ու ձորեր կան, որքան` Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև գտնվող Կովկասյան լեռնաշղթայում: Նրանք, մշակութային թերթերից, հանդեսներից բացի, բազմաթիվ կայքեր, հեռուստահաղորդումներ և նույնիսկ` հեռուստաընկերություններ ունեն, որոնք իրենց հրապարակումների կամ հաղորդումների մակարդակով` խոր վերլուծականությամբ, հետաքրքիր, բազմախոհ թեմատիկայով և այլն, ներկայանում են որպես համաշխարհային արվեստի ու արվեստագիտության բաղկացուցիչ մաս: Իսկ մենք` մեր հատուկենտ տպագիր հանդեսներով, նման ենք այն ճգնավորին, ով, ճիշտ է, պաշտում է բարին ու գեղեցիկը, վեհն ու ոգեղենը, բայց ապրում է աշխարհից կտրված քարանձավում: Ի դեպ, անալի շոուներն ու բարոյալքման տանող սերիալներն էլ, իրենց հերթին, մի հսկայական քար են` ասածս ճգնավորի քարանձավի մուտքի վրա:
Անմխիթար վիճակում է ազգային դրամատուրգիայի թարգմանական գործը: Դա, որպես կանոն, դարձել է դրամատուրգի հոգսն ու խնդիրը, իսկ արտասահմանում բեմադրվելը` երջանիկ դիպված:
Դրամատուրգների վարձատրությունը ողբալի է: Թատրոնները, որոնք իրապես ֆինանսական սուղ պայմաններում են, այնուամենայնիվ, փող ունենում են վարձատրելու բեմականացման, նկարչական, երաժշտական, զգեստների ձևավորման հեղինակներին, հրավիրված դերասաններին, բայց դրամատուրգից պիես ընդունելու անփոփոխ պայմանը մնում է ստեղծագործության անվճար տրամադրումը: Չե՞ս ուզում, չեն բեմադրի: Հեղինակների մեծ մասը բավարարվում է իր պիեսի ներկայացումների իրացված տոմսերի գումարից տրվող չնչին տոկոսներով: Ի դեպ, ձեզ չի՞ թվում, որ «Հայհեղինակի» կողմից իրականացվող այդ գործառույթը վաղուց հնացած մեթոդ է և մեր օրերում` ավելորդ հանգույց: Հեղինակային տոկոսները, համապատասխան պայմանագրի առկայությամբ, հեղինակին կարող են վճարել իրենք` թատրոնները:
Այս ոչ խորքային վերլուծությունն իսկ վկայում է, որ ազգային թատրոնների և ազգային դրամատուրգիայի հիմնավոր զարգացման երաշխիքը թատերական մշակույթի օրենսդրական քաղաքականություն և այդ քաղաքականությունն իրականացնող մշակույթ ունենալն է: Մինչդեռ, թատրոնի մասին ականջը կանչած օրենքը Ազգային ժողովում հոգեդարձի վիճակում է: Մյուս կողմից, ամենալավ օրենքն անգամ չի կարող լիովին արծարծել թատերաշխարհի լուծման կարոտ խնդիրները, եթե մեզանում չկա, կրկնեմ, զարգացման քաղաքականության մշակույթը: Իսկ դա ստեղծվում է ոչ միայն օրենքներով ու հորդորներով, այլև` տասնամյակների ընթացքում, իսկական նվիրյալների նպատակային գործունեությամբ, որն ի վերջո դառնում է ազգային ավանդույթ:
Օրենքն ուղղորդում է, իսկ մշակույթը` նպատակադրում: Առանց ազգային դրամատուրգիայի չի կարող լինել ազգային թատրոն, իսկ առանց ժամանակակից ազգային դրամատուրգիայի հայոց ազգային թատրոնը կվերածվի կենդանի դիակի, որի «ալաֆրանկա» շպարն ամենևին էլ կենդանի շունչ ունենալու վկայություն չէ:
