Ձեր խոնարհ ծառան, որ ասում ես, մեզ չես ասում: Մենք չենք կարող ասել՝ Մեր խոնարհ ծառան: Մանավանդ՝ ո՛չ խոնարհ ես և ո՛չ էլ ծառա: Ինքդ քո նկատմամբ ես խոնարհումով լիքը, ինքդ քեզ ես ծառայում:
Արութին Զիմզիմովին դպրոցից կհիշես. «…հավատ, աստուձ, յիրգինք, իմ վուրթկերանց արիվը գիդենա, վուր վունչիչ պարտ չիմ»: Պեպոյին էլ հո հիշում ես. Սունդուկյանն ասում է, որ այս «լոթի պաժառնին» «օրթումից» զարհուրում է ու էշ ներկողին կոպտում. «Ա՜յ, աստուձ ու յիրգինք խռով կենա գլխիդ»: («Բարաթը» կծիկի մեջ կուչ եկած դեռ մնում է, Գիքոն այս օձը բնից հանողին դեռ չի հայտնաբերել): Դու էլ ես էշ ներկում, մեջդ մեկին հնարել ու նրա առաջ ծառայություն ես անում: Քեզ թվում է, թե նույնը չեք, թե նա ուրիշ է, հարակա է. բա՜ն ես հնարել, եղած-չեղածը դու ես՝ նույն խեղկատակը, նույն ուզվորը:
Մենք պատիվ ունենք Թումանյանի շվաքի տակ ապրելու, դու՝ չէ: Ստալինյան մրցանակ, ճիշտ է, չուներ, բայց համ մաքու ձագի միսն ուտում էր, համ քառյակը գրում: Թե որ ուտելիս էլ գրեր, մեկ է՝ ինքը Թումանյանն էր. բքերի մեջ շնկշնկացող ծաղկանկար հովիտ էր, ցեղը նրան խոսեցնում էր, քեզ՝ չէ:
Երազումս մի մաքի
Մոտս եկավ հարցմունքի.
– Աստված պահի քո որդին,
Ո՞նց էր համը իմ ձագի:
Դու էլ մաքու ձագի միս կեր, բայց քառյակ մի՛ գրիր: Թումանյանը գրածի վրա էր գրում, դու «Անուշ» ու «Թմկաբերդի առումը» չես գրել, որ քառյակ հնչեցնես: Թումանյանի քառյակի մեջ «Գիքորն» ու «Քեռի Խեչանը» կան, քոնի մեջ բան չկա: Որ հանճարի շուք չառնես վրադ ու մեզ պես ապրես՝ չի՞ լինի: Ախր ինչնե՞րս է պակաս. առավոտները կինս շուկայի տոպրակը բացում ու վրաս չի խոսում՝ վա՞տ է, իրիկունը քնելուց առաջ վարունգով ու սամիթով մածնաբրդոշ է դնում առաջս՝ վա՞տ է, գործի գնալիս գարեջրավաճառին «բարիլուս» եմ ասում, նա էլ կնոջիցս թաքուն մի շիշ գարեջուր է բացում՝ վա՞տ է, գործի տեղը վրաս խոսող չկա՝ վա՞տ է…
Այսքան «լավը» որ իրար եմ բերում, դառնում եմ անդարդ, երջանիկ մարդ:
Արի քարը փեշիցդ թափիր ու մեզ պես մահկանացու դարձիր. ասում են՝ զղջումը մխիթարություն է բերում հոգուն: Փորձի՛ր: Թամադայություն էլ մի՛ արա, մեղք ենք:
Էմինը կենդանության օրոք ապսպրեց, որ իրեն Կարմրավորի բակում թաղեն: Թաղեցին: Որ ի՞նչ: Կարմրավորը դրանից ավելի՞ կարմրեց, տակի քերծը փախավ ու ինքը Աշտարակի ձո՞րը գլորվեց: Չէ: Ոնց որ նախշուն հարսի նռնաքարե մատանի կար՝ էդպես էլ մնաց: Իսկ Էմինը չկա:
Լավ է քեֆերին ու հարսանիքներին մազերը կարմիր ներկած կնանիք դեռ կան, ծնողների կենացի վրա տեղներից վեր են թռչում ու «Մոր ձեռքերը» արտասանում: Թե չէ ցավդ գալիս է, որ երեխեքը «Պարույր Սևակ» ներկայացնող հեռուստաալիքը փոխում են:
Ընդունված է ասել, թե գրականությունը, թող որ բավականին տարբեր, բայց երկրորդ մի իրականություն ստեղծում է, որը դարձյալ մարդկանց բնակատեղի է, էլի մարդիկ են ապրելու: Քո և իմ զավակները: Բայց այն, ինչ քեզ չի պատահել, մեր զավակներին չի պատահելու: Մի՛ գրիր, թե մեկ էլ կիրզայե սապոգ դարձար, ու սապոգը մտավ լոլիկի ջրած ածու: Սապոգը չի մտել, դո՛ւ ես մտել: Սապոգ դառնալուդ մեջ պիտի երևա քո գրողությունը. քո մեկ էլ-ը խաղուպար է ու անաշխատ: Հոգեբանական այն դաշտը չկա, երբ մարդ հանկարծ սապոգ է դառնում: Գրո՛ղը չկա: «Ժամանակիդ շունչը դարձիր» պատգամին հլու Սևակի երգում, ճիշտ է, լավ չի երևում՝ ինքը կյանքի դե՞մ է պայքարում, որ անտեղի է, թե՞ իրականության. ախր հո երեխին չես պատմելու, թե նրա մեջ արժանապատիվ մարդը շատ էր ու խափշիկի նրա պռոշներից եռանդը կաթում էր:
Դրանք կորնչական բաներ են, ինքն արդեն անցավորաց բարև է տարել, մահացել է: Դու ճիշտ ես, համարձակությունը դեռ արվեստ չէ, բայց նրա «շնչում» մենք կանք, քո նկարն էլ կա. դու աթոռի ոտին աճած սունկ ես, անտառ չես տեսել, անտառում մոլորված քամու ողբ չես լսել, քո գիրը ի՜նչ երկրորդ, տասներկուերորդ իրականություն էլ չէ, քո տրեխները քուղեր չունեն՝ ժապավենով ականջիցդ կախ են: Այնպես որ՝ տիտղոսներդ առ վրադ, մեդալներդ կախիր ու կանգնիր հայելու առաջ: Կնոջդ էլ կանչիր՝ միասին սքանչացեք:
Սուրմալվեցի պառավի անեծքը ասում էր. «Ո՛չ կորցնողդ տխրի, ո՛չ գտնողդ ուրախանա»: Լուսամուտը բաց արա, օդ չկա:
