Դեկտեմբերի 7-ին մորս հետ գնում ենք Գյումրի: Ավելի ճիշտ, Ախուրյանի տարածաշրջանի Ոսկեհասկ գյուղ: Մայրս այդ գյուղում է ծնվել: Գյուղը Գյումրուց 7 կիլոմետր արևմուտք է, հայ-թուրքական սահմանին կպած: Անցնում ենք Ախուրյան գետի կամուրջը, որտեղ նախկինում սահմանապահ անցակետ էր դրված: Նախկին անցակետից մինչև Ոսկեհասկ ճանապարհին ասես հակատանկային արկեր են եղել տեղադրված, որոնք, դժբախտաբար, գործարկվել են: Առաջին միտքը, որ սկսեց ուղեղս սղոցել, հետևյալն էր. տեսնես մասնագիտությամբ քչախոս մարզպետ Ֆելիքս Ցոլակյանը երբևէ երթևեկե՞լ է այս ճանապարհով: Եվ եթե երթևեկել է, մկան ծակին քանի՞ թուման կտա, եթե ասեն՝ կրկին պետք է ուղևորվես Ոսկեհասկ: Գյուղը խամրած է: 82-ամյա մայրս անմիջապես նկատում է, փորձում եմ տրամադրությունը բարձրացնել. «Մա՛մ,- ասում եմ,- գնա՞նք «պուլ» հավաքելու»:
Մորս դեմքի արտահայտությունը միանգամից փոխվում է, ժպտում է: Հիշում: «Պուլը» ինքնաձիգի դատարկ պարկուճն է:
Նախորդ դարի 70-80-ական թվականներին Ոսկեհասկը ծաղկուն, զարգացող գյուղ էր: 20-ականներին այստեղ Տարոն աշխարհից եկել էր 70-80 ընտանիք՝ գաղթականներ, ու 70-ականներին գյուղն ուներ արդեն 800 տնտեսություն: Զարգացած գյուղատնտեսություն՝ գերակշռող ճակնդեղագործությամբ: Դաշտերը կպած էին սահմանի փշալարին: Տարեցները հաճույքով աշխատում էին իրենց հողի վրա, իսկ երեխաները գարնան բացվելուց հետո այդ դաշտերի ձնծաղիկն էին բերում, սունկը: Իսկ ավելի մեծ բերկրանքով գնում էին «պուլ» հավաքելու: Սահմանապահ ուղեկալի զինվորականների ուսումնավարժական առաջադրանքներից հետո ինքնաձիգներից կրակված դատարկ պարկուճները երեխաների բաժինն էին: Մի խոսքով. խմբով գնում էին «պուլ» հավաքելու, այնուհետև կռիվ-կռիվ խաղալու: Պարկուճները դասավորում էին զինվորների նման և 10 մետր հեռավորությունից դարձյալ պարկուճով նշան բռնում պարկուճ-զինվորականներին: Ով շատ էր խփում` դառնում էր հրամանատարը: Հրամանատարի առաջին գործը խմբին երկու մասի բաժանելն էր՝ հայի և թուրքի: Ու սկսվում էր կռիվը, մինչև կեսգիշեր, կեսգիշերից էլ ուշ: Ոչ ոք չգիտեր, թե այդ խաղն ով է հորինել, բայց հայրենասիրական նման դաս, կարծում եմ, ոչ մի դպրոցում դեռևս չեն սովորեցրել:
Անցնում ենք ամայի, դատարկ գյուղամիջով, ու ծիծաղում եմ ինքս ինձ վրա՝ «պուլ» հավաքելու: Ո՞վ հավաքի: Մարդ չկա:
Ոչ մի պատասխանատուից չեմ փորձում հարցնել, թե գյուղում քանի մարդ է մնացել, քանիսն են արտագաղթել: Մորս եմ հարցնում՝ ո՞ր հարազատի տանը հանգրվանենք: Մայրս առանց երկար-բարակ մտածելու ասում է՝ քշի՛ր գերեզմանոց: Գյուղամիջով ենք գնում: 7 քույր ու եղբայր ունեցող մայրս ասում է՝ քշի՛ր գերեզմանոց: Ճանապարհի եզրին առաջինը մեծ մորաքրոջս երկհարկանի շքեղ տունն է՝ վաղուց դռները կողպված: Երկու տղան Հեռավոր Արևելքում են, աղջիկը՝ հարևան գյուղում հարս: Բարեբախտաբար, չեն արտագաղթել, և 86-ամյա մորաքույրս հանգրվանել է աղջկա տանը: Ահա բարձունքի վրա մեծ քեռուս տունն է՝ դարձյալ կողպած: Տղան երեք քույրերի հետ հանգրվանել է Խաղաղ օվկիանոսի ափին, անհայտ մի գյուղակում: Քիչ հեռու մյուս քեռուս տունն է, նրա մեկ տղան և հինգ աղջիկները սփռված են Կրասնոդարի երկրամասից մինչև մերձմոսկովյան տարածքները: Մյուս մորաքրոջս ընտանիքը Բաթումում է: Քիչ այն կողմ մորս հայրական տունն է, որտեղ ապրում էր մյուս մորեղբայրս, հիմա ինքը Երևանում է, տղան՝ հեռավոր Բաշկիրիայում:
Գերեզմանոցում խնկաբույր լռություն էր: 88-ի դեկտեմբերին մեկ շաբաթվա ընթացքում 100-ից ավելի ոսկեհասկցիներ հանգրվանեցին այստեղ: Ահա տատիս՝ Նվարդի շիրմաքարը, ով 42-ին Մեծ հայրենականում զոհված ամուսնուց հետո 7 երեխաներին պահեց, մեծացրեց, ամուսնացրեց: Միակ զավակի հետ է, քեռուս՝ Հենրիկի, ով այս կողմերում հայտնի հյուսն Գենադի Եղիազարիչն էր, և ում ձեռքով պատրաստվել են գյուղի և հարևան գյուղերի նորակառույց տների գրեթե բոլոր դուռ ու լուսամուտները: Մայրս լուռ խոսում է նրանց հետ: Մեկ ժպիտ է գալիս դեմքին, մեկ էլ` տխրություն արցունքախառը, մեկ էլ հանկարծ բարձրաձայն ասում է՝ երանի ձեզ:
Գերեզմանոցը բարձունքում է. գրեթե ուղղահայաց նայում է գյուղին, որի դատարկ և լիքը տները կարելի է հաշվել ծխնելույզներից բարձրացող ծխով՝ մեկ, երկու, երեք… Արտագաղթե՞լ են, թե՞ վառելիք չունեն: Տեսնես, ո՞րն է ավելի սփոփող՝ արտագաղթե՞լը, թե՞ մնալը: Արտագաղթել ու լավ ապրե՞լ, թե՞ մնալ ու վառելիք չունենալ, հաց չունենալ, հույս չունենալ:
Վերադառնում ենք: Մայրս ագահությամբ նայում է քույր ու եղբայրների լքված տներին: Հայրական տան հետնամասի պատի մոտով ենք անցնում: «Կանգնե՞մ»,- հարցնում եմ: Գլուխը բացասական տարուբերում է. «Գյուղի վերջում մի աղբյուր կա, նկատեցի, որ չի ցամաքել, աղբյուրի մոտ կկանգնես»: Մորս դժվարությամբ իջեցնում եմ ավտոմեքենայից, ջուր է խմում, նայում գյուղին, հավանաբար, վերջին անգամ: Մի շիկահեր, կապուտաչ մանչուկ կանգնած մեզ է զննում, ձեռքին մի բան է խաղացնում: Մենք էլ ենք նայում, ժպտում ենք, ու ինքն էլ է ժպտում: Հետո ձեռքի իրը դանդաղ մոտեցնում է շուրթերին, փչում: Իրն անկանոն սուլոցներ է հանում: Մորս դեմքին ժպիտ է գալիս. «Աստված իմ, «պուլ» է,- ասում է»: «Պուլ է»,- համոզված ասում եմ ես: Դիմացի տնից մի կին, հավանաբար երեխայի մայրը, ձայն է տալիս. «Կոլյա՛, շուտ տո՛ւն արի»: «Կոլյա, Կոլյա…»,- կրկնում եմ մի քանի անգամ ու հիշում, որ աղետից հետո այս կողմերում շատերն իրենց նորածին որդիներին Կոլյա անվանակոչեցին՝ ի պատիվ ԽՍՀՄ կառավարության նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովի: Կոլյան մեզ ձեռքով հրաժեշտ է տալիս ու վազում դեպի տուն, դեպի մայրական գիրկ: Հրաժեշտ ենք տալիս գյուղին, ու ինձ մի հարց է սկսում մտահոգել՝ տեսնես էս կողմերում գոնե մի հոգի կա՞, ով իր նորածին զավակին անվանակոչած լինի Լևոն, Ռոբերտ կամ Սերժ՝ ի պատիվ մեր ունեցած դեռևս երեք նախագահներից մեկնումեկի: Երանի կոչած լինեին: Ու քանի որ չեն կոչել, ունենք 26 տարեկան մի զավակ, որի անունը, դժբախտաբար, եղել ու շարոնակում է մնալ Աղետ:
Աղետը 26 տարեկան է կամ ինքնաձիգի դատարկ պարկուճներ / Նորայր ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
