ԲԱՆԱԿՌՎՈՎ ԱՆՑԱԾ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ / Հակոբ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Աչքերը ցավից էլ են փայլում, կորուստներից էլ…
Սամվել Կոսյան

1971 թվականին գրականագետ Ալեքսանդր Թոփչյանը, բնութագրելով իր ժամանակակից երիտասարդ բանաստեղծներին, «Բառի սահմանները» հոդվածում գրում է. «Սակայն սխալ կլինի կարծել, թե երիտասարդները անգամ պոլեմիկայի մեջ իրենց ոճով, մտածողությամբ, լեզվական-պատկերային համակարգով միատարր են կամ, առնվազն, իրարից դժվար զանազանվող, ինչպես կարծում են մեր քննադատներից մի քանիսը: Առանց խորաթափանց հայացքի էլ կարելի է էական տարբերություններ նկատել երիտասարդ բանաստեղծների ստեղծագործությունների միջև: Հիմնականում նրանց կարելի է երկու խմբի բաժանել. մի կողմից` «պոլեմիստներ» (Հովհաննես Գրիգորյան, Դավիթ Հովհաննես, Արմեն Մարտիրոսյան և սրանցից քիչ ուշ սկսած` Սամվել Կոսյանը), մյուս կողմից` «մետաֆորիստները» (Արտեմ Հարությունյան, Հենրիկ Էդոյան, Գևորգ Կարապետյան և վերջին տարիներս ասպարեզ իջած` Ղուկաս Սիրունյանը և Էդվարդ Միլիտոնյանը):
Պոետական պատկեր, պոետական լեզու, պոետիկ բովանդակություն. այս երեք տարրերի վրա է հենվում պոլեմիկականի ոգին: Ալեքսանդր Թոփչյանը նշում է. «Դա իսկապես նոր սկզբունքների հաստատումն էր «հակառակ ծայրից»: Բանաստեղծները դիմում էին միտումնավոր արձակունակության, ստեղծում էին «հակակերպարներ», գրում էին (և գրում են) մեծ մասամբ վերլիբրով, աշխատում էին ամեն կերպ «մոռանալ» դասական ոտանավորի կանոնները և ավելի շատ վստահել ներքին ձայնին ու ազատ, անկաշկանդ ձևերին»:
Բանավեճից դեպի հստակություն: 2017 թվականին` վերոնշյալ հոդվածի հրապարակումից համարյա կես դար անց, ՀԳՄ հրատարակչությունը «21-րդ դար, հայ պոեզիա» մատենաշարով լույս է ընծայել Սամվել Կոսյանի «Բառը հենարան չէ այլևս» բանաստեղծությունների ժողովածուն: Այն աշխարհ է եկել կյանքի տաքն ու պաղը տեսած, մարդկային արժեքը ծանր ու թեթև արած, տխրությանը ծիծեռնակի թևերով թռչել սովորեցնող բանաստեղծի իմաստախոհությամբ, երբ նրան արդեն «Հոգնեցրել է նահանջի մերկությունը – մաշկի պես/տրամադրությանդ վրա, թուլացնելով բառերը/ընկճախտի շնչառության մեջ: Վերջ, ես/դուրս եմ գալիս ապրելու մայրուղի – նկուղի/խոնավությունը թողնելով փիլիսոփայությանը,/ վստահ,/որ մահը կյանքի մեջ է, իսկ մահվան մեջ կյանք չկա…» («Հոգնեցրել է», էջ 11):
Սամվել Կոսյանի «Բառը հենարան չէ այլևս» բանաստեղծական ժողովածուն ողջամիտ ու իրատեսական ոգով է գրված, մերկության պես շփոթեցնող հմայք ունի. «Նա, ով տխուր չէ, չի նշանակում, որ ուրախ է,/Նա, ով ուրախ է, չի նշանակում, որ տխուր չէ,/կարևոր է, թե կյանքը որ երեսով է քո կողմը շրջված,/որովհետև կյանքը թիկունք չունի,/նրանը միայն երես է …» («Ինչ կարելի է անել», էջ 8), ունի նաև այնպիսի զգացողություն, որը սառր ցնցուղի սարսուռի պես է. «Երբ թրջված ժամանակը փորձում է մաշկիդ մեջ ներծծվել…» («Անընդհատ անձրև»):
Բանաստեղծի ափեափ զարկվող ցավը կարողացել է «անծանոթ տարածությունը հաղթահարել,/սպասելով, որ օգնությունը կիջնի վերևից…», իսկ որն է պոետի համար «վերևը», երբ նա շարունակում է բոլոր աղոթքները պահել «նեղ օրերի համար», այնինչ երկնաերկրային դավաճան հայելին, որը տեսնել գիտե ու լսել պոետի ոտքերի կնճիռներից եկող «նեղ օրերի ոտնաձայները»: Պարզվում է` կարճ թռիչք է` նշանները թողած որբության դեմքին, որտեղ ժամանակը աստիճանավորվում է հոգեդարձումներով, «Քանի որ բառը հենարան չէ այլևս,/կորցրել է աստվածաշնչյան իր նշանակությունը» («Բառը հենարան չէ այլևս»): Սամվել Կոսյան բանաստեղծի հայացքն ավելի շատ դուրս է ուղղված, քան ներս. ոչ թե աշխարհն է իրենով անցկացնում, այլ ինքն է աշխարհով անցնում ու հասկանում` «ամեն ինչ փոքրից է սկսվում,/միայն թե մեծը/դժվարանում է դա հասկանալ» («Փոքրիկ թռչունը չի նեղվում», էջ 35): Նման պարագայում այլևս պարադոքսալ չի թվում բանաստեղծի համար անհենարան բառը. «Բայց պետք չէ բանաստեղծությունը կյանքին կապել. «Կյանքի վերջը հայտնի է, բանաստեղծությանը` չէ…»: Կյանքի և բանաստեղծության փոխհարաբերությունից ծնված բանավեճը, որ սկսվել էր Սամվել Կոսյանի մուտքով գրականություն ու շարունակվում էր տարիներ ի վեր, արդեն հասել է մի հանգրվանի, ուր հստակեցումն է բանաստեղծի նպատակը, «երբ պատասխանատվության հրացանը/փնտրում ու չի գտնում սրտի տեղը…» («Ճշմարտությունները հոգնեցրել են», էջ 14): «Բառի սահմանները» հոդվածում Ալեքսանդր Թոփչյանը գրում է. «Այնքան բուռն էր փթթում էպիգոնությունը, որ երկար ժամանակ իներցիայի ուժով խմբագրությունները և հրատարակչությունը շարունակում էին տուրք տալ»: Այսօր, մեր ժամանակներում էլ նկատելի է, թե ինչպես «գրական դաշտում» հորձանք են տալիս ուշացած ու ժամկետանց էպիգոնիստների ու կապկող երիտասադների շերեփուկյան վտառները, որոնք ուր որ է կհամալրեն իրենց նմանների շարքերը ու գորտերի կռկռոցով կծածկեն սրտահաճո ամեն հնչյուն: Այս խառնաշփոթի, աղմուկ-աղաղակի մեջ, միևնույն է, Սամվել Կոսյանը պահպանում է իր ինքնատիպ ու անմիջական մտաձայնը, որը համարձակ է ու շեշտադրված արհամարհանքով է լեցուն հանդեպ հոռին ու զանգուլակային ձևականությունը: Նա կարողանում է ուրիշի մեղքը իր վրա վերցնել` ձեռք բերելով քաղաքացիական կեցվածք, բայց երբեք չի դառնում մեկնողը շնորհի ու շնորհատուի. «Հնձված քրիստոնյաների ցավը բզեզի պես պտտվում է շուրջս,/բզզում է, աղմկում, ուզում է աչքերիս միջով մտնել ներս,/բայց միայն պատկերն է մտնում, ինքն էլի դրսում է,/երևի նրանից, որ ներսս դրսի պես դատարկ է,/հետաքրքիր ոչինչ չկա, եղածը չգիտես ինչի համար է,/հա, չգիտեմ ինչն ինչի համար է, ու բզեզն ինչի համար է, /ես ինչի համար եմ, և իսլամիստներն ինչի համար են/առվույտի պես հնձում քրիստոնյաներին, երբ խոտակեր չեն,/թեև հնարավոր է լինեն, ոչ ոք չի կարող/Տիրոջ կամքի մեկնաբանը լինել…» («Անընդհատ անձրև»):
Սամվել Կոսյան բանաստեղծի ու նրա պոեզիայի փիլիսոփայությունը հակիրճ ու դիպուկ, ընդհանրացած գծերով արտացոլված է «Բառը հենարան չէ այլևս» գրքի, ես կասեի առանցքային` «70 սովորական տող» բանաստեղծության մեջ: Ուստի արժե սևեռվել ու այն դիտարկել ավելի ընդգրկուն:
70 սովորական տող: Իր իսկ յոթանասունամյակին նվիրած խոհաձոն` հոգևոր ճանապարհի պոետիկ կենսագրում է «70 սովորական տող» պոեմաշունչ ու ծավալուն բանաստեղծությունը: Ճիշտ է, Ս. Կոսյան բանաստեղծը համեստորեն բանաստեղծական տողերը բնութագրում է որպես սովորական, սակայն իրականում դրանք բազմաշերտ ենթատեքստով, անակնկալ մտաբլոկներ են, որոնց զգալի մասը խտությամբ ու բյուրեղացածությամբ հասնում է ընդհուպ աֆորիզմի: Բերեմ օրինակներ` «Մի՛ հեռացեք, որ մոտենալը անհնարին չդառնա», «Մեղավորներ մի՛ փնտրեք-նրանք էլ ձեզ են փնտրում», «Հնարավո՞ր է հաղթահարել մանկության դիմադրությունը», «Ծաղիկների վրա դզզում-բզզում են կապույտ մեղուները,/թեև դառն է նեկտարը և չունի անցյալի քաղցրությունը…» և այլն:
«70 սովորական տող» բանաստեղծությունը երկու միայնակների` պոետի ու աշխարհ – երկրի զուգահեռ ընթացող ճակատագիրն է, որտեղ անկումները փոխվել են տատասկոտ ճանապարհների: Բանաստեղծության յուրաքանչյուր տող կրում է հեղինակի ապրած տարիների ծանրացող դրոշմը, և նա խոստովանում է. «Ես կղզի դարձա, երբ ավելացան հոգսի ջրերը,/ու դեպի ինձ` սիրո նավակները խորտակվեցին…»: Մտատանջումն ու անբավարարվածության զգացումը, արվածի ու ապրածի ունայնությունը բնորոշ են նաև Սամվել Կոսյանին, սակայն նա խիստ է ու կտրուկ, ավելի է սրացնում իր ապրումը, երբեմն էլ իր վերաբերմունքը ծայրահեղացնելով` քրտնեցնում է իրականության ապակիները. «Հուշերի դարակները դուրս թափել, հիմա ինչ եմ փնտրում, /ձիերի ոտնահետքեր են յուրաքանչյուր թերթի վրա,/օրերն այլանդակված են, խեղված, մտքերը` հենակներով,/սա իմ անցյալը չէ, ինձ ուրիշի անցյալն են պարտադրել,/թեև ուրիշի անցյալում էլ նույնն է որբության հոտը…/Երկիր, մի՞թե ինձ ու քեզ են միայն` երկու միայնակների/ստիպել այլոց կամքը հարգել, ապրել այլոց կյանքով»:
Սամվել Կոսյանի «70 սովորական տող» բանաստեղծության մտազարգացումը կենսագրական ընթացքով է պայմանավորված և բավականին իրական ու նրբազգաց քրոնոտոպի ընկալումով, այսինքն` անորոշից մաքրվում է մշուշը, ասել է թե` հեղինակի թեականն ավելի քան հստակվում է աստիճանաբար: Բանաստեղծը նրբանկատորեն և բծախնդրորեն է իր տեքստում օգտագործում աշխարհ, երկիր, Մարս բառերը` ակնարկելով դրանց ենթատեքստերի կարևորությունը իր խոսքում. «Չգիտեմ, դուք ինչպես, բայց ես ուզում եմ բացել աչքերս»: Սամվել Կոսյանի բանաստեղծական շարժն ընթանում է աշխարհից (անորոշություն, իմաստախոհություն) երկիր (իմաստասիրություն, հստակություն) ու դեպի Մարս (նպատակ, շարունակականություն) տրամաբանական զարգացմամբ: Այսպես, եթե բանաստեղծությունը սկսվում է. «Կարևորը, քո ունեցածը ինչպես տեղավորել բառերի մեջ,/գլխացավի միջից քամել մտքի պատառիկները,/աշխարհն այնպես շրջել, որ հանդիպեն քամիները`/իրերի դասավորությունը վերականգնվի…»: Այնուհետև ներհայում է` «Ես նրանց ի՞նչ կարող եմ առաջարկել, միայն իմ մոլորությունը,/իբր, հնարավոր է դեպի լավը աշխարհում մի բան փոխել»:
Սամվել Կոսյանի համար առեղծված է մնում ամեն ինչ, և աստիճանական ընթացքը դեպ ռեալություն` հստակություն, ձևավորվում է երկրի զգացողությամբ.
«Անհայտ է` ինչու հայտնվեցի պարտվածների պատմության մեջ, /և ում լրտեսներն էին լույսը, ժամանակն ու տարածությունը,/իմ մեջ քանդեցին իմ եկեղեցին, հիմա չգիտեմ որտեղ աղոթել,/երբ ինձ չեմ վստահում այլևս, և դու էլ, երկիր, ինձ չխնայեցիր…»: Այնուամենայնիվ, բանաստեղծն ուժ է գտնում իր մեջ` ինքն իրեն հավատալու և զգալու իրատեսության շնորհը որպես հենարան (երկիր), և իր շարունականությունը նա տեսնում է ոչ թե մի ուրիշ աշխարհում (տիեզերքի մի անորոշ խոռոչում), այլ երկրի նման իրական ու հանելուկային Մարսում. «Ցավալի է, սակայն մնաս բարով, երկի՛ր, մնաս բարով,/որովհետև իմ հաջորդ կյանքը լինելու է Մարսի վրա…»: Սրանով իսկ կարծես պարզություն է մտցնում` ինչո՞ւ բառը այլևս հենարան չէ բանաստեղծի համար, ինչը նշանակում է` բանաստեղծը գտել է այն, ինչ փնտրում էր, հասել է իր նպատակ-հենարանին, որն իրականության զգացումն է, և իր համար բառերը արդեն իրականության թևերն են, ու իր երգը նոյյան աղավնու կտուցի լույսով է ելևէջում. «…և որ կարևորը գտնել իմանալն է, իսկ անենակարևորը,/ամենա- ամենակարևորը` իմանալ ինչ ես փնտրում:/Հուշերը չեն մխիթարում, կյանքի լավ օրերը նույնպես,/դեռ ոչ մեկին չի դիմավորել իր անցյալը»:
Որպես ամփոփում: Ես հասկանում եմ, որ ծնողի համար իր բոլոր զավակները հարազատ են ու սիրելի, բայց եթե ես լինեի «Բառը հենարան չէ այլևս» բանաստեղծությունների ժողովածուի խմբագիրը, չէի համաձայնի «21-րդ դար, հայ պոեզիա» մատենաշարով հրատարակվող գրքում զետեղել «21-րդ դարից թաքուն» փոքրիկ բաժինը: Չնայած տեսեք ինչ սիրուն է գրում Սամվել Կոսյանը: «Ու տիեզերքը կարծես դատարկ է,/Ո՛չ սեր, ո՛չ կարոտ – մեռյալ հոգիներ,/Ու նրանց կյանքի լուսանցքը փակ է/Այն ներկայի պես, որ աչքեր չուներ» («Կարծես ոչ մեկը ոչինչ չի հիշում», էջ 44): «Խառնածին տողեր»-ի բանաստեղծությունները` որպես քառատողեր, կզետեղեի «Չնախատեսված չորսիկներ» բաժնում, իբրև 21-րդ լուրջ ու ժամանակասուղ դարում թեթևասահ մտորվող չորսիկներ: «Լույսը մաղվել է, փոշու ամպ է լոկ,/Մեծ է բանակը պարտվածների,/Նրանց կներե՞ն սերունդներն արդյոք,/գո՛ւցե, բայց լույսը նրանց չի ների…»:
Սամվել Կոսյանի «Բառը հենարան չէ այլևս» ուշագրավ գրքում ծայրից ծայր անցնող ափսոսանքով լեցուն տխրություն է նկատվում, որը հաճախ անդրադարձվում է անելաների վիճակների պատերից ու ծանրացնում ժամանակը` դարձնելով տարամերժորեն կշռելի աննյութեղեն բառերով, ու բանաստեղծի օդապարուկը բառն է, որ Բանն է. «Քանի որ ոչ մեկը չգիտի` ժամանակի քանի՞ սերունդ է/ջրհեղեղից անցել… Եվ չգիտի, իրականում/որտե՞ղ են ժամանակներն իրենց մահկանացուն կնքում,/պարզապես անտանելի է, որ մինչև հիմա էլ/ջրհեղեղի ցեխաջրերը/առասպելների մեջ են լճանում ու նեխում…»:
Հ.Գ. «…ցավն անընդհատ է,/Այդպես էր երեկ, այդպես է հիմա…» (Ս. Կոսյան)