Հեռավոր 50-ական թվականներն էին, ես 10-12 տարեկան էի։ Ստալինն արդեն մահացել էր, ասեմ, որ ես անկեղծորեն հավատացած էի, որ նա անմահ է Լենինի գործի հետ։ Օպերան արդեն կառուցված էր, Լենինի գեղատեսիլ հրապարակը՝ գրեթե ավարտված, շուտով առաջին Փակ շուկան՝ շքեղ նախշուն ճակատով և իր առասպելական կամարներով, կզարդարի Ստալինի պողոտայի սկիզբը։ Երևանը օրըստօրե դառնում էր ԽՍՀՄ-ի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկը։
Իսկ քաղաքակրթության խորհրդանիշներից մեկը՝ տրամվայի գիծը, ձգվում էր մինչև Բաղրամյան փողոցի վերջը, հին քաղաքի ծայրին գերեզմանոց էին պայթեցնում, եկվորների՝ հայրենադարձների համար տներ կառուցում։ Մեր դպրոցի բակում տղաները դեռ երկար ժամանակ գանգերով ֆուտբոլ էին տշմշում։ Իսկ Օպերայից մի քիչ վերև Կենտկոմի շքեղ շենքն էր՝ մեր ճարտարապետության հպարտությունը, և ի՜նչ երջանկություն, որ ներկայիս օլիգարխները, փառք Աստծո, չեն շտապում վերակառուցել այդ հոյակապ շինությունը։
Մի փոքր ավելի վերև, որտեղ այժմ Գյուլբենկյան (նախկին Կուտուզովի) փողոցն է, տրամվայը ետ էր շրջվում («տրանվի կրուգ»)։ Գիծը երկարացրին, որից հետո այդ կանգառը դեռ երկար տարիներ կոչվում էր «Հին կրուգ»։ Մի քանի տարի անց տրոլեյբուսն էլ եկավ քաղաք, որն ընդլայնվում ու մեծանում էր Երևանի շրջակայքի գյուղերի ու արվարձանների հետ միասին։ Կոմիտասի փողոցում նա կլանեց Նոր Արաբկիրը, կանաչ, զվարթ տարածքը՝ կարմիր տուֆե առանձնատներով։ Հենց այնտեղ էլ հայրս տարածք գնեց ու սկսեց կառուցել մեր մեծ տունը։ Ինչպես է կառուցել, ում հետ և ինչքան՝ առանձին պատմություն է։ Կարող եմ միայն ասել, որ հենց ավարտեցինք հսկայական առանձնատան շինարարությունը, սկսվեց խրուշչովյան դարաշրջանը՝ եկան քանդելու։
Ես մեծացել եմ Արաբկիրում՝ Երևանի օրհնված անկյուններից մեկում, այն դարձավ իմ հայրենիքը Էնգելսի անհետացած փողոցից հետո, որտեղ ծնվել եմ և հաճախել դպրոցի առաջին դասարանը։ Մայրաքաղաքի ծայրամասում գտնվող մեր այգու մասին գրել է ինքը՝ Հանս Քրիստիան Անդերսենը. «Ա՜խ, ինչ լավ էր քաղաքից դուրս»։ Բադի ձագերը տան դիմաց, գետի մոտ խոտ էին կծմծում, փողոցով մեկ քուջուջ էին անում հավերը, սագերը, հիմա փողոցր կտրել են Երիցյան եղբայրները, հենց իրենց խանութի տեղում էլ քուջուջ էին անում։
Ամբողջ փողոցում ընդամենը մեկ խանութ կար՝ Շիրվանզադեի անվան հայկական դպրոցի դիմաց։ Այդ դպրոցում կար մեկ ռուսերեն դասարան, և երկրորդ, երրորդ դասարանները այնտեղ եմ սովորել։
Ժամացույցների գործարանից քիչ հեռու գտնվող փոքրիկ խանութի վաճառողը կապուտաչյա կաղ Բաբկենն էր։ «Թոփալ Բաբկենի» բոլոր տղաները «խուժան» էին՝ դպրոցում վատ էին սովորում ու ծխում էին։ Նա խաբում էր լկտի, ցինիկ և անվախ՝ կապույտ աչքերով նայելով ուղիղ գնորդի աչքերին։ Բաբկենին հանեցին պակասորդի համար, և նրան փոխարինեց պարսկահայ Սեդրակը՝ Սեթոն:
Իսկ Բաբկենի խանութի տեղում բազմաբնակարան շենք կառուցեցին. առաջին հարկը զբաղեցրեց «Արևելյան քաղցրավենիքներ» սրճարանը, որտեղ համեղ լահմաջո էին պատրաստում։ Հեռվից գալիս, 20-30 հատով տանում էին… Այդ համի լահմաջո էլ չկա։
Հենց Սեթոյի մասին է, որ ուզում եմ պատմել: Սեթոն եկել էր Թավրիզից։ Ինչ մանկուց հիշում եմ, հայերը միշտ ինչ-որ տեղից են եկել, մայրս բոլորին անպայման հարցնում էր.
– Ձերոնք որտեղի՞ց են եկել:
Հիմա հայերը հարցնում են՝ ձերոնք ո՞ւր են գնացել։
Սեթոն շատ ճարպիկ վաճառող էր: Նա հասցնում էր սպասարկել միանգամից մի քանի հաճախորդի, զրուցել յուրաքանչյուրի հետ ու միաժամանակ խոսել հենց նոր ներս մտածի հետ։
– Տիկին Զարուի, կալբաստ չառնես։ Վաղը նորը կստանանք։
Խանութը փակվելուց առաջ հմայիչ ժպիտով ճանապարհում էր Զարուհի մորաքույրին, իսկ երշիկի վերջին կտորը կշռում էր Արտուշ քեռու շան համար։
Ինձ մի շիշ չոր սպիտակ Հրազդան կամ Մեղրաձոր էր վաճառում։ Գրեթե ամեն օր հյուրեր էինք ունենում, նման անսպասելի առիթների համար հայրս ուղարկում էր Սեթոյի խանութ, և սեղանին միշտ մի շիշ չոր սպիտակ գինի կար։ Երբեմն հայրս «Գառնիի» համար էր ուղարկում: Կարմիր չոր գինի էր: Ուրեմն՝ մեկ հյուր է լինելու՝ Վազգեն հորեղբայրը։ Նա միայն «Գառնի» էր սիրում։ Իսկ մենք սիրում էինք նրան՝ գեղեցիկ, ուժեղ մարդու խելացի ու բարի հայացքով՝ խճճված հոնքերի տակից։ Հորս հետ գրեթե ողջ կյանքում ընկերություն էին արել, մենք սիրում էինք լսել նրանց զրույցները, զվարճալի հիշողություններն ու աշխարհի վերջին նորությունների քննարկումները: Իսկ նրանք ընդամնեը 40–45 տարեկան էին…
Սեթոն մանրը լցրեց ափսեի մեջ և զգուշացրեց. «Չկորցնես: Բժիշկին բարևի»:
– Պարգև պապի, մի րոպե,- ու շտապեց հացի համար եկած Պարգև պապիկին ընդառաջ։
Ես հիշեցի, որ հաց էլ պետք է գնեմ։ Բայց Սեթոն առանց իմ ասելու երկրորդն ինձ համար բերեց՝ ասելով, որ դրա համար արդեն գումարը վերցրել է.
– Այսօր մայրիկդ հաց չվերցրեց, իսկ երեկ առավոտյան դու երեք հաց էիր գնել, պրծած կլինի։
Ասեմ, որ այն տարիներին խանութում հացը հենց այնպես չէր վաճառվում՝ ցանկացած պահին մտնելն ու գնելը չլինելու բան էր։ Ես ու կրտսեր քույրս վաղ առավոտյան գնում էինք հացի խանութ, հերթ կանգնում, վաճառողուհին հեռախոսից չէր կտրվում.
– Գործարանից ասում են, որ հացն ուղարկել են։
20 րոպեի ճանապարհ էր, բայց մեքենային սպասում էինք երկու կամ նույնիսկ երեք ժամ: Բայց այդպիսի հացի համար արժեր սպասել։ Փարթամ, սպիտակ հացերը կոչվում էին «Հրուշակի», «Կարմիր Հրուշակը» ամենաբարձր որակի հացաբուլկեղենն էր արտադրում։ Գիտեի թոշակառուների, որոնք աներևակայելի հեռավորություն ոտքով կտրում-գալիս էին խանութ, որ «Հրուշակի» հաց առնեն:
Շրջակա տարածքի գրեթե բոլոր բնակիչներին Սեթոն միավորեց։ Նրանք հաճույքով գալիս էին «Սեթոյի խանութ», բարևում իրար՝ աչք փակելով թե՛ փոքր թերությունների, թե՛ աննշան թերակշռումների վրա, որոնք ցանկացած առևտրի անփոխարինելի հատկանիշներ են։ Բայց չէր անցնում սահմանը, նրա վարժ աչքը անմիջապես առանձնացնում էր անծանոթին, և ոչ մի ֆինանսական տեսուչ չկարողացավ բռնացնել նրան թերակշռման կամ այլ խախտումների մեջ։
Խանութն ընդարձակվեց, հացի բաժինն առանձնացվեց։ Վերանորոգված, նոր դարակներ և վաճառասեղաններ։ Սեթոն հանդիսավոր կերպով հագնում էր ձյունաճերմակ գլխարկը՝ ցուցադրելով նույն գույնի հագուստը։ Նրա շլացուցիչ ժպիտը ամբողջացնում էր շքեղ պատկերը։
– Բարի լույս, ի՞նչ ենք տանում այսօր,- խղճահարված հարցնում էր Սեթոն, ու նրա ձյունաճերմակ գլխարկը թիթեռնիկի նման ճախրում էր վաճառասեղանի այն կողմում:
Սեթոյին Գորտորգից օգնական բերեցին, նա անմիջապես գողության մեջ բռնվեց։ Հետո մի կին ընդունեցին՝ հաստլիկ Ժասմենին։ Այս մեկն ընդհանրապես մանրը չէր տալիս։ Բնակիչները, անանուն նամակներ գրելով, նրան էլ մերժեցին։
Իսկ Սեթոն ծերանում էր, հիվանդանում, մենք ավարտում էինք դպրոցը, համալսարանը, Սեթոն իր քրոջը՝ նախկինում բուժքույր, բերեց խանութ։ Ուրախ էին բոլորը՝ ինքը, թաղի բնակիչները և նույնիսկ Գորտորգը։
Վերջերս, արձակուրդին Երևանում էի: Գնացի մեր խանութ։ Վաճառասեղանի ետևում կանգնածը անտարբեր նայում էր ներս մտնող հաճախորդներին։ Կշռեց, փաթաթեց, երկար հաշվեց։ Եվ պակաս կշռեց, և փողը պակաս տվեց: Եվ զզվանքով թե արհամարհանքով պարզեց փաթեթը։ Էլ նրանից բան չկարողացա գնել։
Մեր Սեթոն, մեր «Սեթոյի խանութի» Սեթոն մահացավ։ Թաղմանը շատ մարդ էր եկել, կարելի է ասել՝ նրա բոլոր հաճախորդները։ Ընդհանրապես մահվանից հետո, հուղարկավորության ժամանակ է երևում մարդու նշանակելիությունը։ Մայրս պատմեց, որ թաղումը մարդաշատ էր՝ գրեթե ամբողջ Կոմիտասը ներկա էր, ասաց, որ խանութն ուզում էին փակել, մի շքամուտք այն կողմ մթերային խանութ բացել, իսկ Սեթոյի խանութը գրախանութ է դառնալու։
Այնուամենայնիվ, մթերային խանութը մնաց, ընդարձակվեց, վերափոխվեց ու գեղեցկացավ։ 70–ականների վերջերին էր։ Ես մտա այդ խանութն ու դուրս եկա… Կարծես «թոփալ Բաբկենի» ժամանակներն էին վերադարձել, դեռ ավելի անտանելի՝ բոլորը մռայլ, անժպիտ…
Նոր մարդիկ եկան թաղամասում ապրելու, քանդված առանձնատների փոխարեն կառուցվեցին բազմաթիվ խրուշչովյան շենքեր։ Եվ նորաբնակներից ոչ մեկի մտքով չէր անցնում, որ երկար տարիներ այստեղ մի վաճառող է աշխատել, որն առավոտից երեկո բոլորին ժպիտ է պարգևել, իսկ իրենց նոր խանութը հարմարավետության համար պարտական է նախկին վաճառողի հմտությանը:
«Խանութ բացող մարդը պետք է ժպտալ իմանա» -հին չինական իմաստություն։
