ԽԱՂԱՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐԵՐՈՒՆ Է, ՀԱՑԸ… / Հրաչ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ

Մանկությանս տարիներին ինձ հաճախ թվում էր, թե մեր գյուղի երկնքի փետուր ամպերն առաջանում են մեր թոնրի ծխից: Վառում էր մայրս թոնիրը, ծուխը բարձրանում, հասնում էր երկինք, հետո ձուլվում նրան ու դառնում թեթև փետրավոր ամպերի քարավան… Չվում էր քամու բերանն ընկած, սեր էր տանում աշխարհին, հեռո՜ւ-հեռավոր երկրներ աշխատանքի գնացած մեր հայրերից լուր էր բերում և մորս աղոթքն էր տանում աշխարհի բոլոր կողմերը շաղ տալու: Մայրս թխում էր լավաշը, թոնրից հանած առաջին հացը խաչակնքում էր ու քթի տակ մրմնջում իր սովորական աղոթքը.
– Ով տաք հացի սուրբ հրեշտակներ, դուք պահպանեք իմ ղարիբներին…
Չգիտեմ, տաք հացն իրո՞ք հրեշտակներ ուներ, թե՞ ոչ, բայց մինչև հիմա հավատացած եմ, որ ամեն հաց թխելու օր հրեշտակներն անտեսանելի կերպով վեր ու վար էին անում մեր մրոտ օճորքով հացատանը և մորս աղոթքը բարձրացնում էին վերև` Լսողի մոտ:
1988-ի երկրաշարժից հետո, երբ առաջին անգամ նորից վառվեց մեր թոնիրը, հայրս նստեց հացատան թմբիկին, կոշտ մատներով նոր թխած լավաշի մեջ դրեց պանիրն ու առաջին անգամ ժպտաց.
– Չէ՛, Աստված էս անգամ էլ խնայեց, աշխարհը մինչև վերջ չավերեց: Եթե թոնիրը կա, եթե մերդ հաց է թխում, ուրեմն աշխարհը չի կործանվել:
Հիմա էլ կա թոնիրը, բայց կիսակույր աչքի նման օրն ի բուն նայում է հացատան երդիկից երևացող մի պուտ երկնքին ու կարոտում: Կարոտում է հացի երգին, կարոտում է հացի բույրին, աղոթքի է կարոտում: Հիմա էլի շարունակում են լավաշ թխել, բայց կատարելագործված ջեռոցի մեջ: Ինչո՞ւ: Այդպես ավելի հեշտ է, աթար վառելու կարիք չկա, տաք թոնրի վրա կռանալու կարիք չկա, թոնրի տաքին պահելով դեմքը թառամեցնելու կարիք չկա… Թխում են լավաշը` սպիտակ, փրփուր, բայց առանց համ ու հոտի: Ով ճաշակել է, գիտի` թոնրի լավաշի համն ու հոտն ուրիշ է:
Ասեմ նաև, որ առաջադիմությանը դեմ չեմ: Ես դեմ չեմ թոնրի կատարելագործմանը, դեմ չեմ, որ տանտիրուհիների աշխատանքը հեշտանա: Ես դեմ եմ ավանդույթների վերացմանը: Այն ավանդույթների, որոնցով ապրում, գոյատևում, հարատևում է ազգը: Ես սիրում եմ տեխնիկայի նորությունները և ուրախ կլինեմ, եթե մի խելացի գլուխ ժամանակ տրամադրի ու ստեղծի, ասենք, սմարթոն` խելացի թոնիր: Բայց խոսքս կատակի մեջ փաթաթելուն զուգընթաց ցավում եմ, որ ավանդույթներն են վերանում. հացը պաշտելու, հաց ստեղծողին գնահատելու, հացի հետ կապված միմյանց հարգելու դարերով հաստատված ավանդույթները:
Նորություն ասած չեմ լինի, եթե փաստեմ, որ մենք հացակեր ժողովուրդ ենք: Հայը չի նախաճաշում, չի ճաշում կամ ընթրում: Հայը հաց է ուտում: Մերը դարեր շարունակ եղել է «հաց ուտելը»: Եվ պատահական չէ, որ հյուրասեր մարդուն կոչել են «Հացով մարդ», իրար հետ «Աղ ու հաց են կիսել»: Բայց փաստ է նաև այն, որ մեր երկիրը, գոնե այսօրվա տարածքով, հացառատ չէ: Մենք միշտ մեր հացի պահանջարկը բավարարել չենք կարողացել ու ներկրել ենք դրսից: Մեր օրերում` առավել ևս: Հիմա էլ, կարծեմ, մենք բավարարում ենք մեր պահանջարկի 45-50 տոկոսը… Մեր հաց ունենալ-չունենալը միշտ էլ խնդիր է եղել: Մանավանդ հիմա, երբ հարևաններից երկուսը թշնամի են: Ուրեմն` հաց ստեղծելը, հացը խնայելը մեզ համար պիտի գոյութենական հարց լինի: Այժմյան Հայաստանը, բացի Շիրահարթից և մի քանի այլ փոքր սարահարթերից, հացահատիկի ուրիշ դաշտեր չունի: Եվ դարեր ի վեր մեր արտերը եղել են սարի կրծքին, քարափի քթի վրա, ձորերի արանքում գոյացած մի փոքրիկ տափարակում: Մեր պապերն օգտագործել են բնության ամեն մի հնարավորություն` նրանից հաց փախցնելու համար: Ինձ կառարկեն, ասելով, թե առաջ արորը, եզը, պարզունակ տեխնիկան հնարավորություն էին տալիս տանել բնության քմահաճույքները, իսկ հիմա այդ կարգի հողակտորներն ինչպե՞ս կմշակես: Այո՛, այսօրվա մարդը չի մշակի, տեխնիկան հնարավորություն չունի, բայց ախր հիմա անվար ու խոպան են դարձել շատ հողահանդակներ: Այնպիսիք, որոնք ոչ վաղ անցյալում` խորհրդային տարիներին, հացահատիկի դաշտեր էին: Հիմա մարդիկ իրենց սեփականաշնորհած հողերը չեն մշակում: Ինչո՞ւ: Պատճառները շատ են: Նախ` ամեն ոք չէ, որ հողագործ է, հետո… դժվար է մշակելը, տեխնիկա չկա, ամեն ինչ թանկ է, թողել, հեռացել են երկրից, բայց դրա համար հողը մեղավոր չէ: Եվ հացահատիկի դաշտերը տարիների հետ վերածվում են խոտհարքների, խոտհարքները` արոտավայրերի, արոտավայրերը մաշվում, քայքայվում, կոռոզիայի են ենթարկվում, իսկ Գյուղատնտեսության նախարարությունը նախագծեր է մշակում: Ի՜նչ նախագիծ ասես կա: Դնես քարին` կճաքեցնի: Երբ հարցնում ես անմշակ դաշտերի մասին, առաջին արդարացումն այն է, թե գումար չկա, տեխնիկա չկա: Ի՜նչ է, խորհրդային տրակտորներն ավելի՞ լավն էին: Միանշանակ` ոչ, այն ժամանակվա մարդիկ էին ավելի սրտացավ: Մնեն, որի գրոց անունը Մնացական էր, վարի ժամանակ աշխատում էր ոչ մի մետր վարելահող անմշակ չթողնել ու տրակտորի հոգին հանում էր լեռնալանջերի թեքությունների վրա: Շա՞տ էին վճարում, հազիվ թե: Պարզապես մարդը գյուղացու, հողագործի բնազդով գիտեր, որ հողը հաց է տալիս, որ հացը տուն է պահում, որ հացի սակավության ժամանակ մարդու աչքը ծակվում է, ու փորը չի կշտանում որքան էլ որ ուտի… Հիմա գյուղացու միջից վերացրել ենք սրտացավությունը, հողագործի բնազդը, սերը հողի նկատմամբ:
Մենք հացասեր ժողովուրդ ենք, հացապաշտ ժողովուրդ, բայց հացը չենք խնայում:
Իմ արխիվում մինչև հիմա էլ պահպանվում են այն մութ ու ցուրտ տարիներին արված «դեսպե» հացի բոքոնների լուսանկարները: Այն ժամանակ աղբի մեջ հացի փշուր չէիր գտնի: Հացը պակաս էր, կտրոնով, ուրեմն և` առավել պաշտելի, իսկ այժմ… Քայլում ես, և ոտքիդ տակ է ընկնում սպիտակ հացի բոքոնի լույս ճառագող մի կտոր: Նայում ես աղբի մեջ և տեսնում հացի կտորտանք: Երեկ կռացա, գետնից վերցրի հացի կտորը և զգացի շենքի երեխաների մի կերպ զսպված փռթկոցը: Այն երեխաների, որոնց հայրերը իրենց երեխա ժամանակ խանութի հերթի մեջ անհամբեր սպասում էին, թե ե՞րբ կգա հացի մեքենան ու իրենք կտրոնով տրվող մեկ կամ մեկուկես բոքոն հացն առած` ուրախ-ուրախ տուն կգնան…
Հիմա ծիծաղում են: Դա ինձ և՛ ուրախացնում է, և՛ տխրեցնում: Ուրախացնում է, քանի որ մարդկանց, և հատկապես նրանց ամենամաքուր մասի` երեխաների աչքը կշտացել է, և տխրեցնում է, քանի որ չգիտենք կամ, ավելի ճիշտ, չենք հասկանում, որ հացը սուրբ է, որ հացը ոտնատակ տալ չի կարելի: Դա հարցի լոկ բարոյական կողմն է, իսկ նյութականը…
Կարելի է ոչ բարդ հաշվարկներ կատարել և պարզել, թե մեր անխնա օգտագործած, թափած հացն ի՞նչ է նստում մեր ծակ գրպանների ու չունևոր երկրի վրա: Սևան քաղաքում, որտեղ ապրում եմ ես, մոտավոր հաշվարկով մոտ հինգ հազար ընտանիք կա: Եթե յուրաքանչյուր ընտանիք ամեն օր փչացնի կամ թափի, ասենք, 200 գրամ հաց, ապա քաղաքի համար մեկ օրում կկազմի հազար կիլոգրամ, ամսվա համար` 30 հազար կիլոգրամ, տարվա համար` 360 տոննա: Թող լինի 300 տոննա, 200 տոննա: Իսկ եթե հաշվարկենք հանրապետության մասշտաբո՞վ… Ինձ ու ձեզ հարց եմ տալիս. մեզ ո՞վ է թույլ տվել այդքան շռայլ ու անհարգալից վարվել հացի հետ, հանապազօրյա հացի, որի հերթերը դեռ չեն ջնջվել մեր հիշողությունից: Շատ ենք սիրում տրտնջալ. «Լավ չենք ապրում»… «Այս դառն ու դժվար ժամանակներում»… «Երկիրը երկիր չէ»…
Իմ տան լուսամուտից երևում է Սևան-Երևան մայրուղու մի հատվածը: Ամռան օրերին, հատկապես երեկոյան ժամերին, այդ մայրուղու վրա խցանում է առաջանում: Այդքան շատ են Երևան գնացող մեքենաները: Մարդիկ հատկապես շաբաթ-կիրակի օրերին գալիս են իրենց հանգիստն անցկացնելու Սևանա լճի ափին: Դա շատ լավ է, սակայն հանգստի ու հանգստավայրերի մասին չեմ խոսելու, այլ հանգստանալու մշակույթի կամ կուլտուրայի: Երեկոյան ուշ ժամի կամ վաղ առավոտյան գնացեք հանրային լողափ և կտեսնեք, թե ինչ ավերածություններ են գործել այնտեղ: Տեսեք, թե որքան սննդամթերք և հատկապես հաց են թափել մարդիկ, որոնցից ամեն մեկը կարող է տասը ժամ դասախոսություն կարդալ մաքրակենցաղության ու խնայողության մասին:
Գոնե ինձ համար այդ տեսնելուց և պարզագույն հաշվարկներից հետո չքավոր-չունևորության մասին արտահայտությունները մի քիչ կեղծ ու չափազանցված են հնչում: Այնինչ եղածը մեծ բան չէ: Ընդամենը հարկավոր է խնայողաբար վերաբերվել սեփական աշխատանքին, չթափել, չփչացնել մարդու ստեղծած հացը: Կարող են կարդալ ու ուսները վեր քաշել. «Ինչի՞ ետևից ես ընկել: Մի կտոր հաց ավել, մեկը` պակաս»… Կամ. «Ի՞նչ անենք, հաց է՞լ չուտենք»:
Մտիր ցանկացած հացի խանութ` հացի տեսականին աչքդ կշոյի, տարատեսակ բոքոններ, լավաշի դարսեր մրցում են իրար հետ: Նրանց գերակշիռ մասի խմորը թթվեցրած է ոչ բնական ճանապարհով, ալյուրին փխրեցուցիչ, ֆոլաթթու և Աստված գիտի էլ ինչեր է խառնած, ու հացից հացի համ չես առնում, հացի խանութի կողքից անցնում ու հացի հոտ չես առնում:
Ցանկացած հայի, և ոչ միայն հայի, հարցրու, թե ի՞նչ է ուզում աշխարհից, ու կասի.
– Հաց և խաղաղություն:
Խաղաղությունը երերուն է, հացը չենք խնայում… Միանշանակ է, եթե մի բանը չես խնայում, ուրեմն չես գնահատում, արժեքը չես հասկանում: Իսկ մենք պատեհ-անպատեհ սովոր ենք թնդացնել, թե մեր ամենամեծ հարստությունը մեր մտավոր ներուժն է: Խոստովանեք, սակայն, որ մեր կենցաղում ոչ միայն մտավորականի, այլև պարզ ու հասարակ հողագործ մարդու բարոյականություն ու վարմունք անգամ չենք ցուցաբերում:
Շատ կարելի է խոսել այս թեմայով, սակայն ուզում եմ ավարտել հին ժամանակներից մեզ հասած մի հետաքրքիր ու շոշափելի լինելու չափ իրական թվացող պատմությամբ:
Ալեքսանդր Մակեդանոցին Հայաստան չմտավ, բայց Եփրատ գետն անցնելով` պաշարեց հայկական մի ամրոց: Պաշարման չորրորդ օրը հայերը ամրոցի աշտարակից լավաշ կախեցին: Դա ընդունելով անձնատուր լինելու նշան` զորավարներն ուրախ զեկուցեցին Մակեդոնացուն.
– Նրանք լավաշ են կախել բերդի աշտարակից:
Մտածեց Ալեքսանդրն ու պատասխանեց.
– Անձնատուր լինելու դեպքում նրանք սպիտակ դրոշ կկախեին և ոչ թե լավաշ հաց: Նրանք ոչ թե անձնատուր են լինում, այլ հաշտություն ու խաղաղություն են առաջարկում` ցանկանալով ասել, որ մարդն աշխարհ է եկել հաց արարելու, հաց ուտելու և ապրելու և ոչ թե հացի ու կյանքի դեմ զենքով կռվելու համար:
Մեծն Ալեքսանդրը վերացրեց ամրոցի պաշարումն ու գնաց առաջ, իսկ մեզ այս վավերական թվացող պատմությունը մնաց` որպես դաս, որպես հացի զորավոր ուժին խոնարհվելու իսկական օրինակ: