ՄԻ ԱՄԱՆ ՄԱԾՈՒՆ / Ռուբեն ՄԱՐՈՒԽՅԱՆ

Ամեն ինչ կարելի է վաճառել՝ գլխարկը, հեռուստացույցը, սառնարանը, կահ-կարասին, շալվարը: Կարելի է վաճառել նույնիսկ շունը, կատուն, մի խոսքով այն բոլորը, ինչը ձանձրացրել է, ու դու ուզում ես ազատվել դրանցից: Բայց երբեք, ո՛չ մի պայմանով, ո՛չ մի անգամ, ո՛չ մի պարագայում չի կարելի վաճառել այն տունը, որտեղ ծնվել ես, որտեղ քո առաջին բառերն ես հեգել, առաջին քայլերն արել, որտեղ ապրել ես քո կյանքի ամենաուրախ ու ամենատխուր օրերը: Ո՛չ, ո՜չ, հայրական տունը չի կարելի վաճառել: Այդ տունը հիշողությունների շտեմարան է, քեզանից հեռացած հարազատների հոգիների տաճարն է, որտեղ հավերժորեն ապրում են նրանց անունները, նրանց շունչը, նրանց էությունը…
Մենք տուն ունեինք: Շատ գեղեցիկ էր` կղմինդրե տանիքով, քարե պատերով, փայտյա նախշազարդ պատշգամբով: Տան չորսբոլորը խնձորի, տանձի, բալի, սալորի, կեռասի ծառեր կային: Գարնանը, ծաղկած ծառերի բույրից խենթացած մեղուների պարսը երգում էր այգու մեջ, ու այդ երգը աստվածային բարություն, սեր ու երանություն էր տարածում աշխարհում: Աշնանը այգին բռնկվում էր գույների բոցով: Կղմինդրե տանիքին պուտ-պուտ դեղին, վառ կարմիր, բաց կարմիր, ծիրանագույն, կապույտ, լաջվարդ ու էլի ուրիշ-ուրիշ գույներ էին կաթկթում. տունը դառնում էր հեքիաթի դղյակ… Ձմռանը, ճերմակ-ճերմակ փաթիլները ճերմակ սավաններով բարուրում էին այգին ու տունը: Ծխնելույզից ելնող ծուխը մեր տան խոսքն ու զրույցը, ուրախություններն ու տխրությունները հասցնում էր աստղերին…
Հիմա մեր տունը մերը չէ: Տարիներ առաջ, երբ սկսվեց Համաշխարհային երկրորդ անիծյալ պատերազմը, մեր տան բոլոր տղամարդկանց տարան ռազմաճակատ, ու այլևս նրանց չտեսանք… Նրանց հիշատակը վառ պահելու համար շարունակեցինք մաքառել…
Իմ քեռի Պարգևը բանիմաց, գործունյա մարդ էր: Նա կարող էր գեներալ դառնալ, հանրապետության նախագահ, բայց շուշա գցող էր: Էդ իմ շուշա գցող խելոք քեռին եկավ ու մեզ տարավ քաղաք:
Մեր տունը նա վաճառեց մի մարդու, որը պատերազմից առաջ իմ հոր հետ քարհանքում քար էր կոտրել: Հետո իմացանք, որ էդ մարդը մեր տունը վաճառել է մի ուրիշ մարդու, որը ո՛չ կին ունի, ո՛չ եղբայր, ո՛չ քույր, ո՛չ մորաքույր, ո՛չ հորեղբայր, նույնիսկ քեռի չունի: Նա մի սև շուն ունի, երեք կատու ու մի կապիկ: Նրա բոլոր կենդանիները անուններ ունեն, ու նա հարգանքով արտասանում է նրանց անունները.
– Վագռո, համեցիր, նստիր ահա այս աթոռին,- ասում է նա իր սև շանը: Շունը պոչը խաղացնելով գալիս նստում է աթոռին: Մեր տան տերը ցույց է տալիս իր չորս մատները:- Քանի՞ մատ է, Վագռո: Սև շունը չորս անգամ հաչում է, աթոռից ցած է թռչում, հպարտ-հպարտ գնում նստում է թախտին:
– Բետա, Վետա, Սետա, համեցե՛ք:
Փափկամազիկ կատուները նազիկ- նազիկ գալիս նստում են նրա դիմացի աթոռին:
– Բետա, Վետա, Սետա, խնդրում եմ երգեք,- ասում է նա, ու կատուները երգում են: -Շնորհակալ եմ, սիրելինե՛րս,- կատուներին շոյելով ժպտում է մեր տան տերը:
Կատուներից երկուսը` Բետան ու Վետան, թռչում նստում են նրա աջ և ձախ ուսերին: Իսկ Սետան նստում է գլխին:
– Պարոն Շինգոտո-Գրանգոնտո, համեցի՛ր:
Տղամարդու զգեստներ հագած կապիկն արժանապատվորեն խոնարհվում է ու լուռ կանգնում մեր տան տիրոջ առջև:
– Ցեղակիցս,- դիմում է նա կապիկին,- խնդրում եմ, երգիր, քո հայրենիքի սքանչելի երգերից մեկը:
Կապիկ Շինգոտո-Գրանգոնտոն երգում է հուզառատ մի երգ, վեր-վեր է թռչում ու պարում:
Ես ծափահարում եմ:
– Այո՛, սիրելի՛ բարեկամ,- ասում է մեր տան տերը,- աշխարհի բոլոր կենդանիները հասկանում են ինձ, բայց ոչ մի կին իմ լեզուն չի հասկանում: Ես էլ նրանց լեզուն չեմ հասկանում… Օ՜, կանայք, անհասկանալի, զզվելի, սիրելի կանայք, ձեզ տեսնելիս խենթանում եմ… Տարիներ առաջ Աֆրիկա մայրցամաքի Ակժուժտ քաղաքում օձերի կրկես ստեղծեցի: Իմ կրկեսում օձերը բարձրանում էին պոչերի վրա ու պարում: Օձերի հետ պարում էր բրոնզաձույլ, սևաթույր մի աղջիկ` Աուկոատա Շաղակոիտան: Աղջիկ չէր՝ հրաշք էր: Խենթի պես սիրում էի: Առաջարկեցի ամուսնանալ: Քահ-քահ ծիծաղեց ու մի գիշեր իմ կրկեսի ամենագեղեցիկ ու ամենամեծ օձի հետ փախավ ջունգլիները… Օ՜, կանայք, կանայք, բնության առեղծվածներ, ես ատելու չափ սիրում եմ ձեզ, ձեզ տեսնելիս խենթանում եմ,- մեր տան տերը հառաչեց ու լռեց:
– Հետո ի՞նչ եղավ:
– Երկար պատմություն է: Ես փակեցի կրկեսս, գնացի Հնդկաստան: Հնդկական օվկիանոսի ափին հանդիպեցի մի հայի: Աշխարհի բոլոր ծայրերում հայ կա: Նրանք փնտրում են իրենց հարազատներին: Նրա անունը Ծատուր էր: Ծատուր Քաբաբջանջուղազյան: Այդ Ծատուր Քաբաբջանջուղազյանն ինձ ծանոթացրեց իր ընկերոջ հետ, ում հայրը հայ էր, մայրը՝ հնդկուհի: Այդ կես հայ, կես հնդիկը փղեր վարժեցնող մեծ վարպետ էր: Նա ինձ սովորեցրեց իր արհեստը: Ես փղեր գնեցի, գնացի հյուսիս, պարող փղերի կրկես բացեցի… Սրիկանե՜ր, անամոթնե՜ր, անհոգ մարդիկ, ոչ ոք ոչ մի անգամ իմ կրկեսի դուռը չբացեց: Փղերս սառեցին… Այդ կրկեսից այս կատուները, շունն ու կապիկը մնացին ողջ: Հա՜, ես հիմա գնամ, նրանց կերակրեմ ու գամ,- ասաց մեր տան տերը, հավաքեց իր կենդանիներին, տարավ կերակրելու:
Իսկ ե՞ս… Ես հոգնել եմ, շատ եմ հոգնել, երբեմն-երբեմն կորցնում եմ ինքս ինձ և երբ ուզում եմ խոսել ինձ հետ, թողնում եմ ամեն ինչ ու փախչում մեր հին տունը: Գնում նստում եմ խնձորի ծառի տակ, որ պապս է տնկել, ու խոսում եմ ծառի հետ…
– Ես քեզ հասկանում եմ, դու խոսում ես ծառի հետ,- ասաց մեր տան տերը:
– Ո՞նց իմացար:
– Ես մարդկանց լավ եմ ճանաչում, գիտեմ՝ ինչ են մտածում, ինչ են ուզում:
– Օրինակ՝ հիմա ես ի՞նչ եմ ուզում:
– Մածուն:
– Մածո՞ւն,- ծիծաղեցի ես,- Հովսեփ եղբայր, Հովսեփ է, չէ՞, անունդ:
– Այո՛, Հովսեփ Վասպուրականյան:
– Հովսեփ Վասպուրականյան, ես մածուն չեմ սիրում:
– Զարմանում եմ, աշխարհում մարդիկ կան, որ մինչև հիմա չգիտեն, թե ինչ հրաշալի կերակուր է մածունը: Մի երկիր կա, այն գտնվում է հողագնդի կենտրոնում: Շոգ, շատ շոգ երկիր է: Երբ երեխա էի, մորս հետ փախանք մեր Հայրենիքից: Չփախչեինք, կսպաներին: Մարդակեր թուրքերն ու քրդերը հետապնդում էին մեզ, ուզում էին հայի անունը ջնջել աշխարհի երեսից: Մենք խելակորույս վազեցինք, հասանք Միջերկրական ծովի եզերքը: Մայրս ասաց,- Հովսեփ, փաթաթվիր վզիս, մենք ծովը պիտի անցնենք: Ես փաթաթվեցի մորս վզին, մայրս ծովի ալիքների վրայով վազելով անցավ: Հետո դեղին ավազների միջով գնացինք-գնացինք հասանք այդ շոգ երկիրը: Այդ շոգ երկրի մարդիկ շատ բարի էին ու մարդասեր: Մայրս լացով նրանց պատմեց, թե ինչպես թուրքերն ու քրդերը թալանեցին մեզ, կրակին տվեցին մեր տները, քանդեցին մեր եկեղեցիները: Այդ բարի մարդիկ հասկացան մեզ, վշտակցեցին ու անիծեցին բոլոր նրանց, ովքեր ձեռք են բարձրացնում մարդու վրա: Նրանք կերակրեցին մեզ, նեցուկ եղան: Այդ երկրում շատ մեծ կոտոշներով գոմեշներ կային: Մայրս ասաց,- Հովսեփ, արի մածուն մերենք, առանց մածնի մենք կմեռնենք:
Գոմեշները կթեցինք, մի մեծ կճուճ ճարեցինք, կաթը մեջը լցրեցինք, մածուն մերեցինք: Կեսօրվա շոգին մածունը բաժանեցինք սևամորթ մարդկանց: Նրանք կերան մածունը, հաճույքից ծափ տվեցին, պարեցին ու ասացին.
– Արևից խանձված մեր մարմիններն ու շոգից թալկացած մեր սրտերը դուք զովացրիք, եկեք ձեզ տանենք մեր թագավորի մոտ: Մեր թագավորը թող իմանա, որ իր երկիր են եկել կարգին մարդիկ:
Ես ու մայրս գնացինք այդ շոգ երկրի թագավորի մոտ, որի պալատը մեծ ծառի տակ էր: Թագավորը տխուր աչքեր ուներ ու շատ բարի սիրտ: Նա մեր մերած մածունը կերավ, աչքերն ուրախացան: Հրամայեց, որ իր երկրում մածնի գործարան բացենք: Մեր ջուրը, ինչպես ասում են մեր պապերը` ընկավ առուն: Գոմեշների անարատ կաթից մորս հետ մածուն էինք մերում, լցնում էինք կավե չարխաքաշ կճուճիկների մեջ ու բաժանում ժողովրդին: Ես ուզում էի, որ այդ երկրի ժողովուրդը հայերեն խոսել սովորի, ինձ համար չէ, մորս համար: Մայրս նրանց լեզուն չէր հասկանում: Ես մեր գործարանի ճակատին մեծ-մեծ տառերով գրեցի. «Հովսեփ Վասպուրականյանի մածնի գործարան»: Այդ երկրի բոլոր մարդիկ՝ մեծից փոքր, սովորեցին «ՄԱԾՈՒՆ» բառը և ինձ կոչում էին` «Մածուն Հովսեփ»…
Ես ծիծաղեցի:
– Ում պատմում եմ մեր գլխի եկածը, ծիծաղում են: Ոչ մի բան ո՛չ ավելացնում եմ, ո՛չ էլ պակասեցնում: Ես պատմում եմ այն, ինչ եղել է:
– Հետո, հետո ձեր մածնի գործարանը ի՞նչ եղավ:
– Անչափ հետաքրքիր է այդ երկրից մեր հեռանալու պատմությունը: Ես այն չեմ պատմի: Այնտեղ մենք հաց ունեցանք, տուն, պատիվ, հարգանք, բայց ամեն առավոտ լաց էինք լինում: Հայրենիքի կարոտը մեզ տանջում էր, մաշում:
– Հովսեփ, ել, ե՛լ երթանք մեր հայրենիք, երթանք մեր տուն:
Կապույտ, կարմիր սարեր անցանք, դեղին, անջուր ավազուտներ անցանք, եկանք-եկանք հասանք այն ծովի եզերքը, որ մայրս ոտքով էր անցել: Մայրս նայեց ահագնացող ալիքներին, հառաչեց ու ասաց.
– Ինչ էլ որ լինի, ողջ թե մեռած, ինձ կտանես մեր երկիր: Օտար հողում չթաղես, գերեզմանից կելնեմ, կընկնեմ քո հետևից… Իսկ դու, Հովսեփ, որդիս, հենց տուն հասնես, կկարգվես: Յոթ տղա, երեք աղջիկ կունենաս…
– Քո ասածներն ականջիս օղ կանեմ, մայրի՛կ, միայն դու մի՛ մեռի, աղաչում եմ, մի՛ մեռի…,- լաց եղա, մորս սեղմեցի կրծքիս: Էդ գիշեր նա քնեց ու չզարթնեց: Մորս մազերից մի փունջ կտրեցի, դրեցի ծոցս ու բերեցի հայրենիք: Ձեր այգում պահ տվեցի հողին… Այդ հողից գեղեցիկ թզենի է բուսել ու անուշ-անուշ պտուղներ է տալիս… Է՜, եղբայրս, հայի ճակատագիր է, այդ դառը ճակատագրի մեջ լույսի շող կա, որի գաղտնիքը ոչ ոք չգիտե…
Կապիկը, որ նստած էր թզենու տակ, սկսեց ծափ տալ ու ծիծաղել:
– Հեյ՜, Շինգոնտո-Գրանգոնտո, արի այստեղ,- բղավեց Հովսեփ Վասպուրականյանը:
Կապիկը մոտեցավ նրան:
– Քանի՞ տարեկան է կապիկը,- հարցրեցի ես:
– Երբ նրան բերեցի, երեխա էր: Եթե մեր տանը մածուն չլիներ, կսատկեր: Թունավորվել էր: Ես նրան մածուն տվեցի, առողջացավ ու այն օրվանից մինչև հիմա ոչ մի անգամ չի հիվանդացել: Գնա, Շինգոնտո, գնա, հիմա կգամ, քեզ մածուն կտամ,- ասաց նա՝ կապկի գլուխը շոյելով: Կապիկը թռչկոտելով գնաց:
– Իմ մերած մածունը բուժիչ հատկություններ ունի: Հիմա աշխարհի շատ երկրներում կոչում են «Բուժող, հանգստացնող, ցավեր դարմանող մածուն»: Ես եմ նրանց սովորեցրել մածուն մերելու գաղտնիքները: Մի աման բերեմ, կերեք:
– Ես մածուն չեմ սիրում, Հովսեփ:
– Դուր չի գա, չեք ուտի:
– Չեմ ուզում, եղբա՛յր:
– Հասկացիր, բարեկա՛մս, իմ մերած մածունը ուրիշ է: Ուտելուց հետո թեթևություն կզգաս, հաճելի թմբիր կիջնի վրադ, կարող ես նիրհել:
– Հովսե՛փ, ես երեխա չեմ, մի՛ համոզիր…
– Ձեր տունը խերով տուն է, էս տարի կարգվելու եմ: Վարդիշաղ անունով հրաշք մի աղջիկ ինձ ասաց՝ Հովսեփ, ես քեզ հասկանում եմ: – Ես ասացի՝ Վարդիշաղ, յոթ տղա, երեք աղջիկ եմ ուզում:- Վարդիշաղն ասաց՝ Աստված մեզ հետ է, քո կամքը ինձ համար օրենք է… -Եղբա՛յրս, իմ տղաներին ու աղջիկներին կսովորեցնեմ մածուն մերելու գաղտնիքը, կսովորեցնեմ մարտաշունչ երգեր, մեր տան դռները բաց կպահեմ, որ անցնող- դարձող գան, տեսնեն, որ աշխարհի ցավն ու տառապանքը տեսած Հովսեփ Վասպուրականյանի տունը շեն է, ամեն եկողի առաջ մի աման մածուն կդնենք` մեր մերած մածունից, թող ուտեն ու հասկանան, թե ինչ առողջարար կերակուր է իսկական մածունը,- բարձրաձայն ասաց նա ու իմ առաջ դրեց մի աման մածուն` մեջը փայտե գդալ:
– Անուշ արեք,- ժպտաց նա՝ ձախ ձեռքով մեջքս շոյելով:
– Շնորհակալ եմ,- ասացի ես ու սկսեցի ուտել նրա մերած մածունը:
Իսկապես, այդպիսի համեղ մածուն ոչ մի տեղ ոչ մի անգամ չէի կերել: