ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆ

ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է արձակագիր, հրապարակագիր, թարգմանիչ, ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆԻՆ ծննդյան 80-ամյակի առթիվ

«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին

ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆԸ ԴԱՐՁԱՎ 80 ՏԱՐԵԿԱՆ
Ծնվել է 1944 թվին, Բուլղարիայի Խասկովո քաղաքում։ 1946-ին ընտանիքը ներգաղթել է Խորհրդային Հայաստան։ Ավարտել է Բրյուսովի անվան օտար լեզուների լեզվագիտական համալսարանը, Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի գրական բարձրագույն դասընթացները։ Երեք անգամ արժանացել է Ֆրանսիայի գրքի ազգային կենտրոնի՝ արտասահմանյան թարգմանիչների համար հատկացված հատուկ կրթաթոշակի։
Հայաստանի լրագրողների միության «Ոսկե գրիչ» մրցանակի դափնեկիր է, Հայոց բանակի պահեստի մայոր, հեղինակային 25, թարգմանական 30 գրքերի հեղինակ։ Արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների, թարգմանվել աշխարհի տարբեր լեզուներով։ Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանի հոգածությամբ ստեղծել է «Արևմտյան Հայաստան» մատենաշարը, առանձին հատորներով, արևելահայերեն, արևմտահայերեն, ինչպես նաև անգլերեն ու ֆրանսերեն լույս է ընծայել Ցեղասպանության վերապրածների հուշերի և այլ վավերագրեր։
Գրիգոր Ջանիկյանի թարգմանություններից կարելի է առանձնացնել Ալբեր Կամյուի «Սիզիփոսի առասպելը» և «Առաջին մարդը», Սամուել Բեկկետի «Օ՜, երանելի օրեր», Ջովանի Ջիակոմո Կազանովայի «Իմ կյանքի պատմությունը», Ֆրանսուազ Սագայի «Բաց անկողին», Պատրիկ Մոդիանոյի «Կորած երիտասարդության սրճարանը», Ժան Ժորեսի «Պետք է փրկել հայերին», Լեսլի Դևիսի «Սպանդի նահանգը», Դանիել Արսանի «Մի ապրիլ ամիս Ադանայում» գործերը։
Համազգային հայկական կոնգրեսի և ՀԳՄ «Հայը 21-րդ դարասկզբին» մրցույթի առաջին մրցանակին է արժանացել նրա «Եռաբլուր» ստեղծագործությունը, Հրանտ և Մանուշակ գրական հիմնադրամի մրցանակին՝ «Ապրիլ 11 (24)» գործը։ «Սպարտակ» ստեղագործությունն արժանացել է ՀՀ ՊՆ և ՀԳՄ մրցույթի 1-ին մրցանակի, իսկ «Անավարտ համանվագը»՝ Ստ. Ալաջաջյանի անվան մրցանակի։
Անցած երկար ճանապարհին տքնանքը շատ է, հունձքը՝ առատ, մտահղացումները՝ բազում, արարումը՝ տեսանելի։ Ոչ մի դադար ու պարապ օր։ Յուրաքանչյուր գրքում ու հոդվածում՝ Երկիրը, ամբողջական ու իրական։
Շնորհավորում ենք, մեր նվիրյալ բարեկամ, մաղթում անդավաճան առողջություն ու ներշնչանք՝ համոզված, որ մեզ դեռ շատ հարուստ պահեր ես պարգևելու քո նոր գործերով ու մտահղացումներով։

ՀԳՄ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ

ԵՏԴԱՐՁԻ ՈՒ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ՃԱՄՓԱԲԱԺԱՆԻՆ

ՖԵԼԻՔՍ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

Աշխարհի ոչ մի երկրում հայն ի վիճակի չէ իրեն զբոսաշրջիկ զգալ,
քանի որ 1915-ի նախճիրը չի ավարտվել, չի ավարտվում։
Գր. Ջանիկյան

Այս տարի լրանում է ժամանակակից հայ գրող, արձակագիր, հրապարակախոս և թարգմանիչ Գրիգոր Ջանիկյանի ծննդյան 80-ամյակը։ Եթե մարդը չխաթարեր ու չաղավաղեր բնության պարգևած կարելիությունները, ապա 80 տարին պիտի լիներ ընդամենը հասունություն։ Ջանիկյանի դեպքում բնությունը գործի է դրել իր հին ու իմաստուն ժամացույցը՝ պահպանելով չգրված օրինաչափությունը։ Նա այն երջանիկներից է, որի տարիներն ասես անցել են կողքով՝ խորունկ հետագիծ թողնելով միայն գրական անդաստանում։ Գրիգոր Ջանիկյան մարդը նույն երիտասարդական ավյունով, չծերացող արտաքինով ու շարժուձով այն զարմանալի անձնավորությունն է, որին ճանաչում ենք արդեն տասնյակ տարիներ, որը չի դադարում հիացնել իր բարձրաճաշակ գրականությամբ, թարգմանություններով և հրապարակախոսությամբ։
Վիթխարի իմացականությամբ օժտված գեղագետ ու ժամանակի հետ ապրող մարդ, որ, սակայն, անցյալից է բերել այն ամենը, ինչով հարուստ ու հզոր է նրա իմացականությունը։ Անցյալը միշտ ներկա, «անցյալը ներկայացած», ինչպես կասեր Պարույր Սևակը՝ «Անցյալի վերհիշումը ոչ այլ ինչ է, քան անցյալին ներկայիս հայացքով նայել, այսինքն՝ ոչ թե տեղափոխվել անցյալ, այլ՝ անցյալը տեղափոխել ներկա, անցյալը ներկայացնել: Սա անխուսափելի է մանավանդ նրանց համար, ովքեր արվեստագետ կոչվելու պատիվն ու պարտականությունն ունեն, և որոնց համար երեկը դառն ու քաղցր հուշերի օթևան չէ, այլ՝ մտորումների օրրան»։ Գրիգոր Ջանիկյանը հենց այդ արվեստագետն է, և սևակյան այս բանաձևով է ծնվել նրա գեղարվեստական արձակը, որը նաև ինքնաթարգմանություն է (Սևակի բառն է)՝ նրա կատարած բոլոր «թարգմանությունների թագուհին»։ Զարմանալի կյանքի ճանապարհ է անցել Գրիգոր Ջանիկյանը։ Այդ զարմանալի ճանապարհի քարտեզագրման պատկերը որքան ծանոթ, նույնքան էլ զարմանալի է։ Նրա հետագիծը նման է գլխապտույտ առաջացնող վտանգավոր ատրակցիոնի անկանոն շարժման՝ անկումներով ու վերելքներով, շեշտակի կանգով ու խելահեղ ընթացքով, որ անցնում է դժոխքի, քավարանի ու դրախտի գրեթե բոլոր պարույրների միջով։ Ու թվում է, թե այդ հետագծի գրական կերպը ունենալու համար ամենաքիչը պետք է մի հսկայածավալ վեպ գրել… Ոչ, ամենևին էլ ոչ։ Արձակի չափի ու կշռի հարցում վաղուց ոսկերչացած, խոսքի աղի ու համի մեջ վաղուց համադամ գրողը իր պատումը կերտելիս հոգու «աչքաչափով» է ընտրել չափաբաժինները։ Գր. Ջանիկյանի կյանքի հետագիծը մի փոքրիկ գրքույկ է, որ նույնիսկ ափերի մեջ կարող է տեղավորվել։ «Ուղևորություն դեպի մանկություն»… Այս գործը գուցե պետք էլ չէ որևէ ժանրի «պիջակի մեջ» խցկել, դա «անպիջակ» ու չկաղապարվող պատմություն է, այնքան իրենը ու այնքան մերը… Դա մի փոքրիկ ռումբ է՝ դրված ընթերցողի սեղանին, չմարված պարտամուրհակ, չսպիացող վերք, անվերջ հնչող տխուր-ուրախ մեղեդի… ինչու չէ՞… աստվածաշնչյան մի պատառիկ՝ գրված Ցեղասպանության անամոք ցավը անվերջ վերապրող հայ գրողի գրչով։ Այստեղ Ջանիկյանի կյանքի իրական պատմությունն է՝ միահյուսված հուշերի ու տեսիլքների անսկիզբ ու անվախճան հարահոսով։ Այդ իմաստով այս փոքրածավալ ստեղծագործությունը կարելի է համարել նաև ինքնակենսագրության փորձ։ Կրկին պիտի դիմենք Սևակին. «Ինքնակենսագրություն գրել նաև նշանակում է գաղտնիքներ ասել: Բայց ասված գաղտնիքը ոչինչ չարժի, եթե չի գալիս բացահայտելու գաղտնիքների գաղտնիքը՝ խորհուրդը»: Այն ամենակարևորը, ինչով ներծծված է Գր. Ջանիկյանի այս փոքրածավալ վիպակը, սևակյան բնութագրմամբ՝ կարելի է հակիրճ ու դիպուկ կոչել գաղտնիքների խորհուրդ։
Գրիգոր Ջանիկյանը ծնվել է 1944 թվականին՝ Ցեղասպանությունից 29 տարի անց, բայց ծնվել է Բուլղարիայում, Ցեղասպանության գեհենով անցած գաղթական հայի ընտանիքում։ Այստեղ է թաքնված ամբողջ ողբերգությունը։ Հիշողությունը ծնվել է նրա հետ՝ իր, անգամ ծնողների կամքից անկախ։ Եվ ինչ էլ գրելիս լինի, կամա թե ակամա այդ հիշողությամբ լույս աշխարհ եկած գրողը, միևնույն է, գրիչը թաթախված պիտի լինի հիշողության անթափանց ու թափանցիկ մելանի մեջ։ Բավական է կարդալ նրա ստեղծագործությունների միայն վերնագրերը՝ «Մահին հաղթողները», «Հավատարիմ երազանքին», «Հավերժական ճանապարհ»՝ համոզվելու համար, որ հիշողության կյանքը այնքան էլ կարճ չէ, ինչպես կարծում են շատերը։ Այդ համոզմունքի գեղարվեստական կնիքը գրքի առաջին իսկ էջին զետեղված «Սա է միակ ճշմարտությունը, ու չկա ավելի ճշմարիտ ճշմարտություն» բնաբանն է, որ հնչում է որպես գրողի աշխարհընկալման մանտրա։
Իրականում Գր. Ջանիկյանի «Ուղևորություն դեպի մանկություն» ստեղծագործությունը բնույթով դրամատիկական և ողբերգական վիպակ-էսսե է, խոհագրություն, գուցե նովել՝ երգիծանքի նուրբ ու թափանցիկ շղարշով։ Արտաքուստ գրողի մտորումները թվացյալ ծանոթ են, հասկանալի, հայկական, հայավար ու հայնակ, ինչպես կասեր Վարպետը, սակայն այդ արտաքուստ ծանոթ ու հարազատ մտորումներից ու դրվագներից տարածվող մշտանորոգ ապրումները ներքուստ անվերջ փոփոխվում են գեղադիտակի խայտաճամուկ գույների պես։ Եվ այդ ամենը ամբողջության մեջ սիրտը տակնուվրա անելու աստիճանի անանց ողբերգական է։ Հեղինակը գրում է առաջին դեմքով՝ որպես իրադարձությունների մասնակից և գործող անձ։ Դա ավելի դինամիկ, կենդանի ու սրտաշարժ է դարձում պատումը։ Առաջին դեմքով գրելը, սակայն, գրական հնարանք չէ, դա իսկապես գրողի գերդաստանի գլխով անցած պատմությունն է, որ կարող է լինել նաև մյուսներինը։ Շրջում ես գրքի առաջին էջը ու հայտվում արդեն 300 տարեկան դարձած ընտանեկան «հին, շատ հին Աստվածաշնչի» առաջին էջին։ Այն Սուրբ գիրք լինելուց բացի, տոհմական ինքնատիպ ծխամատյան է՝ 300 տարվա պատմությամբ, «Ամուսնությունք, Ծնունդք, Մահք» բաժիններով։ «Այնտեղ այնպիսի սահմռկեցուցիչ պատմություններ ու խաչված հիսուսներ կան, որոնց կողքին նսեմանում է անգամ Հիսուսի Քրիստոսի Գողգոթան ու փշե պսակը»։ Դա Ջանիկյանների գերդաստանի Գողգոթայի պատմությունն է, որը, ցավոք, կարելի է բազմապատկել մի քանի միլիոնով, մեկուկեսը՝ ֆիզիկապես ոչնչացված, մյուս միլիոնները՝ դատապարտված անհայտության ու գենետիկ հիշողությամբ ապրելու անխինդ բախտին։
«Արյունահեղձ Ակն քաղաքից տարագրված ապուպապի պատմությունը» այլևս ազգային ճակատագիր դարձած մշտահոլով մի ասք է՝ զուտ տեղանունների ու անձնանունների փոփոխությամբ։ Ակնեցի «այդ խեղճ մարդը չզգաց էլ, թե ինչպես մեկընդմիշտ փոխեց մեր ցեղի ճակատագիրը»,- գրում է հեղինակը։ Ճակատագիրը՝ ճակատագիր, բայց ինչո՞ւ են 300 տարի առաջ կատարված դեպքերը շարունակում հետապնդել սերունդներին՝ հանգիստ չտալով նրանց նաև այսօր։ Ինչքա՞ն կարելի է տառապել այդ ցավով։ Վաղուց ապացուցված փաստ է, որ գենետիկ հիշողությունը հորինվածք չէ. դրանում այնքան խորը գիտություն կա, որքան կա ցանկացած ճշգրիտ գիտության մեջ։ Միայն թե ճշգրիտ գիտությունների վարկածները ապացուցվում են բանաձևերով ու ֆորմուլաներով, իսկ գենետիկ հիշողության «բանաձևերը» տեսիլքներն են, որոնք միշտ չէ, որ բացատրելի են ու հավատ են ներշնչում։
Գր. Ջանիկյանի վիպակի միջուկը ծանոթ պատմություն է։ Գերդաստանի նահապետը՝ ապուպապը, հեռացել էր ծննդավայրից՝ պատմական Ակնից ու մեռել անհայտության մեջ։ Նրա որդին հասել էր Ռոդոստո, որոշել ուրիշի անունով ապրել քաղաքի հետնախորշերում, սակայն թուրքերը գտել էին նրան. «Համոզվելով, որ անհնարին է դավանափոխ անել, «եկեղեցու նախագավթում կառափնատեցին։ Իրենց ասելով՝ հայերի Հիսուս Քրիստոսին մատաղ արեցին»։ Նրա չորս երեխաներից մեկի՝ հեղինակի հոր պապի անվան դիմաց Աստվածաշնչի «Ամուսնությունք» բաժնում երեք կնոջ և տասնվեց երեխայի անուն կար… «բայց այդ մարդու օրով էր, որ աշխարհում բացվեց այն առավոտը, որը հետո հայտնի դարձավ իբրև Ապրիլի 24»։ Այդ մարդը ցեղի ամենավախկոտն էր, բայց տասը օր կարողացավ թաքնված մնալ մեռելների մեջ, «իսկ հետո շունչն առնել Բոսֆորի մյուս ափին՝ Բուլղարիայի Խասկովո քաղաքում»։ Ու քանի որ «աշխարհը մեծ չէր նրանց սարսափի համեմատ», խեղճ պապը խելագարվեց։ Այնուհետև եկան լավ օրեր, նրա որդին ներգաղթեց Հայաստան, ամուր ու ընդարձակ տուն կառուցեց, ու թվում էր, թե երջանիկ է, բայց մահվան հոգեվարքի մեջ նա որդուն պատգամեց. «Տղա՛ս, խնդրում եմ գնաս ասես պապիդ, պապիդ հորը, պապիդ պապին, որ առանձնապես ոչինչ էլ չի պատահել։ Աշխարհում ամեն ինչ կարգին է, ու նրանք բոլորն էլ ողջ են»։
Գր. Ջանիկյանի պատմության խտանյութը այն իրողության մեջ է, որ նոր սերնդի ողբերգությունը չվերջացավ հին սերնդի մահով։ Այն այնքան աննկատ ու անխաթար փոխանցվեց հաջորդ սերնդին, ինչպես փոխանցվում է մաշկի գույնը, նյութական ժառանգությունը, և նրանց թողած պատգամները, չիրականացած երազանքները շարունակեցին հետապնդել Ցեղասպանություն չտեսած սերնդին։ Նախնիների պատմությունները՝ այնքան իրական ու այնքան ցավոտ, վերածվեցին տեսիլքների՝ հաճախ մղձավանջային ու ահասարսուռ։ Բայց այդ հոգեվիճակները նաև գեղեցիկ երկունք ունեցան՝ դառնալով արվեստի ամենատարբեր տեսակների գլուխգործոցներ։ Դրանցից մեկը հենց «Ուղևորություն դեպի մանկություն» գիրքն է։ Գրողը գնում է հանդիպման իր անցյալի ու անցավորների հետ, գնում է դեպի մանկություն, դեպի օտար ծննդավայր, որտեղ դեռ ապրում են հարազատների հոգիները. նրանք կերպարանք են առնում, խոսում, բայց ավելի շատ լուռ են ու նայում են, նայում, անվերջ նայում։ Նա դուրս է գալիս ճամփորդության՝ կատարելու հոր ցանկությունը, բայց ընտանեկան Աստվածաշնչում նախնիների անունների կողքին այնպիսի քաղաքների անուններ էին, որոնք ձգվում էին Բուենոս-Այրեսից մինչև Մելբուռն ու Խասկովո։ Անմտություն է աշխարհով մեկ կորած մարդկանց փնտրելը, բայց դա մեռնող հոր կամքն էր, իսկ նախնիները երեք հարյուր տարի լուրի էին սպասում։ «Ինձ կհասկանան նրանք, ովքեր գոնե մեկ անգամ, թեկուզ երազում, տեսել են իրենց աստանդական պապերի ուրվականները»,- գրում է հեղինակը։
…Սրտակեղեք են ճանապարհի զգացողությունները, որ տանում են դեպի մանկություն, դեպի օտար ծննդավայր, որտեղ նա ընդամենը մեկ ամիս էր ապրել. «Ես գործարաններ ու միահարկ տներ շատ էի տեսել, բայց, չգիտեմ ինչու, սրանց նայելիս լացս գալիս էր։ Երևանցի ջահել տղան նորից գտել էր ինձ ու պատուհանին կառչած որոնում էր իր մանկությունը, մեռած հորն ու ծերուհի մոր ջահելությունը»։ Լաց լինողը ոչ թե ինքն էր, այլ՝ նրա մեջ ապրող յաթաղանից մազապուրծ պապը, որ իր զավակներին շալակն առած այս քաղաքն էր եկել, ու գլխին դեռ ծածկ չգտած՝ փառք էր տալիս Աստծուն քրիստոնյա աշխարհ հասնելու համար։ Բոլոր գաղթականներից հավաքած վերջին ոսկու դիմաց նրանց երկու խարխուլ սենյակ տվեցին, որոնցից մեկը եկեղեցի դարձրին, մյուսը՝ դպրոց ու նոր միայն մտածեցին ուտելիքի ու ապրուստի մասին։ «Երևի դպրոցը, եկեղեցին հենց նրա համար էին, որ վերապրողները համոզվեն՝ իրենց բոլորին չեն կոտորել, չեն առևանգել, չեն լլկել… Միամի՛տ միամի՛տ վրեժխնդրություն»։ Աշխարհընկալման այս կերպը ժառանգեցին յաթաղանից մազապուրծ սերնդի սերունդները… Եվ հենց այստեղ էր նրանց թե՛ ողբերգության, թե՛ ինքնապահպանման խորհուրդը։
Մանկության քաղաքում, որտեղ երկնաքերների, զբոսակառքերի անիվների ու բիթլների աղմուկի մեջ իրար էին խառնվել 19-րդ, 20-րդ և 21-րդ դարերը, հեղինակը որոնում է ծնողների հայացքներն ու ոտնահետքերը։ Նրա մեջ արթնանում է անհասկանալի մի զգացում, որ իրենը չէր, «այլ՝ նախնիներինը, որ այդ պահին հոսում էր երակների միջով»։ Այնքան իրական է գրողի վախը, թե ուր որ է իրենց հին դուռը կբացեն ծնողները կամ գուցե հենց ինքը։ Գր. Ջանիկյանի վիպակի ամենատպավորիչ դրվագը մանկության սենյակում կատարվածն է՝ նրան երևացող տեսիլքները՝ իրական և նույնքան անիրական։ Մանուկ դարձած գրական հերոսին այցելում են իր նախնիները՝ հայրը, մտագար պապը, պապի խողխողված հայրը, ցեղի նահապետը, որ փախել էր Ակնից. բոլորն էլ անզոր ու անօգնական տեսք ունեին։ «Նրանք կողք կողքի շարվեցին պատի տակ ու դատարկ ակնախոռոչները հառեցին աչքերիս։ Բոլորը ձեռքերով ծածկել էին իրենց արյունոտ վերքերը ու ջղացնցվում էին»։ Գրողը ամաչում է այդ կմախքներից, որ ինքը մերկ չէ և տուն ունի, բայց նա ուժ է գտնում իր մեջ ասելու այն հրաշալի նախադասությունը, որ իրեն ապսպրել էր հայրը. «Առանձնապես ոչինչ էլ չի պատահել։ Աշխարհում ամեն ինչ կարգին է, և դուք բոլորդ էլ ողջ եք»։ Սակայն ավելի սարսռազդու է հաջորդ տեսիքլը։ Դադարեցին տնքոցներն ու տրտունջները, նախնիները գոհության սաղմոսներ մրմնջացին. «Հետո նետվեցին վրաս ու հագուստներս բզիկ-բզիկ անելով՝ ամեն մեկը մի ծվեն վերցրեց, համբուրեց, կրծքին սեղմեց։ Բայց երջանիկ էին բոլորն էլ, ու բոլորն էլ հրճվում էին իմ մերկությամբ»։ Սիմվոլիստական այս վիթխարի պատկերը մարդկային լեզվով պիտի որ թարգմանվի շատ պարզ ու շատ անմխիթար. նախնիների անթաղ մարմինների անմեռ հոգիները անվերջ շարժման մեջ են՝ անկանոն, անկապ շարժման, որը, այնուամենայնիվ, մի աղոտ, մի անուրախ, մի մրուր-մճուճ հետագիծ է թողնում տիեզերքում։ Ու որքան որ նրանք անցյալն են բերում ներկա, նույնքան էլ ներկան են տանում դեպի անցյալ։ Ու սորում է հայոց անկանգ ժամանակի ավազը՝ «անցյալը ներկայացած» և «ներկան անցյալացած» հոսանքով։
Գրիգոր Ջանիկյանը իր վիպակում վարպետորեն խաչաձևում է ժամանակները՝ դրանք առանձնացնելով նաև զուտ իրենց բնորոշ նկարագրով։ Ներկան ու անցյալը որքան որ ներթափանցված են միմյանց մեջ, այնուամենայնիվ, հստակ սահմանազատվում են իրարից, ապրում իրենց ուրույն կյանքով։ Թող որ Ջանիկյանի գրական «ես»-ը օտար քաղաքի փողոցներում քայլում է հոր, պապի ու պապի հոր հետ, թող որ նրանք, վերացած շրջապատի աղմուկից, «խոսում ու ծիծաղում են հայերեն», բայց, միևնույն է, շենքերը, մայթերը հիշում են «մի տուն երեխա ու արյուն ներծծած խուրջինով պապին, որ հազար անգամ ցրտից սրթսրթացել էր պատերի տակ, կարկամել»։ Հիմա նա առաջին անգամ «անկաշկանդ ճեմում է ու ապաստան չի փնտրում»։ Բայց ի՞նչ… դրանից ինչ-որ բան փոխվե՞լ է… Տեսիլքներով ներշնչված գրական երկերում սիմվոլների պակաս չի զգացվում։ Ահա Ջանիկյանի վիպակի հերոսի սիմվոլ-ուղեկիցը՝ խոշոր, սև, մռմռան կատուն, որ «մլավելով փաթաթվեց նրա ոտքերին և ներս տարավ»։ Սև կատուն հիշեցնում է Էդգար Պոյի համանուն ամենահայտնի պատմվածքներից մեկը, որտեղ կատուն առանցքային կերպարի դեր է կատարում։ Սնոտիապաշտական տարբեր զգացողություններ առաջ բերող այս կենդանին այստեղ անցյալի հետ հանդիպման խորհրդանիշն է, ուղեկիցը դեպի անցյալ, «միակ կենդանի էակը», որ ոլորվելով հերոսի ոտքերին՝ սիրաշահում է նրան, տանում անհայտ ուղիներով։ Սև կատուն անցյալի ներկայության անխուսափելիության խորհրդանիշն է՝ որքան առեղծվածային, նույնքան գայթակղիչ ու վտանգավոր։ Նրա «մորթին գզգզված է, ակնաբիբերը խունացած, ճպռոտ», բայց նա անձայն վեր է ցատկում ու նորից ու նորից «փարվում տաբատին, լիզում կոշիկները, աղերսում չլքել իրեն»։ «Կատու, հայի կատու», որ կիսել է հայի ճակատագիրը ու դարձել հիշողության խորհրդանիշ, ու երբեք չես իմանա, թե մինչև ուր կհասնես այդ հիշողությամբ։
Ճանապարհն անցնում է իրականությունից դեպի տեսիք, հետո տեսիլքի միջով հետ՝ դեպի իրականություն։ Սև կատվի հետ ճամփորդությունը և հանգրվանները ասես նման են Դանթեի դժոխքի պարույրներին։ Խորհրդանշական է առաջին կանգառը։ Զարմանալի չէ, որ հայ գրող-հերոսը հայտնվում է հայկական նախակրթարանի «Կոկոն» դասարանում, որտեղ աշակերտը հայրն է՝ դպրոցի նկատմամբ իր նման անհոգ ծուլությամբ։ Խորենացու պատմության տեսիլքից ներշնչված Մաշտոցը այստեղ ինքն է դառնում հերոսի տեսիլքը։ Նա, ասես, կենդանանում է, կրկին «քարաքանդակ տառերը կախում պատին» ու նույն եռանդով շարունակում իր արդեն մեկուկես հազարամյակ շարունակվող ուսուցչապետությունը։ Նա բարձրացրեց ձեռքերը, «որոնցից լույս էր ծորում, և սաները սկսեցին միաձայն հեգել՝ այբ, բեն, գիմ»։ Այդ լուսասփյուռ պատկերը աղավաղվում է ենիչերիների նողկալի տեսիլքով։ Եվ Մաշտոցը՝ անշարժ ու հպարտ, «ուրիշ, ուրիշ ձայնով» հորդորում է կրկնել հանապազօրյա աղոթքը.
– Հա՛յ եմ ես, հա՛յ եմ ես,
Սարսափեցեք իմ դեմքէս,
Նախահորս՝ Հայկին պես
Ազա՛տ ապրող, ազա՛տ մեռնող հայ եմ ես։
Հայրը այդպես չէր հիշում իր մանկությունը… որքա՜ն բան էր նա թաքցնում որդուց։ Նրա կյանքի պատմության բարձրաձայն ասվածը միայն երեսն էր, մի մեծ սուտ, որն ուներ իր «լուռ» ու ճշմարիտ աստառը։
Հաջորդ դրվագում սև կատուն ուղեկցում է դեպի մի ուրիշ ժամանակ և ուրիշ սենյակ, որտեղ բոլորովին ուրիշ տեսիլք է հայտնվում։ Գրող-հեղինակը տեսնում է իրեն բարուրի մեջ, իր մկրտության ծեսը, պապին, հորը, մորը, կնքահորն ու կնքամորը։ Երերում է քրիստոնյա հայ ծերունու՝ պապի հավատը։ Նա զայրանում է, որ կնքահայրը երեխայի համար Աստծուց Սուրբ գրքի խորհուրդն է խնդրել՝ «յոյս, հաւատ, սէր և մկրտութիւն»:
«Ծո, ինծի Սուրբ Գիրքը պէտք չէ, թոռանս համար հայրենիք պէտք է»։
Սա սև կատվի հետ երթուղու վերջին հանգրվանը չէ, դեռ կա հայության հավաքատեղին՝ հայկական սրճարանը, որտեղ «մեղեսիկների միալար չխկչխկոցով» ապրում է անցյալի հիշողությունը, որտեղ ծերունիները պատմում էին տարագիր ու թափառական մարդկանց անվերջանալի ու անփոփոխ պատմությունները՝ մահազդների, ողորմիների, ափսոս-ների սրտակեղեք կրկնությամբ։ Ծերունիների նստոտած տեղը հանկարծ վերածվում է գերեզմանոցի, որի քարերը «անզորությունից ճաքճքել էին»։ Այս պատկերը նույնպես խիստ խորհրդանշական է, որ հետո պիտի հանգուցալուծվի մի նախադասությամբ, որի խտությունը, ասես, մի ամբողջ ժողովրդի ճակատագրի քարե մրուրը լինի։ «Ինչո՞վ են մեղավոր օտար երկրի այս օտար քարերը, որ պատահականորեն դրվել էին այնպիսի մարդկանց վրա, որոնք շիրմափոսերում անգամ հանգիստ չէին, դամբարանների խորքերից անգամ իրենց երկիրն էին ուզում՝ որպես միակ փրկություն տանջված հոգիների համար»։
Հանդերձյալ կյանքի, հանգուցյալների մասին տեսիլքները նույնպես գրականության մեջ անսպառ նյութ են եղել։ Այս իմաստով ամենադասականը Դանթեի «Աստվածային կատակերգությունն» է՝ հանդերձյալ կյանքի տեսիլքների ամենամշակված գրավոր արտահայտությունը, որը, սակայն, կտրված չէ երկրից և երկրային զգացողություններից։ Դանթեն հանդերձյալ աշխարհ է փոխադրել երկիրը իր բնությամբ, պատմությամբ, մարդկային մոլորություններով ու առաքինություններով։ Դանթեն այդ ամենին անդրադարձել է իր սեփական խոհերի, հույզերի ու տագնապների, չիրականացած երազանքների պրիզմայի միջով։ Սակայն Ցեղասպանություն վերապրած մեր ժողովրդի տեսիլքներում ճիշտ հակառակն է՝ հանգուցյալներն են անվերջ թափառում իրական կյանքում, մարդկանց հիշողությունների մեջ։ Նրանք չեն մեռել բնական մահով, շատերն անթաղ են, շատերը՝ անհայտ։ Վերապրողները զգում են նրանց ներկայությունը, հավատում, որ իրենց հարազատների հոգիները օժտված են մարմնական բոլոր զգայարաններով, նրանց զգացողություններն ավելի սուր են, քան ողջերինը։ Այդ պատճառով հաճախ նրանց տեսիլքները նույնքան իրական են, որքան իրական է իրականությունը։ Ի վերջո հնարավոր չէ դիմանալ այդ հոգեմտավոր բարձր լարմանը։ Հերոսը կատվին «հայկական սրճարան է քշում ու որպեսզի խղճի խայթ չզգա», փութկոտ մտնում է ճամփեզրի ըմպարանը։ Այո, այստեղ «շատ լույս, լույսի պես թեթև, թրթռացող երջանկություն կար»։ Այստեղ «կատվի վերջին աղեկտուր մլավոցը, ջազի ճչոցներին խառնվելով, կորավ, մարեց ինչ-որ տեղ»։ Ինչպե՞ս անցյալը խլացնել ներկայով, ինչպե՞ս կարող է ներկան ներխուժել անցյալի մեջ, ինչպե՞ս վերադառնալ ժամանակակից կյանքի հորձանուտը, մտնել կյանքի բնականոն հունի մեջ… Մատռվակին հասկացնելու համար պետք է «օդի մեջ ձեռքով նկարել ամենամեծ բաժակը» ու կոնյակ պատվիրել… Բայց դրանից նույնպես ոչինչ չի փոխվում։ Չէ՞ որ հայերը ոգելիցները «հաճույքի համար չեն օգտագործում»։ «Եթե հայը խմում է, անպայման ուզում է ո՛րևէ վիշտ խեղդել, եթե անգամ խոսքը ուրախության մասին է»,- խոստովանում է գրողը։ Շուրջը ժամանակակից կյանքն է, ջազային երաժշտություն, խմող, անթաքույց համբուրվող տղաներ և աղջիկներ, որոնք կարող են անպատեհ բարձր ծիծաղել։ «Չեմ կարող ասել, որ շատ եմ նախանձում, բայց որքան նայում, ավելի եմ ընկճվում»։ Եվրոպական սրճարանում ամենագեղեցիկ աղջկա հետ «աշխարհի ամենաերկար ու ամենակարճ» պարն անգամ հիշեցնում է իր հայ լինելը։ Օտար աղջիկը «հայերեն է ժպտում» ու հարցնում՝ «Հայաստանցի՞ եք»։ Թվում է, թե ընթերցողի ականջին ջազային երաժշտության աղմուկը խլացնելու աստիճանի որոտաձայն հնչում են բնաբանում մեջբերված հեղինակի տողերը. «Աշխարհի ոչ մի երկրում հայն ի վիճակի չէ իրեն զբոսաշրջիկ զգալ, քանի որ 1915-ի նախճիրը չի ավարտվել, չի ավարտվում»։ Այդ իրականությունը նույնպես ունի իր սառը, սթափեցնող ու ահաբեկող ցնցուղը, որը չի կարող չզգալ նրբանկատ գրողը։ Ճիշտ է, «օտարների աչքերում մեր աչքերի նման պապիկների կորստի վշտի նշույլը չկա», բայց ա՜յ քեզ զարմանք… «Այդ սեղանի անկաշկանդ քրքիջների, պաչ-համբույրների մեջ այնպիսի մի պաղ անհոգություն կա, որ ինձ ահաբեկում է»։ Ավելին. «Այս շենշող, ծիծաղներից պայթող սեղանի շուրջը ավելի խորունկ հիասթափություն և անելանելիություն կար, քան հայկական ակումբում հետզհետե բազմացող մահազդների…»։ Ու ծնվում է համլետյան «լինել, թե չլինելուց» ավելի սարսռազդու մի հարց. «Եթե իրականությունը իսկապես սա է, ինչո՞ւ էին մեր մամիկները նորածիններին գրկում, Եփրատը նետվում»։ Այդ հարցի պատասխանը տվեց դիմացի մայթին հայտնված ապակու նման սառը աչքերով հոր ուրվականը, որ խշշոցով ցած ընկավ, «ձեռքերը զատվեցին, ոտքերն անջատվեցին, գլուխը, մայթեզրի քարին զարնվելով, փշուր-փշուր եղավ»։ Պատկերը ավելի քան խորհրդանշական է, այնքան խորը ու խորունկ, որ իր խորության շերտերի մեջ բացում է մի քանի իրականություն, տալիս բազում հարցերի պատասխաններ։
Ամենակարևորը ասելուց հետո հեղինակը շարունակում է իր ինքնությունը թոթափելու փնտրտուքը աշխարհի հեռավոր ու գայթակղիչ վայրերում. «Հո չէի՞ կարող ամբողջ օրը թրև գալ մեռած նախնիներիս ուրվականներով։ Դա արդեն ոչ մեկի պետք չէր, և ծիծաղելի էր դրա մեջ իմաստ որոնելը»։ Հարկավոր էր գնալ մի տեղ, որտեղ «Դեյր Էզ-Զորից արձագանքող որևէ ձայն հետ չկանչի, անթաղ ոսկրակույտ ճամփաս չփակի»: Նա պատրաստ է ամեն տեսակ խենթության, միայն թե մոռանա անունը, լիաթոք ծիծաղի։ Շուտով նա հասկանում է, որ դա անհնար է, ամեն տեղ հայեր կան, ու բնաբանի խոսքերն էլ զուտ խոսքեր չեն։ Աշխարհի ամենադրախտային ու մեկուսացված կղզին, որի բոլոր բնակիչները ձկնորսներ էին, կրկին հիշեցնում է իր ինքնության մասին։ «Տխուր ու տպավորիչ էր մեռած ձկների հրաժեշտը մայր ծովին»,- գրում է հեղինակը՝ այստեղ արդեն մեռնող ձկներին դարձնելով իր խոհերի խորհրդանիշ։ Հույն ծեր ձկնորսի մթամած հայացքի մեջ նույն պապի աչքերի արտահայտություն էր, ձկնորսը գիտեր հայերի պատմությունը, բայց ավելի լավ էր չիմանար, քան իմանար այն, «ինչ ինքներս մեծ հաճույքով կուզեինք մոռանալ», որովհետև այդ իմացության մեջ խղճահարություն կար…
Մոռանալու մասին այստեղ նույնպես խոսք անգամ լինել չի կարող. ահա ձկնորսական մի նավակ՝ «Անի» մակագրությամբ, որի տերը հայ է, կղզում բնակվող միակ հայը։ Ու կրկին հայ տեսնելու երջանկությունը, հայ լինելու երջանկությունը միախառնվում են ձկնորսության հրապույրին։ Ձկնորսական կարթին խայծի փոխարեն փետուրներ կախած հայ ձկնորսը երեխայի պես հրճվում է իր հնարամտությունից, երբ «արագ-արագ ձկները բանանի պես շպրտում է նավի հատակին»։ Բայց ավելի զարմանալի ու ոչ զարմանալի է նրա՝ կղզում հայտնվելու պատճառաբանության փիլիսոփյությունը։ Ինչո՞ւ է նա մենակ այս կղզում. այստեղ եղել էին մի քանի հայ ընտանիքներ, բայց գործը վատացել էր, և նրանք մեկնել էին։ Այդ իմանալով՝ նա «ձգել է տունը, տեղը, տիկնոջ հետ հոս եկել»։ Ինչո՞ւ, մարդ Աստծո։ «Տարօրինակ են աս հայաստանցիները։ Ծո, կը վայելէ՞, որ աշխարհը քաղաք մը ըլլա, որ հայ չապրի։ Օտարները լսեն՝ վրանիս կխնդան»,-պատասխանում է նա։
Ապա ծագում է արևը, «աշխարհի ամենաանաղարտ արևը, որ երբևէ ծագել է», հնչում է ծերունի ձկնորսի «ինքնաբավ ձայնը», որ երգում է՝ «Ե՞րբ պիտ տեսնեմ Կարին նստած հայ իշխան», որը, թվում է, թե ինքն է ստեղծել այս «ծովը, արևն ու երկինքը և հիմա հրճվում է իր արարչագործությամբ»։ Ծեր ձկնորսը տասը տարի է արդեն հավաքում և պահում է ամենալավ հայկական կոնյակները՝ Կիլիկիա ետ դառնալու, Միջերկրականի ափին խմելու համար։
Ահա այսպես գրողը պեղում է հային… ահա հայը, աշխարհի հայը, որ նույնն է ամեն տեղ։
Վիպակն ավարտվում է ողբերգությամբ՝ ասես ծովի խորքից վեր հանելով գրողի ամբողջ ասելիքի խտացված մարգարիտը։ Այլևս ոչ մի տեսիլք. իրական մերկ իրականությունը խոսում է տեսիլքների ու հայտնությունների փոխարեն։ Մոտակա քաղաքում մի պառավ հայ կին իրեն նետել է ծովը ու խեղդվել։ Սկսվել է ենթադրությունների շարանը. ծեր կինը վախեցել է մահից, չի ցանկացել անկողնում դեմ առ դեմ հանդիպել նրան, ավանդապահ սկեսրոջ և նորահաս հարսի գժտության զոհ է, անբուժելի հիվանդ է եղել։ Ամեն դեպքում՝ «ինքնակամ կյանքից հեռանալը անմտություն է։ Ըստ Տիբեթի լամաների ոգեհայեցության»։ Հետաքրքիր ու նուրբ մի դիտարկում բացահայտում է ամենակարևորը՝ այդ խոսակցութունները «թվում է՝ նորից են սպանում մեռած կնոջը»։ Բայց զարմանալին այն է, որ գրողը կարծես թե «Հայր մերի» պես ծայրեծայր անսխալ գիտի ծեր հայուհու կյանքը, նրա ինքնասպանության պատճառը։
Այո, ցավոք, նա ճիշտ էր։ Այցելությունը կնոջ տուն թվում է կրկին վերադարձ իր մանկություն, տատիկի սենյակ։ Անցյալից ասես արթնանում է վերհուշը՝ հոր թաղումը Երևանում, երբ եկել էին բոլոր ներգաղթած հայերը՝ ակնեցիները, քանի որ իր պապերը Ակնից էին, պոլսեցիները, որտեղ պատսպարվել էր պապը, կիլիկիացիները, որտեղից պապը աղջիկ էր առել, արաբկիրցիները, որոնք Հայաստան ներգաղթելիս ծվարել էին Նոր Արաբկիրում։ Կարծես յուրաքանչյուրը կրկին կորցնում էր իր հարազատին…
Գրողին սթափեցնում է տանտիրոջ փոքրիկ աղջնակը, որին հայրը սպառնում է զրկել պաղպաղակից, եթե չգնա դուրս խաղալու։ Իսկ նա համառորեն ուզում է լսել Հայաստանի մասին։ Հայրը խնդրում է անուններ չհիշատակել. «Թող նա ոչինչ չիմանա, չեմ ուզում տատի օրը ընկնի»։ Ահա ինքնասպանության պատճառը…
Ամեն առավոտ կինը գնում էր ծովափ, նայում հեռու հորիզոնին, որտեղ իր հայրենիքն էր, ծննդավայրը, ու հարցնում. «Տղա՛ս, ո՞ւր ձգեցիք մեր երկիրը, որի՞ ձգեցիք, մինչև ե՞րբ պիտի գաղթական մնանք»։ Ու մի օր, երբ որդին ապսպրեց նրան գոնե առժամանակ մոռանալ այդ երկիրը, հեռվում երևացող ծանոթ ուրվականները կանչեցին կնոջը։ «Հորդ գերեզմանը չօրհնեցինք, պզտիկ քույրիկիդ հողին չհանձնեցինք, մարմինը պարտեզը պղծուած ձգեցինք։ Ելի՛ր տղաս, ելի՛ր ետ դառնանք մեր տունը»։ Ու նա որոշեց ծովը կտրել ու գնալ իր տուն. դա ինքնասպանություն չէր. դա վերադարձ էր տուն։
Գրիգոր Ջանիկյանի այս հոգեցունց վիպակը ավելի քան արդիական է հիմա, երբ թիզ առ թիզ մեր ոտքի տակից հեռանում է հայրենիքը՝ արդեն անկռիվ, անարյուն, քաղաքակիրթ ու դիվանագիտորեն, հանուն «խաղաղության դարաշրջանի»։
Ջանիկյանն այսօր էլ նույն հայն է, նույն անհանգիստ մարդը, նույն ըմբոստը։ Ասելիքը ավարտենք նրա վերջին հարցազրույցներից մեկից մեջբերված խորհրդանշական հատվածով. «Այս օրհասական պահին, երբ մեր լավագույն զավակների արյունն է մատաղվում հանուն մեր սրբության սրբոցի՝ հայրենի հողի, ես յուրաքանչյուր նահատակվողի հետ գերեզման եմ իջնում ու հարություն եմ առնում, որովհետև հարություն է առնում յուրաքանչյուր նահատակ, որպեսզի մաքառումը շարունակի, հաղթանակի ճիշտ ժամանակին։ Ահա հայի ու հայության հավերժության խորհուրդը։ Քո ոգուն մեռնեմ, հայ ժողովուրդ ջան, ոգուն և ոչ թե հոգուն, դու արդար ես, քո արդարամտությամբ ու հայրենանվիրությամբ հավերժ ես, դու հաղթելու ես։ Ես ոչ թե կարծում եմ, միանշանակ վստահ եմ ու հավատում եմ, որ հաղթելու է ճշմարտությունը, պատմական արդարությունը։ Մենք հաղթել ենք, այսուհետև միշտ հաղթելու ենք, ու հաղթանակը միշտ մերն է լինելու»։