Այս հարցազրույցն արվել է կրակի դադարեցման վերաբերյալ ՀՀ, Արցախի և ԱՀ պաշտպանության գերատեսչությունների համաձայնագրի ստորագրումից երկու շաբաթ անց, տպագրվել է «Գարուն» ամսագրի հունիսյան համարում:
Կարինե Խոդիկյան
Եթե 88-ի միտինգներին որևէ մարգարե հայտնվեր հարթակում և ասեր, որ 94-ին լինելու է ադրբեջանցիներից մաքրված Հայաստան ու Ղարաբաղ, լինելու է Լաչին և Շուշի, ազատագրված Ղարաբաղ և գրավված վեց ադրբեջանական շրջան՝ հազարից մեկը չէր հավատա: Ու եթե այդ նույն մարգարեն շարունակեր՝ փոխարենը դուք զրկված կլինեք լույսից, տաք ջրից, հանգիստ կյանքից և, որ ամենածանրն է, զոհեր կտաք՝ ի՞նչ կասեին հրապարակում հավաքվածները: Կասեին՝ կդիմանա՛նք, թող ասածդ լինի: Հավատացած եմ, որ այդպե՛ս կլիներ:
– Վազգեն, ի՞նչ ես կարծում, այս հարցազրույցը կդառնա զրո՞ւյց, գուցե խոստովանությո՞ւն, թե՞ սոսկ հերթական հարցազրույց:
– Կլինի զրույց, իհարկե:
– Սկսենք սկզբից. ե՞րբ և ինչպե՞ս եկար «Գարուն»:
– Որպես երիտասարդ արձակագիր եկա խմբագրություն, պատմվածքներ էի գրում: Առաջին գործս՝ «Լիպոն», բերեցի 1983-ին, տպագրվեց 1984-ին, դու էլ գիտես, բնական էր, «Գարուն»-ում հրեշավոր հերթ էր: Մերուժանը վաղուց էր կորցրել հերթականությունը և ամեն մեկիս տասնյակ անգամ խոստանում էր. «Այս համարում անպայման կլինի» և… Իսկ երկրորդ պատմվածքս տպվելուց հետո գրեթե գարունական էի: Այդ ժամանակ արդեն Մերուժանն ասաց «Գարունում» աշխատելուս մասին, իսկ երբ դարձավ խմբագիր, առաջարկը լրջացավ: Ու մի օր մտա մոտը՝ թե՝ ուզում եմ աշխատել: «Հա՛,- ասաց Մերուժանը,- բայց հիմա ազատ հաստիք չկա, առայժմ կընդունվես պայմանագրով»: Երկու ամսվա աշխատավարձս տվեցի, Ֆոլքներ առա: Հետո, դա արդեն 1987 թիվն էր, արձակի բաժնում գրական աշխատողի տեղ բացվեց: Բաժնի խմբագիրը Ռոլանդ Շառոյանն էր, մեր սենյակում էր նստում նաև պոեզիայի բաժնի խմբագիր Ղուկաս Սիրունյանը: Մի բեռ խոտան տվեցին, որ կարդամ բոլոր մերժված ու «ճիտին պարտք» դարձած գործեր: Սկզբում պարտաճանաչ կերպով ամեն ինչ կարդում էի, շուտով դարձա գարունական՝ այստեղից բխող բոլոր հետևանքներով… Հետո հրապարակախոսության բաժնի խմբագիրն էի, դու էլ՝ բաժնի աշխատողը:
Ինչպե՞ս ընդունեցիր, և ինչպե՞ս ընդունվեց առաջին պատմվածքդ «Գարուն»-ում:
Պարզ չէ՞… Ես հուզված էի, թևավորված, նկարս էլ կար պատմվածքիս հետ: Գյուղում մերոնք… տնեցիք… ծանոթ-հարազատ… Մի դեպք պատմեմ: Արարատից Էդիկ անունով ընկեր ունեմ, մի օր եկավ, թե՝ մեքենայովս գնանք Երևան: Ասի՝ գնանք: Եկանք Երևան: Ասաց՝ մտնենք սրճարան: Մտանք, քիչ անց՝ չէ, սա լավը չէ, գնանք մի ուրիշ տեղ: Գնացինք: Զգում եմ, կամաց-կամաց ինչ-որ հիասթափվում է, հարցնում եմ՝ ի՞նչ է պատահել. «Արա, էստեղ քեզ ոչ մեկը չի ճանաչում: Կարծեցի՝ պատմվածքդ լուսանկարով տպել են, հիմա սաղ աղջիկները քեզ ճանաչելու են, ասացի՝ հատուկ քեզ հետ Երևան գամ… Բայց քեզ ոչ ոք չի ճանաչում»: Ճիշտը որ ասեմ, ես էլ մի քիչ փուշս թողել էի, ինձ էլ էր թվում, որ առաջին պատմվածքից հետո ամեն ինչ փոխվելու է…
Ինչպե՞ս հեռացար «Գարունից»:
Չհեռացա: Ինքնըստինքյան ստացվեց: Այդ ամենը քո աչքի առաջ է եղել. օրերից մի օր գործի չեկա, և այդպես մի քանի ամիս: Երասխի կռիվն սկսվեց, հետո պաշտպանական դիրքերում էի, հերթապահություն էի կատարում, ջոկատներ էինք ստեղծում: 400 հոգանոց ջոկատ ստեղծեցինք, ես հրամանատարն էի: Իսկ երկու ամիս անց «Ղարաբաղ» կոմիտեն ինձ Երևան կանչեց ու նշանակեց երկրապահ ջոկատների աշխարհազորի հրամանատար:
Հինգ տարուց ավելի է՝ «Գարուն»-ում չես: Փոխվե՞լ ես, ի՞նչ է մնացել 89-ի Վազգենից:
Հաճախ եմ մտածել այդ մասին: Առաջին հայացքից բոլորին, երբեմն նաև ինձ, թվում է, թե փոխվել եմ: Որովհետև դարձել եմ ավելի կտրուկ, ավելի կոպիտ, ընկերների, բարեկամների, հարազատների, ծանոթների նկատմամբ անհանդուրժող: Հնարավոր է, որ իմ մտերիմ ընկերը զանգի, բայց ես հեռախոսը չվերցնեմ՝ ճար չկա, եթե միայն ամենամոտիկների զանգերին պատասխանեմ, օրս կկորի: Իսկ այսօր հրաշալի է այն իմաստով, որ, կարծես թե, զինադադար է, կարծես զորակոչը լավ է ընթանում, զորամասերում վիճակը կայուն է, փառք Աստծո, և այս ժամը կա, որ զրուցում ենք: Սիրելի օրերից մեկն է հիմա:
Երբ պատերազմ է, շնչելու ժամանակ էլ չկա: Հասկանո՞ւմ ես, այնքան մահ տեսա, սարսափելի բան է, ինչ գրքերում էինք կարդացել, իմ տեսածի մեկ հարյուրերորդ մասն էլ չէ: Այս ամենը, երևի, ինձ կոշտացրեց: Բայց խորքով չեմ փոխվել: Պատկերացումներս ընկերության, տղամարդկության, գրականության, կյանքի մասին, ըստ էության, չեն փոխվել: Պաշտոնյա դառնալ կարծես չկարողացա, ինձ չեմ կարող տեղավորել նրա շրջանակի կաղապարում: Ինձ այդպես էլ ընդունում են, պատահական չէ, որ մեծից փոքր Վազգեն են ասում: Դա շատ լավ է: Փողկապ կապել չսովորեցի՝ շոգում եմ: Անընդհատ ուշանում եմ, պրեզիդենտի, Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարի հետ հանդիպումներից անգամ ուշանում եմ: Դա իմ տեսակն է, և ինձ այդպես էլ ընդունում եմ: Հրաչ Սարուխանը մի լավ բանաստեղծություն ունի, փորձեմ հիշել.
Իմ քառասնամյա քո այդ ոտքերով
Գամ գիրկդ ընկնեմ, մանուկ իմ անձիկ,
Ու քառասնամյա քո այդ շուրթերով
Շուրթերս պագնեմ ու լամ առանձին:
Ոնց որ իմ մասին է գրված: Չէ, չեմ փոխվել, ու դա լավ է: Դա նաև պարգև է՝ չեմ ծերանալու: Չեմ ծերանալու, չնայած՝ ճերմակում եմ: Չէ, փոխված չեմ, ուղղակի հոգնած եմ, չարացած եմ մի քիչ, դաժանացած եմ, բայց դրանք անցողիկ են:
Այս ամենը իմ գրականության մեջ կարտահայտվի: Առաջ էլ սենտիմենտալ, սեթևեթող չէի, հիմա՝ առավել ևս: Եթե շնորհք ունենամ, հրաշալի գործեր եմ գրելու, որովհետև ինչ խալխը չի էլ լսել, ես իմ աչքով, իմ արյունով եմ անցկացրել:
– «Գարուն» կարդո՞ւմ ես:
– Ընդհանրապես մամուլ չեմ կարդում: Չեմ կարդում, որովհետև մեր մամուլը չափազանց ամբարտավան, թունավոր է և ինձ էլ ժամանակին շատ հարվածեց հանիրավի:
– Հարվածել են, դրա համա՞ր ես մամուլը համարում թունավոր:
– Ոչ միայն, ընդհանրապես թունոտ է: Հիմա իմ մասին կա՛մ չեն գրում, կա՛մ գրում են լավը: Արդեն երկար ժամանակ այդպես է: Բայց էլի չեմ կարողանում կարդալ, որովհետև այսօր լավն են գրում, իսկ վաղը, մի փոքրիկ սխալի դեպքում, էլի կսկսեն հարվածել: Եվ կհարվածեն գոտկատեղից ցած, դա ես չեմ ընդունում: Բացի այդ, ես իրավունք ունեի ակնկալելու, որ իմ գրող, ժուռնալիստ ընկերները, գոնե ճանաչելով՝ կպաշտպանեն ինձ: Բայց ոչ մեկը չպաշտպանեց: Ասել, թե ես 7 կգ ոսկով Արծվաշենն եմ ծախել… Լավ է, որ այդ մասին հետո կարդացի, ժամանակ անց, թե չէ գրողին… Փառք Աստծո, չէի կարդացել: Իսկ «Գարունը»… չէ, տեսքը չեք կորցրել, բայց էությանը ծանոթ չեմ, վաղուց ոչ կարդացել եմ, ոչ էլ ամսագիրը ձեռքս է ընկել: Բայց տեսքից արդեն հարազատության զգացում եմ ապրում:
– Մի պահ պատկերացնենք, որ չի եղել ճակատագրի կտրուկ շրջադարձ, և 1989-ից մինչ օրս դու «Գարունի» հրապարակախոսության բաժնի խմբագիրն ես: Ի՞նչ հոդվածներ կգրեր հրապարակախոս Վազգեն Սարգսյանը:
– Շա՛տ լավ հարց է: Պատասխանեմ: Այդ պրիզմայով ինձ անցկացրել եմ արդեն: Որոշեցի մի անգամ ևս կարդալ «Գարուն»-ում տպված հոդվածներս այսօրվա աչքերով ու տեսնել՝ ինչքանով եմ անկեղծ եղել, ու եթե այսօր գրեի, ինչպե՞ս կգրեի: Կարդացի «Հայի վերջին խելքը» Զանզեզուրի պրոբլեմների մասին: Այդ օրերին ինքս պետք է մեկնեի Սյունիք-Զանգեզուր ծրագիրն իրականացնելու, այսինքն՝ որպես մարզպան: Եվ ես սկսեցի այս ծանր պայմաններում իրականացնել այն, ինչի մասին գրել էի ժամանակին, հիմնականում դեմոգրաֆիայի ու ճանապարհների հարցն էր: Դեմոգրաֆիայի հարցը էն գլխից արդեն լուծել էինք, մնացին ճանապարհները: Սիսիան-Կապան-Մեղրի ճանապարհը վերաշինվում է, իսկ Գորիս-Կապանը ազատագրեցինք: Շինարարություն էր կատարվում՝ Մեղրու կամուրջ, հեռուստատեսային աշտարակ, անտառահատումներ… Հետո պատերազմը նորից թեժացավ, և ստիպված էի Երևան վերադառնալ պաշտպանության նախարարության հետ աշխատելու: Բայց այնտեղ կա, մնաց աշխատակազմ, և գործերը շարունակվում են:
Եթե շարունակեի մնալ «Գարուն»-ում, ինչ էլ գրեի, ամեն դեպքում չէի նվնվա: Ես նվնվան բաներ չեմ սիրել ու չեմ սիրում: Իմ սկզբունքն է. «Ավելի լավ է մի մոմ վառել, քան բողոքել խավարից»: Ես իմ հոդվածներով կստիպեի գործ անել:
Պետք է այնպիսի ոգեղեն վիճակ ստեղծել, որը մարդուն թույլ չի տա կոտրվել, հիասթափվել, առանց այն էլ հիասթափության առիթներ ու պատճառներ շատ կան: Օբյեկտիվ պատճառները շատ-շատ են, ու երբ դրանց գումարվում է և սուբյեկտիվը, չափազանց դժվար է: Երբ տասնյակ վատի մեջ երեք լավը չես տեսնում, դա պարտադրված խավար է: Ընդհանրապես, ես հակված եմ լավը տեսնել և՛ մարդու, և՛ երևույթների, և՛ իշխանությունների, և՛ կաոավարությունների մեջ:
Այսինքն՝ քո հոդվածները կլինեին իշխանամե՞տ, կառավարությանը պաշտպանո՞ղ հոդվածներ:
– Կարելի է ասել՝ այո: Ես չեմ ընդունում, երբ կառավարությանը խփելը դառնում է կեցվածք, մոդա:
– Իսկ, այսպես կոչված, առողջ քննադատությո՞ւնը:
– Դա ընդունում եմ, իհարկե: Եթե այսօր գրեի, կգրեի, որ մեր դժվարությունների շուրջ 70 տոկոսը օբյեկտիվ պատճառներ ունեն: Դա շատ լուրջ հարց է, ա՛յ, դրա մասին անպայման կգրեի:
– Դու համոզված ես, որ այդ հոդվածները պաշտոնավոր անձանց կստիպեին գո՞րծ անել:
– Այո՛, որպեսզի աշխատեին ավելի լավ, ավելի նպատակաուղղված:
– Եվ դու համարում ես, որ այս տարիների ընթացքում սրտացավ ու գործի մղող գոնե մեկ հոդված չի՞ գրվել:
– Չեմ կարդացել, կարող է՝ գրվել է: Ցավոք, եթե բոլոր ճշմարիտ, լավագույն հոդվածները գոնե մեկ տոկոսի ազդեցություն ունենային հասցեատերերի վրա, հրաշալի կլիներ: Մեղրու մասին իմ հոդվածը այդպես էլ ավարտել եմ, որ ինչքան էլ գրենք, ինչպես էլ գրենք, մարդիկ, որոնք պիտի կարդան ու կարդացածը ականջի օղ անեն, չեն կարդում, օգուտն ի՞նչ:
– …՞:
– Այո՛, ինչպես հիմա՝ ես: Դրա համար էլ գրել էի, որ Մեղրու սարերում չոբանություն անելն ավելի օգտակար է, քան թե նման տասնյակ հոդված գրելը: Բայց դա, իհարկե, այդպես չէ: Գրել պետք է, մթնոլորտ է ստեղծվում, գրականությունը, արվեստը, հրապարակախոսությունը ոգի են պահում:
– Ուրեմն, «Գարուն»-ում քո գլխավորած բաժնի քաղաքական ուղղվածությունը կլիներ…
– Կլիներ անկուսակցական: Չգիտեմ, որքանով է դա նկատվում, ես խորապես անկուսակցական մարդ եմ: Ես թույլ չտվեցի, որ բանակը կուսակցականացվի, ինչքան էլ շատերը ցանկացան: Համոզված եմ, որ պետական շահերն ավելի բարձր են, քան ցանկացած կուսակցական շահ, հատկապես՝ Հայաստանի նման երկրի համար:
– Այսօր տեսնո՞ւմ ես իսկական հրապարակախոսներ, եթե ոչ, ինչո՞վ ես բացատրում:
– Ասացի, որ գրեթե մամուլ չեմ կարդում: Գուցե կան: Բայց, կարծում եմ, որ եթե լինեին շռնդալից, ապտակող, ցնցող հոդվածներ, լիներ ճիշտ գնահատական, բայց ոչ թունավոր, անպայման կխոսվեր, ես կկարդայի: Այդ է պատճառը, որ երբեմն-երբեմն Լևոնը, Վանոն, ես ասում ենք՝ ժամանակ լիներ, մի լավ հոդված գրեինք: Կա այդպիսի հոդվածի կարիք: Իսկ թե ինչով եմ բացատրում դրա չլինելը… Նախ, հրաշալի տղերքի, ջիղ ունեցող տղերքի մեծ մասը բանակ մտավ: Նրանք կարող էին գրել, բայց ոչ ժամանակ ունեցան, ոչ էլ՝ սիրտ: Հետո կարող են գրել: Երկրորդ. հիմա կարծես թե հայհոյելուց բացի հանգիստ, բարյացակամ գրելը, լավը տեսնելը դարձել է ոչ մոդայիկ երևույթ: Վախենում են լավի մասին գրել: Առաջ վախենում էին վատը գրել, հիմա լրիվ հակառակն է, որովհետև կողքից հանկարծ կդիտվի որպես քծնանք, շանտղություն: Դե, եթե անգամ Հրանտ Մաթևոսյանին մի ապաշնորհ մեղադրում է իշխանություններին քծնելու մեջ… էլ ի՞նչ ասես: Կա նաև այսպիսի մտայնություն՝ ովքեր 37-ին, 40-ականներին հեռու կանգնեցին, չխառնվեցին, մաքուր մնացին: Հիմա տղերքի մեջ իբր թե մաքուր մնալու մարմաջ կա:
– Իսկ գուցե պատճառը քո փնտրած հրապարակախոսին չլսելու ցանկությո՞ւնն է: Անտարբերությունից ավելի ես հոգնում ու թևաթափ լինում:
– Մի բան պատմեմ. մեկը պատին ճերմակ թուղթ է փակցնում, թե՝ թռուցիկ է: Հարցնում են՝ ինչո՞ւ ոչինչ չի գրված: «Է, ո՞վ չգիտե, ինչն ինչոց է»: Հիմա էլ գրեթե այդ վիճակն է: Ու կա անհուսության տրամադրությունը՝ ինչ ուզում ես գրի, մեկ է, ոչինչ չի փոխվի: Բայց, հիմնականում, հայհոյելը, թույն թափելն է այսօր հարգի:
– Իսկ ինչո՞ւ այդպես ստացվեց: Ինչո՞ւ նրանք, ովքեր հարթակից «տղերքին» հասցրին իշխանության, այսօր վախենում են մի բարի խոսք ասել նրանց հասցեին:
– Դա շատ հասկանալի է. թիրախի տակ գտնվողը միշտ էլ մեղավոր է: Իսկ մենք միշտ թիրախի տակ ենք: Ցանկացած կառավարություն բեր-դիր այս ժողովրդի, այս տնտեսության գլխին, վիճակը նույնը կլինի, եթե ավելի չվատանա: Իսկ ես համոզված եմ, որ այդպես է լինելու: Հավատա, եթե այսօր լիներ մի այլ ուժ, որը կարողանար վերցնել այս իշխանությունը, մենք կհեռանայինք: Ցավոք՝ չկա: Հիմա մենք այսպես թե այնպես մրոտված ենք, դաբաղված, նաև՝ հավասարակշռված: Եկողն այդ ամբողջ մուրը պիտի տանի, կդիմանա՞: Չգիտեմ:
Եթե ժողովուրդը հինգ տարի առաջ երշիկ ու լույս ուներ ու հիմա չունի, ով էլ լինի իշխանության գլուխ, նրանից պիտի դժգոհի: Դա բնական է: Հնարավո՞ր է, որ մի ողջ ժողովուրդ մի մարդու պես հասկանա ու տանի դժվարությունները: Լույսը հանգավ, մայրս՝ «Լույս կտրողի տերը թաղեմ», կամ զորակոչի մասին որ խոսվի, քեռուս կինը կասի. «Բա ի՞նչ կանեն, իրենց թուլեքին կտանեն, կպահեն, մեր էրեխեքին կտանեն, կկոտորեն»: Քեռուս տղան բանակից փախել է, ձերբակալել եմ, ռազմական ոստիկանությունում նստած է, մայրս ինձանից խռովել է… Բայց դե, ի՞նչ ասես, բոլորին ո՞նց բացատրես…
– Նախկին ընկերներիդ ո՞ր մասի հետ ես շարունակում շփվել: Չեմ կարծում, որ նախկին հարաբերությունները մեծավ մասամբ պահպանվել են: Այլևայլ պատճառներով, որոնցում վերջին դերը չի կատարում քո պաշտոնը, մենակությունը այսօր ավելի է քեզ հատուկ: Իսկ գուցե ի՞նքդ ցանկացար մենակ մնալ…
Ես միշտ էլ ընկերներ շատ եմ ունեցել և այդ իմաստով ինձ բախտավոր մարդ եմ համարում: Եվ նրանց մեջ հազարից մեկը ինձ չի դավաճանել: Ու եթե մենակ մնացի, երևի այն պատճառով, որ մեծ չափով ինքս ցանկացա: Ուրիշ ելք չկար, դա ինձ պարտադրված էր: 1989-91 թթ. նրանց թիվը չափազանց մեծացավ, մոտ յոթ հազար ֆիդայիներ, ու բոլորն էլ իմ ընկերներն էին, բոլորին գիտեի հականե-հանվանե՝ ով ինչ հոգս ունի, ով որտեղ վիրավորվեց… Շփվելու, արագ մտերմանալու հատկությունս շատ օգնեց այն տարիներին պատերազմ վարելուն, բայց ոչ մեկին չեմ մերժել, մինչև Ստեփանակերտ ու Գորիս եմ հասել «ռազբիրատ» անելու համար: Անհրաժեշտ էր, այլ տարբերակ չկար: Ու եղավ մի ժամանակ, երբ զզվեցի խոսելուց, պարզապես խոսելուց: Անգամ երազում… զզվում էի: Փողոցում երկուսը խոսում էին, կողքից նայում, զզվում էի: Ես իմ խոսելու լիմիտն էլ էի սպառել: Ահա այդ ժամանակ էլ ինքս ինձ մեկուսացրի: Բայց իմ կողքին կային մարդիկ, որ օգնեցին ինձ, և հիմա հենց նրանց հետ է մեծ իմ շփումը: Ովքե՞ր են: Դե, Վանոյի հետ էն գլխից ընկերներ էինք, նա ինձ շատ օգնեց, ընդ որում, առանց ցույց տալու: Նախագահն ինձ շատ է օգնել, նրա հանգստությունը, վստահությունը ինձ միշտ օգնել են: Բաբկենն է օգնել, ժամանակին՝ Աշոտը…
– Իսկ նախկին ընկերներիդ հետ, ասենք, պատահական հանդիպումը ինչպիսի՞ն է լինում:
– Մեծ մասամբ անկեղծ ու սրտաբուխ: Հատկապես գրականության ու սպորտի ընկերներս իմ նկատմամբ իրենց վերաբերմունքը չեն փոխել: Իհարկե, մասնակի բացառություններ կան, բայց դա տոկոս չի կազմում:
– Այս տարիների ընթացքում թիկունքիդ հասցված ամենադաժան հարվածը: Կուզենայի՞ր խոսել այդ մասին:
– Իհարկե, ինչո՞ւ պիտի խուսափեմ: Լաչինի գրավման օրը, երբ խորհրդարան մտա, բոլորը ոտքի կանգնեցին: Եվ այդ նույն օրը ամբիոնից ասացի՝ եթե, Աստված չանի, մի գյուղ կորցնենք, այսօր ոտքի կանգնողներդ իմ հերը կանիծեք: Ու ասածս պիտի իրականանար: Այդ ժամանակ արդեն սկսվել էր դափնիների կիսումը, բոլոր պարտություններն ու անհաջողությունները իմն ու պաշտպանության նախարարությանն էին, հաղթանակները՝ բոլորինը, հատկապես թեժ էր կուսակցությունների կռիվը: Ամենածանր հարվածն այն էր, որ Շահումյանի անկմանն ավելի էին սպասում, քան Շուշիի գրավմանը: Սա՛ է իրականությունը: Շահումյանի կորուստը ռազմական անհաջողություն էր, և ես խորհրդարանում խնդրեցի՝ եկեք մեղավորներ չփնտրենք, ռազմական անհաջողությունից չի ապահովագրված և ոչ մի պատերազմող կողմ: Ժամանակը հաստատեց ասածս: Բայց արդեն մեղավորներ էին փնտրում՝ ո՞վ դավաճանեց: Շահենը ընկերս էր, և հեռուստատեսությամբ միասին կոչ արեցինք չկուսակցականացնել բանակը. նա՝ ՀՅԴ, ես՝ ՀՀՇ, ես՝ նախարար, նա՝ Շահումյանի հրամանատարը: Բայց այդ նույն Շահենին, որ ընկերության մեջ շատ պինդ տղա էր, կարողացել էին ստիպել թերթում հայտարարել, թե Վազգենը 30 տանկ էր խոստացել ու չէր տվել: Իսկ ես այն ժամանակ 30 տանկ մեկտեղ տեսած չկայի, մեր ունեցածը վեցն էր, որից չորսը անձամբ հասցրի Ղարաբաղ, իսկ երկուսը ուղարկեցի Շահումյան: Դե, Շահումյանը Էլչիբեյին նվեր մատուցվեց… Դրանից հետո ինչ որ եղավ, քաղաքական բամբասա՞նք ասեմ, թե՞ զազրախոսության արդյունք էր: Այդ բամբասանքը խորհրդարանից լցվեց խրամատներ ու խրամատում նստած զինվորի համար արդեն կարևոր չէր, թե ով է ծախել. ինչ-որ մեկը, բայց ծախել է: Դե, իսկ եթե ծախել են, մենք այստեղ ի՞նչ ենք անում:
Շահումյանից հետո ընդդիմադիր մամուլը սկսեց գրել՝ հաջորդը Արծվաշենն է (կարծես խոսքը գրավելու մասին էր): Եվ այդ ամենի ու ամենքի առաջ ես մնացել էի մեն-մենակ, պաշտպանող չունեի, միայն հարվածում էին բոլոր կողմերից: Պահ եղավ՝ զգացի, ընկերներիս մեջ էլ կարծես վստահությունս կորցնում եմ, գուցե իսկապե՞ս վատն եմ ու չեմ կարող կառավարել: Ես, որ ընդամենը մեկ ամիս առաջ կռվողներին միացնողն էի, ցեմենտողը, երբ բոլորը գալիս էին իմ ետևից… Հետո բանակցություններ եղան դրսից զինվորականներ բերելու, իհարկե, իմ իսկ մասնակցությամբ: Բերեցին, բայց ոչինչ չստացվեց: Եվ իմ ու Լևոն Տեր-Պետրոսյանի համաձայնությամբ Վազգեն Մանուկյանին առաջարկվեց պաշտպանության նախարարի պաշտոնը: Դա ճիշտ ու ժամանակին քայլ էր, ինչպես նաև ճիշտ ու ժամանակին էր նրա հեռանալը: Իսկ տարածված խոսակցությունները ծիծաղելի էին՝ ամեն ինչ արվում էր ճիշտ ժամանակին: Ընդհանրապես, պաշտպանության խնդիրներում կարծես թե արել ենք բոլոր հնարավոր ճիշտ քայլերը:
– «Գարուն»-ում դու անկեղծ էիր, անմիջական, կարճ՝ կարգին տղա: Եվ ահա այդ Վազգենը հայտնվում է բոլորի աչքի առաջ, նրա ամեն մի քայլը, խոսքն ու արարքը մանրակրկիտ քննարկման է ենթարկվում և՛ բարեկամների, և՛ չարակամների կողմից: Դժվար չէ՞:
– Այդ ամենին երբեք լուրջ չեմ նայել, ես ինձ էլ լուրջ չեմ ընդունում: Ի՞նչ իմաստով… պաշտոն, աթոռ, այս առանձնասենյակը, բոլորը պայմանականություններ են ինձ համար:
– «Այսօր կան, վաղը՝ ոչ» սկզբունքո՞վ:
– Ոչ միայն այդպես: Կան նպատակներ, որոնց իրականացման համար պաշտոնն ու լծակները հրաշալի են: Մնացած բոլոր դեպքերում՝ անհեթեթ բան: Առաջին երկու-երեք տարին ընդհանրապես բանի տեղ չէի դնում ո՛չ ասածները, ո՛չ գրածները, ինչ ուզում են, թող ասեն: Կարող էի անգամ խորհրդարանի դահլիճում կռիվ անել: Այն ժամանակ այդպես էր պետք: Հիմա մի քիչ այլ է, մի քիչ «բանի տեղ եմ դնում»: Թեև մյուսների համեմատությամբ էլի ես եմ, որ անկախ եմ այդ ամենից: Գիտե՞ս, ի վերջո կա հասարակական, ժողովրդական կարծիք, որն իր տեղը վաղ թե ուշ կգտնի: Այն պահից, երբ սկսում ես մտածել քո քաղաքական իմիջի մասին, դու արդեն այնքան էլ պետքական պետական գործիչ չես քո երկրի, քո ժողովրդի համար: Իսկ մեր քաղաքական գործիչների մեծ մասը, ցավոք, ավելի շատ խաղում է, քան աշխատում:
– Իսկ դու չե՞ս խաղում:
– Չէ: Ես քաղաքական կարիերա անելու նպատակ չունեմ:
– Ինչպե՞ս ես վերաբերվում քննադատությանը, գովեստին, քծնանքին:
– Քննադատությանն ու քծնանքին՝ հավասարաչափ վատ: Գիտե՞ս, որ թույնը շատացել է, ինքնապաշտպանական ռեակցիաս էլ է մեծացել:
– Իսկ եթե քո ասած այդ թույնի մեջ կա «ռացիոնալ հատի՞կ»:
– Անգամ այդ «հատիկի» նկատմամբ դիմադրողականությունս կորել է, խրտչող բան է հայտնվել մեջս: Լինում է, կարդում եմ ինչ-որ բան, և առաջինը, ինչ զգում եմ, անհանդուրժողականությունն է: Բայց հետո ասում եմ՝ Վազգեն, մի քեզ հավաքիր ու կարդա մինչև վերջ, գլուխդ պատին տուր, հանգստացիր ու կարդա: Վերջերս կարծես թե սովորել եմ առաջին պահի ազդեցությամբ ոչինչ չանել, բայց առաջին արձագանքը դեռ անհանդուրժողականությունն է: Չեմ կարծում, թե դա ինձնից է գալիս: Ես այդպիսին չէի, եթե հիշում ես: Ախր, հանիրավի այնքան բան է գրվում ու ասվում, որ հիրավի ասածն էլ արդեն հունից հանում է:
– Լավ, իսկ բարի խոսքը, գովեստը:
– Հաճելի է: Ու նաև շատ պարտավորեցնող: Ոչ մի քննադատություն ինձ այնպես չի խթանի, ինչպես ճիշտ գովասանքը: Մարդկային թուլություն է երևի… Որ ճիշտ են գովում, լավ է:
– Այսօրվա իշխանական թիմում դու հարձակվո՞ղ ես, պաշտպա՞ն, թե՞ կիսապաշտպան:
– Ես միշտ կիսապաշտպան եմ եղել: Ամեն ինչում: Ե՛վ ֆուտբոլում, և՛ գրականության մեջ, և՛ այսօրվա թիմային խաղում:
– Իսկ դարպասապահն ո՞վ է, և կա՞ն, արդյոք, դարպասում խփված գնդակներ:
– Իհարկե, խփված գնդակներ կան և շատ: Դարպասապահը նախագահն է մատնանշվում, բայց ի պաշտոնե նա ետնապահ պետք է լինի և է: Այս անցումային ժամանակներում հրաշալի է, երբ նախագահը ոչ թե հարձակվող է, այլ ետնապահ: Գամսախուրդիան, Էլչիբեյը հարձակվողներ էին, արդյո՞ւնքը:
– Հրապարակախոս Վազգեն Սարգսյանը ի՞նչ կգրեր պետնախարար Վազգեն Սարգսյանի մասին:
– Լավ բան: Ամեն դեպքում պետնախարարի արածի, ասածի մասին մի քանի շտրիխով կարելի էր ասել ու անցնել առաջ…
– Ի՞նչ գույներով:
– Ավելի շատ՝ դրական: Շարունակեմ. անցնել առաջ ու խոսել անելիքների մասին, որովհետև պատերազմը ավարտված չէ, որովհետև այսօրվանը ռազմական հաջողություն է, և պետք է լինել սթափ, չհանգստանալ ձեռք բերածով: Սրա մասին կգրեի:
– Եթե այսօրվա քո գործընկերները չլինեին ընկերներդ, ի՞նչ վերաբերմունք կդրսևորեր նրանց նկատմամբ պետնախարար, նախկինում հրապարակախոս Վազգեն Սարգսյանը:
Դասական պետություններում նույնիսկ շատ վատ է, երբ պետական բարձր պաշտոնյաները ընկերներ են: Անցումային ժամանակներում դա մեծ նշանակություն ունի, և՝ դրական նշանակություն: Եթե նայենք, մեր նախկին հանրապետություններից և ոչ մեկում չկա թիմի հասկացողությունը, և ամեն մեկը սեփական խաղն է տանում: Մեզանում դա բացառվեց նաև այն պատճառով, որ թիմ կար, կար ընկերություն, փոխադարձ վստահություն: Եվ այստեղ շատ կարևոր է նախագահի դերը: Նա կասկածամիտ մարդ չէ, իսկ անցողիկ ժամանակներում կասկածամտությունը կարող է աշխարհի հերն անիծել: Քանի կառավարություն, ռազմական նախարար փոխվեցին մեր հարևանների զուտ կասկածամտության պատճառով: Իսկ նախագահը վստահում է ու երբեք կոպիտ միջամտության չի դիմում: Անգամ եթե կառավարող որոշակի շրջանակներում հակասություններ են ծագում, նա չի շտապում միջամտել և երբեմն անուղղակի մեթոդներով կարողանում է հարթել դրանք:
– Իսկ նման ընկերությունը վտանգ չի՞ ներկայացնում:
– Իհարկե, դա էլ կա: Ասենք, երբ ես էի պաշտպանության նախարարը, վարչապետից ու նախագահից չէի կարողանում պահանջել այն, ինչը, գիտեի, որ նրանք տալ չէին կարող: Հնարավորություն չունեն պարզապես, ինչպե՞ս պահանջեմ: Բայց Վազգեն Մանուկյանն ավելի մեծ պահանջներ էր դնում, և նրանք ինչ-որ կերպ գտնում էին այդ ելքերը: Այս բանը կա, իհարկե:
– Անձնական կյա՞նք:
– Միանգամից ասեմ՝ չկա: Եղածն էլ՝ փախցրած բաներ են: Դա էլ չեմ սիրում:
– Հանրապետության նախագահը շատ մարդկայնորեն հայտարարում է, որ կարոտում է իր գրասեղանը: Ինչի՞ն է կարոտում Վազգեն Սարգսյանը:
– Մեր տանը մի խուց ունեի՝ դրան եմ կարոտում: Մեր Արարատի մոծակներին… Մեր ֆուտբոլի դաշտն եմ կարոտում, որտեղ խաղի ավարտից հետո ջրի խողովակի տակ էինք լողանում՝ երանությո՜ւն էր… Էդ բաները կարոտում եմ: Եվ անընդհատ, անընդհատ կարոտում եմ եղբորս տղային: Շատ եմ սիրում, ինքն էլ ինձ է շատ սիրում:
– Այս տարիներին շատ ես գտել թե քիչ՝ չգիտեմ, իսկ կորուստդ ի՞նչ է:
– Սարսափելի է կորցրածս: Հարյուրավոր հրաշալի ընկերներ եմ կորցրել, այնպիսի տղաներ, որոնցից միայն մեկի մահն արդեն կարող էր քեզ հունից հանել, դուրս շպրտել կյանքի շառավղից: Ահագին հավատ եմ կորցրել, Բենդերը կասեր՝ մարդկության նկատմամբ: Կորցրել եմ ահագին լիրիկա, համբերություն: Երբ, տա Աստված, կյանքը վերադառնա իր բնական հունին, ես, որ սովոր եմ այս վայրիվերումներին, պայթյուններին, ի՞նչ եմ անելու: Հանկարծ ու խաղամոլ դառնամ:
Բայց սա է իմ ընտրությունը, ես չեմ փոշմանել: Միշտ էլ նախընտրել եմ լարված ապրել: Վիսոցկու մահից հետո մորս ասացի՝ կնախընտրեի նրա պես 30 տարի բուռն, թափով ապրել, քան միապաղաղ օր մաշեցնել գարեջրի ու մազութի շուրջ մի 50-60 տարի: Եվ, ընդհանրապես, իմ բոլոր դժբախտություններով հանդերձ ես շատ բախտավոր մարդ եմ:
– Խմբագիրը մաղթեց քեզ՝ «Դիմացիր, ախպերս»: Ու նաև հարցրեց՝ ե՞րբ ես նոր պատմվածք բերելու «Գարուն»:
– Պատերազմից հետո:
– Ի դեպ, վերջին անգամ «Գարուն» ե՞րբ ես եկել, հիշո՞ւմ ես…
– Դա եմ ասում: Իհարկե, երևի թե հնարավոր էր մի երկու ժամ փախցնել ու գալ խմբագրություն: Մեր «Գարունը» այնքան ջերմ էր, այնքան սիրուն, և հիմա զարմանում եմ, թե այսքան ժամանակ ինչպե՞ս սիրտս չի նեղվել ձեզ չտեսնելուց: Մորս նկատմամբ էլ մեղավորություն ունեմ, ի՞նչ է, այնքան ժամանակ չունե՞մ, որ ամիսներով գյուղ չեմ գնում,- այ, դա էլ չեմ հասկանում:
– Սկզբում ասացիր, որ սա կլինի զրույց, եղա՞վ:
– Այո, ու նաև խոստովանության պես մի բան եղավ: Դժվար էր, ցավոտ էր, բայց ուրախ եմ, որ այդպես եղավ:
Հուլիս, 1994
