«Գրական թերթից» ինձ անսպասելիորեն զանգահարեց Կարինե Խոդիկյանը, որպեսզի «նյութ գրեմ Ալեքսանդր Թոփչյանի 75-ամյակի համար»: Հատուկ շեշտեց՝ հոբելյարը ինքն է ցանկացել…
Դժվար բան ես ցանկացել, Ալիկ: Դու կարող ես գրել, որովհետև գրող ես, ես՝ գրողի տարած: Էջուկեսում ինչպե՞ս գրեմ 1959 թվականի մասին, երբ Սևանում ծանոթացանք, դու՝ քսանամյա «մի հատիկ» երիտասարդ, ես՝ 14-ամյա պատանի: Ինչպե՞ս գրեմ 60-ականների մասին, երբ միասին Ազնավուր ու Ջոնի Հալիդեյ էինք լսում, Ժակ Բրել ու Ժորժ Բրասանս, և անքուն խմությունների գիշերներ լուսացնում… Եվ, իհարկե՝ աղջիկներ ու ժամադրություններ, սերեր ու բաժանումներ, երգեր ու գիշերային թափառումներ՝ այն ժամանակվա անվտանգ, բայց նաև՝ խեղճուկրակ ու անհետաքրքիր Երևանում: Մե՜նք էինք քաղաքը մեզ համար հետաքրքիր դարձնում, և դու էիր հիմնական առաջնորդը դեպի զանազան կասկածելի որջեր, որոնք «արվեստանոց» ամպագոռգոռ անունն էին կրում, դեպի զանազան կասկածելի տիպեր, որոնք գրող ու քննադատ էին հորջորջվում, բայց ընդամենը անհուսալի հարբեցողներ էին, դեպի կինոյի աշխարհ, որը աշխարհ չէր, այլ Արիկ Աղաբաբովի վարձով քոնձոխը, որտեղ խեղճի կինն ու երեխան մշտապես խեղդվում էին մեր բքած թամբաքուի ծխից… Մեզ համար էրևանյան մի «բոհեմ» էինք հնարել, ու հավատում էինք, որ բոհեմ է դա իսկական, ինչի մասին լսել էինք, կարդացել, բայց՝ չէինք տեսել: Ու նաև՝ պոեզիա էինք գրում, մի քանի ընկեր-համակուրսեցիներով, և դա արդեն իսկապես իսկական էր՝ մեր գլխին եկած իսկական փորձա՛նք: Երբ հայոց ավանդական պոեզիայի դաշտ իջած «արտասահմանյան դեսանտ» էինք հռչակվում, իսկ դու՝ այդ ավազակախմբի կնքահայրը: Այո՛, այո՛, հենց այդպես՝ godfather, ՍՐպրՑվօռ ՏՑպՓ, խմբապետ, քավոր, ինչպես կուզեք՝ բառիս թեկուզ հենց գանգստերական իմաստով: Ոչի՜նչ, որ այդ «դեսանտից» նրանք, ովքեր այսօր բախտի բերմամբ ողջ են մնացել, ամոթ չլինի ասել՝ պետական ու բազում այլ մրցանակների դափնեկիրներ են, մշակույթի վաստակավոր գործիչներ, զանազան ու զարմանազան շքանշանակիրներ, մեդալակիրներ, կիր… կիր… կիրներ: Բայց հիմա ո՞վ չէ «կիր»: Շատ ավելի կարևոր է, որ այդ մի քանի հոգին են այսօր ներկայացնում հայ պոեզիայի դեմքը: Եվ այդ ամենի գլուխ միշտ կանգնած ես եղել դու, Ալիկ: Այսինքն՝ քեզանով սկսվեց, նշանավորվեց, դեմք և անուն առավ հայ նորագույն գրականության մի ամբողջ շրջան, որ մնալու է պատմության մեջ: Սրանից էլ մեծ առաքելությո՞ւն… Այդ պատճառով էր, որ հինգ տարի առաջ, քո 70-ամյակին, ես քեզ կոչեցի մշակ՝ գրականության ասպարեզում (և, ընդհանրապես՝ մարդկային գործունեության որևէ ասպարեզում) բարձրագույն կոչումը, որը ես գիտեմ: Այսօր ուրիշ այդպիսի մեկին չեմ ճանաչում:
Մշակ ես, բայց՝ հազարփեշակ. վեպեր ու պիեսներ ես գրում, հրապարակախոսություն ու թարգմանություն անում, մերձգրական անեկդոտ ու շուլուխ շինում՝ անդուլ ու անընդհատ: Ո՞նց էլ հասցնում ես: Եվ, ի պատիվ քեզ, պիտի ասեմ՝ կյանքում ոչ մի տող պոեզիա չբստրեցիր: Քո պոեզիան մնաց պոեզիայի մասին քո հոդվածներում: Մի ուրիշը այդքան խորունկ (ժամանակով ապացուցված) և այդ քանակի (ոչ քանակության) գրածի դիմաց վաղուց արդեն դոկտոր-պրոֆեսոր կլիներ: Քո աճացրած «դեսանտնիկներից» ոմանք եղան, իսկ դու՝ ոչ: Դու առանց այդ «կոչման» էլ կոչված ես, ինչպես իմ և քո ավագ ընկերը՝ անփոխարինելի և անկրկնելի Լևոն Ներսիսյանը… Ինչպե՞ս այդ մասին գրեմ:
Հարյուրավոր մարդիկ եկան ու անցան մեր դարձդարձիկ կյանքի միջով, ու անհետ կորան: Բայց մի քանիսը մշտապես ապրում են մեր հոգում: Նրանց մեջ՝ մեր ծնողները, նրանց մեջ՝ մեր Չիլոն: Երևանից Կիրովական (ուր մի ժամանակ ինքնաքսորվել էի) ինձ նամակ էիք գրում ու ստորագրում. Ալեքսանդր Չիլոյան, Սլավիկ Թոփչյան: Եվ այդ անունախառը եռյակից այսօր միայն ես եմ մնացել, որ դեռ հուշեր եմ պահում: Այսպես ասած՝ հուշերի պահապան: Չիլոն հիմա ֆիզիկապես չկա, դու պարբերաբար կորչում ես ֆրանսիաներում: Այդ մասին ես դեռևս քսանհինգ տարի առաջ եմ կանխագրել՝ «Երգեր մեռած ընկերոջս» բանաստեղծաշարում.
Օ, ո՛չ, իմ ընկեր:
– Մեր կյանքը անցած՝
հիմա է, որ տե՛ս, դարձել պատմություն,
հիշատակվում է մերթ որպես հանցանք,
սակայն առավել – որպես մաքրություն,
որպես մի հրաշք, որ սարքովի չէր,
որպես մի օյին բանաստեղծական,
– որի հմայքը այսօր թովիչ է,
իսկ այն օրերին՝ կյա՜նք էր հերթական:
Այդպես էլ չիմացանք՝ որտեղ վերջացավ կյանքը, որտեղ սկսվեց պոեզիան: Թե՞ հակառակը: Թե՞ երկուսն էլ այնօրիկ շարունակվում էին՝ անսկիզբ-անվերջ, ու շարունակվում են նաև հիմա: Եվ դու մեր այդ կյանք-պոեզիա, պոեզիա-կյանք հոլովույթի ականատեսն ես, վկան, մասնակիցն ու տարեգիրը: Եվս մի առաքելություն, որը միայն քոնն է:
Հիմա՝ հոբելյանիդ մասին: Ինչպե՞ս գրեմ: Եթե անցած մեր հիսունհինգ տարին դժվար է տեղավորել էջուկեսի մեջ, ապա այդ տարեթվիդ մասին խոսելն ինձ համար ուղղակի անհնարին է: Խոստովանեմ՝ ուրախ չեմ, որ յոթանասունհինգ ես դառնում: Ուրախ չեմ, որ նույնը ինձ էլ է սպառնում: Մնում է հուսալ, որ մնացյալ մեր կյանքը կապրենք նույնքան իմաստավոր, առողջ ու լեցուն, որքան որ ապրել ենք մինչև հիմա: Եվ արդեն՝ գերի ոչ թե հոբելյաններին, այլ կյանքի հզոր ողբերգությանը՝ դատապարտվածի ստեղծագործ թափով, ուժգնությամբ ու վերջնականությամբ: Ա՛յդ է մեր մեղսավոր գոյության միակ արդարացումը այս մեղսավոր երկրի երեսին: Եվ Աստծո Ահեղ Դատաստանին այնժամ կարող ենք Չիլոյի խոսքով վստահ ասել. «Մենք մարդ ենք եղել»: Դու որ՝ հաստատ, և Կշեռքի նժարին կդնես քո ողջ վաստակը, որ ավելի ծանր կկշռի, քան շատ-շատերի անվաստակ մարմնական ծավալակշիռը… Եվ դա՛ կլինի քո արած-չարածի իսկական քաշը:
Ես քո մասին հաճախ եմ մտածում, Ալիկ: Մանավանդ որ՝ տարվա մի զգալի մասը Հայաստանում չես: Բայց քո ներկայությունը միշտ զգում եմ: Ուրեմն՝ ապրի՛ր, ու ապրիր երկար, որովհետև ապրեցնում ես: Մի քիչ էգոիստաբար ստացվեց, բայց՝ անկեղծ: Ապրիր, որովհետև ես դեռ շատ գրելիք ունեմ, և առաջին մարդը, ով կուզեմ, որ գրածս կարդա՝ դու ես: Երևի թե՝ միայն դու: