ՆՈՐ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ` ԱԶԱՏ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆԻ ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿՈՒՄ / Վանո ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

Վերջերս տպագրվել է գրականագետ Ազատ Եղիազարյանի «Հայ բանաստեղծության ոսկեդարը. ակնարկներ 20-րդ դարի սկզբի հայ բանաստեղծության» գիրքը (Երևան, 2019, 176 էջ), որը հեղինակը նվիրել է Հովհաննես Թումանյանի 150-ամյակին` գիրքն ավարտելով Խաչատուր Աբովյանի հայտնի խոսքով` «գնա՛, իմ խեղճ գիրք, գնա՛ մարդամեջ»:
Թեև արդեն մի քանի ամիս է` այն մարդամեջ է մտել, սակայն առայժմ գրքի մասին չի գրվել որևէ գրախոսություն:
Ազատ Եղիազարյանը գրքի մուտքում գրում է. «Նպատակ չեմ ունեցել տալ հեղինակների ստեղծագործության շատ թե քիչ ամբողջական վերլուծությունը: Ես ցանկացել եմ տալ ժամանակի պոեզիայի համապատկերի ամբողջությունը կամ, եթե կուզեք, խճանկարը: Այս ցանկությունը ծնել է գծեր, որոնք կարելի է գրքի և՛ թերությունը համարել, և՛ առանձնահատկությունը» (էջ 4):
Հաշվի առնելով հենց գրականագիտական ընտրված ժանրի` ակնարկի բնույթը` հեղինակը նաև իրավացիորեն հավելում է, որ «որոշ գլուխներ պետք է ընկալվեն իբրև հարցադրումներ, որոնք ծավալուն և խոր քննության կարիք ունեն» (էջ 4):
Խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի գրականությունն անվանելով 20-րդ դարի ոսկեդար` Ազատ Եղիազարյանը նկատում է, որ միջնադարյան պոեզիան «ստեղծվեց դարերի ընթացքում, իսկ դարասկզբինը` ընդամենը երկու տասնամյակում կամ քիչ ավելի» (էջ 5):
Գուցե մասնագիտական աշխարհում լինեն նաև որոշ անհամաձայնություններ, սակայն ինձ լիովին համոզում է Ազատ Եղիազարյանի այն պնդումը, թե «Թումանյանն, անկասկած, այդ շրջանի ամենամեծ անհատականությունն էր, ոչ միայն գրական, այլև հասարակական ամենամեծ հեղինակությունը, թեև այդ տարիների հայ գրականությունը, մանավանդ պոեզիան, հարուստ էր վառ անհատականություններով» (էջ 6): Այս առումով իրավացի է գրականագետը, որ, հետևելով Վահան Տերյանին, Հովհաննես Թումանյանին իսկապես համարում է ունիկում:
Ակնարկում արծարծվում են սկզբունքային խնդիրներ, որոնք ձևակերպվել են գլուխների վերնագրերում:
«Թռուցիկ հայացք անցյալին» վերնագրով առաջին գլխում գրականագետի նպատակն է ցույց տալ, որ հայ հին բանաստեղծությունն ի սկզբանե հոգևոր երգ է, և որքան էլ միջնադարում հայացքը երկնքից շրջեր դեպի երկիր, միևնույն է, «շատ թեթևակի էր շոշափում ազգային ճակատագրի ու պատմության խնդիրները» (էջ 10), ինչը 20-րդ դարի հայ պոեզիայի հիմնական թեմաներից մեկն էր: Այս գլխում գրականագետը կատարում է շատ տեղին մի դիտարկում, թե «հայ գրականագիտության մեջ չկա հայ միջնադարյան բանաստեղծության ամբողջական ուրվագիծը, և Բրյուսովի ուսումնասիրությունը մնում է դրա առայժմ ամենաամբողջական քննությունը: Բայց Բրյուսովի աշխատությունից հետո հարյուր տարի է անցել, նոր աղբյուրներ են ասպարեզ եկել, վերջապես գրականագիտությունը զարգացել է, և նոր քննության խիստ կարիք կա» (էջ 11):
Ավելին` մեզ լիովին հոգեհարազատ է Ազատ Եղիազարյանի պնդումը, թե «Ուշ միջնադարի բանաստեղծությունը մանավանդ այնպիսի գունագեղ պատկեր է ներկայացնում, մարդկային կյանքի բազմազանության այնպիսի ընդգրկում, որ այդ ամենը չնկատելը մեղք է պարզապես այդ գրականության հանդեպ» (էջ 11):
Ակնարկի հաջորդ գլխում` «19-րդ դարը: Դարավերջը» վերնագրով, հեղինակը գրում է, թե 19-րդ դարի սկզբին «բանաստեղծությունը կտրուկ հրաժարվեց սիրո, բնության, կյանքի ու մահվան մոտիվներից և ամբողջովին նվիրվեց հայրենիքի գաղափարին, այսինքն` ուղիղ հակառակը այն բանից, ինչ մենք տեսնում ենք միջնադարում» (էջ 15): Այս ձևակերպումը մասամբ է ընդունելի, քանզի բանաստեղծությունը ոչ թե կտրուկ հրաժարվեց, այլ հիշյալ թեմաներին զուգահեռ գրվեցին նաև հայրենիքին նվիրված երգեր, որը բացատրվում է հայկական կլասիցիզմի, հետագայում նաև ռոմանտիզմի տեսությամբ: Պոեզիայի պատկերը փոխվեց հատկապես դարավերջին, երբ հայրենիքի թեմային զուգահեռ գրվեցին նաև սիրո ու բնության երգեր, որի լավագույն արտահայտություններից մեկը գրականագետն իրավացիորեն համարում է Պետրոս Դուրյանի պոեզիան (էջ 16):
Այս գլխում գրականագետի հիմնական ասելիքը Վահան Տերյանի հետևյալ գնահատականի վիճարկումն է. «Հայ գրականության մեջ իշխող գաղափարը, նրա հիմնական առաջմղիչ ուժը ազգային գոյության, ազգային անկախության գաղափարն է… Հայրենիքի երգը հնչել է մեզանում առավել կամ պակաս ուժեղ Եղիշեից ու Խորենացուց սկսած մինչև մեր օրերը: Այդ գաղափարը կարմիր թելի նման անցնում է մեր գրականության միջով սկզբից մինչև մեր օրերը, դարձել է մի անբաժանելի հատկանիշ, գունավորել է մեր ինտելիգենցիայի միտքն ու երևակայությունը դարեր շարունակ…» (էջ 14): Գրականագետն անարդար է համարում այս դիտարկումը մանավանդ հայոց միջնադարյան գրականության հանդեպ, սակայն ընդունում է, որ Տերյանի այդ «գնահատականին համապատասխանում էր միայն 19-րդ դարի մի քանի տասնամյակների բանաստեղծությունը» (էջ 18): Գրականագետի այս տարաձայնությունը Վահան Տերյանի գնահատականի հետ մեզ համար տարակուսելի է, քանի որ միջնադարյան հայ հեղինակներին մշտապես հուզել է նաև հայրենիքի գաղափարը, ինչպես Ներսես Շնորհալու «Ողբ Եդեսիոյ» պատմաողբում, Ֆրիկի «Գանգատ»-ում (գրականագիտության մեջ հանիրավի ընդգծվել է այս տաղի բացառապես սոցիալական բովանդակությունը), Հովհաննես Թլկուրանցու «Տաղ Քաջի Լիպարտին» վիպական տաղում, միջնադարյան պանդխտության տաղերում, անգամ ուշ միջնադարյան պատմաողբերում և այլուր: Փաստենք, որ նույնիսկ հոգևոր երգերում էր ընդգծվում հայրենիքի գաղափարը, ինչպես Հովհաննես Սարկավագի` Ղևոնդյանց հիշատակին նվիրված շարականում (տե՛ս Հովհաննես Սարկավագ Իմաստասեր, Տաղեր և հոգևոր երգեր, աշխատասիրությամբ Վանո Եղիազարյանի, Երևան, Արմավ, 2017, էջ 3-12), անգամ գանձերում մաղթանքները երբեմն հասցեագրվում են հայոց թագավորներին: Ավելին` մինչև
10-րդ դարն ընկած վաղմիջնադարյան քնարերգության մասին միջնադարագետ Պողոս Խաչատրյանն է գրում. «Հայոց քնարը որոշ իմաստով դեռ հավատարիմ արձագանքողն է աստվածաշնչյան օրհնությունների և սաղմոսների, բայց հայացքն հառած դեպի մի սրբազան նպատակ` երկիրը դրսեկ նվաճողներից պաշտպանելու և անկախ թագավորությունը վերականգնելու» (Գանձարան հայ հին բանաստեղծության, աշխատասիրությամբ Պողոս Խաչատրյանի, Երևան, 2000, էջ 6): Այստեղ հարկ ենք համարում նշել, որ միջնադարագետ Հենրիկ Բախչինյանը, Հովհաննես Սարկավագի Ղևոնդյանց շարականին անդրադառնալով, գրում է. «Հայրենիքի ազատության նախանձախնդիր բանաստեղծը, չբավարարվելով այսքանով, մի ծավալուն դյուցազներգական շարական է ձոնել Վարդանանց բոլոր նահատակներին» (Բախչինյան Հ., Շարականի գրապատմական ուղին (5-14-րդ դարեր), Ե., 2012, էջ 171): Ավելին` դեռևս Սարգիս Հարությունյանն էր նկատել, որ Ղևոնդյանց շարականով Հովհաննես Սարկավագը սկզբնավորել է հայրենասիրական գաղափարախոսությունը հայ բանաստեղծության մեջ (տե՛ս Հարությունյան Ս., Մանուկ Աբեղյան, կյանքն ու գործը, Երևան, 1970, էջ 354-355):
Ազատ Եղիազարյանը հետաքրքիր հարցադրումային վերնագիր է ընտրել երրորդ գլխի համար` «Շարժումը դեպի ինքնություն: Արևելք և Արևմուտք»: Այս գլխում գրականագետն առերևույթ քննում է Արևելքի և Արևմուտքի արժեքների հակադրում-համադրումը հայոց բանաստեղծության մեջ` եզրակացնելով, որ հայ մշակույթի ինքնատիպությունը հենց այն է, որ նա իր մեջ «բավականին ներդաշնակորեն միավորել էր Եվրոպան ու Արևելքը» (Եղիազարյան Ա., Հայ բանաստեղծության ոսկեդարը. ակնարկներ 20-րդ դարի սկզբի հայ բանաստեղծության, էջ 32):
Իրականում այս դրույթով Ազատ Եղիազարյանը նորովի հակադրվում է Քիպլինգի բանաձևումին, թե` Արևելքն Արևելք է, Արևմուտքն` Արևմուտք, և դրանք երբեք չեն միանա` ցուցանելով այն իրողությունը, որ մեզանում արևելյանն ու արևմտաեվրոպականը միասնաբար են հանդես գալիս: Ի դեպ, Ջոզեֆ Ռեդյարդ Քիպլինգի այս դրույթը ժամանակին վիճարկել է նաև Պարույր Սևակը (Սևակ Պ., Սայաթ-Նովա, Երևան, 1987, էջ 98):
Սակայն Ազատ Եղիազարյանը իրավացիորեն մի հարցադրում է անում. «Հայ գրականության պատմաբանը չի կարող իրեն հարց չտալ` ինչո՛ւ աշուղական արվեստը, որն անվիճելիորեն արևելյան երևույթ է, այդքան խոր արմատներ նետեց հայոց հոգևոր կյանքում, մեր ժողովրդին տվեց մեծ աշուղների, որոնց մեջ ամենամեծը Սայաթ-Նովան էր, բայց նոր շրջանում ևս` 19-20-րդ դարերում, մենք ունեցանք Ջիվանի, Շերամ և ուրիշներ: Ուրեմն, հայ իրականության, հայկական հոգեբանության մեջ հող կար արևելյան այդ արվեստի համար…» (Եղիազարյան Ա., Հայ բանաստեղծության ոսկեդարը. ակնարկներ 20-րդ դարի սկզբի հայ բանաստեղծության, էջ 23):
Սա մեզ համար լիովին ընդունելի է, ուստի` կարևոր ենք համարում և հատկապես ուզում ենք շեշտել, քանի որ որոշ մարդիկ անգիտաբար կարծում են, թե աշուղական երգարվեստը կապ չունի գրականության հետ: Ավելին` Ազատ Եղիազարյանն այս գրքի այլ գլխում գրում է. «20-րդ դարասկզբի հայ գրական կյանքը, մանավանդ պոեզիան գնահատելիս այս մեծ աշուղներին չի կարելի շրջանցել: Իսկապես, դարասկզբի հայ բանաստեղծությունը շատ բազմազան և բազմագույն էր, և բոլոր գույները իրենց տեղն ու արժեքը ունեին, իրենցով ընդգծվում էին մյուս գույները» (էջ 69):
Ակնարկի հաջորդ գլուխը` «Թումանյան-Իսահակյան-Տերյան» վերնագրով, կարևոր է նաև այս խնդրի տեսանկյունից, մանավանդ` Ազատ Եղիազարյանը Վահան Տերյանին անվանում է եվրոպական գրականության համակիր:
Հովհաննես Թումանյանի և Ավետիք Իսահակյանի քնարերգության հիմնական տարբերությունը Ազատ Եղիազարյանը համարում է անհատի ու հասարակության (ժողովրդի, ամբոխի) ընկալման խնդիրը: «Ամբոխից բարձր անհատի թեման խորթ է Թումանյանին»,- նկատում է Ազատ Եղիազարյանը (էջ 34): Իսկապես Հովհաննես Թումանյանը երբևէ չի հակադրվում հասարակությանը, մինչդեռ Ավետիք Իսահակյանի «գլխավոր հերոսը անհատն է, որը միշտ իրեն բարձր ու հակադրված է զգում մարդկային հանրությանը» (էջ 35): Վահան Տերյանի քնարերգության մեջ ևս «հստակորեն ուրվագծվում է քնարական հերոսի տիպը» (էջ 47): Եթե Ավետիք Իսահակյանի ու Վահան Տերյանի պարագայում քնարական կերպարը հստակ է, ապա Հովհաննես Թումանյանի քնարերգության կերպարը «կենտրոնացած չէ մեկ հոգու ապրումների վրա` մեկ հերոսի մասին խոսելու համար» (էջ 47):
Ակնարկի մյուս խնդիրը «Տերյանը, Մեծարենցը, Թեքեյանը» զուգադրական քննությունն է: Այստեղ գրականագետն ուշագրավ մի դիտարկում է անում. «Տերյանը որոշակիորեն (և ամենից որոշակիորեն հենց Տերյանը) արևելահայ բանաստեղծությունը կապեց եվրոպական բանաստեղծության հետ» (էջ 53): Խոսելով Վահան Տերյանի քնարական կերպարի առանձնահատկության մասին` Ազատ Եղիազարյանը գրում է. «Տերյանի հերոսը հարաբերվում է սեփական հոգու հետ, այլոց հոգիները նրա համար փակ են, ինչպես իր հոգին է փակ ուրիշների հանդեպ» (էջ 57): Գրականագետն իրավացիորեն այն կապում է սիմվոլիզմի հետ:
«Թումանյանը: Ինչո՞ւ ունիկում» գլխում Ազատ Եղիազարյանը գրում է. «Թումանյանի պարզության մեջ մի զարմանալի գաղտնիք կա: Նրա գործերն իսկապես պարզ են ու հասկանալի, բայց երբ փորձում են տեսնել Թումանյանին իր գործերի ամբողջության մեջ, հետաքրքիր բան է տեղի ունենում: Ամեն ինչ հասկանալի է, բայց մի շատ կարևոր բան մնում է հանելուկ: Եվ անմիջապես դժվար է հասկանալ, որ նրա աշխարհզգացողությունը իսկապես տիեզերական է, այսինքն` նա գգում է, խորապես զգում է բնության, տիեզերքի, աստծու (արարչի) միասնությունը և մարդուն իբրև այդ միասնության մասնիկի: Այդ տասնամյակներում հայ գրականության մեջ չկար մեկ ուրիշը, որն այդքան խոր ու հստակ զգար այդ միասնությունը: Դա տեսություն չէր, դոկտրինա չէր, այլ միանգամայն կենդանի, անմիջական, օրգանական զգացողություն» (էջ 99-100): Սա չափազանց կարևոր ու նուրբ դիտարկում է, թումանյանական աշխարհը բարձրից դիտելու և վերլուծական կարողությամբ ընդհանրական գնահատական տալու փորձ, որ լիովին ընդունելի է մեզ համար: Իրավացի է գրականագետը, երբ գրում է, թե Թումանյանի համար «ռոմանտիզմը խորթ էր» (էջ 102), սակայն ավելացնում է. «Առհասարակ Թումանյանի գրական մեթոդը դժվարությամբ է տեղավորվում գրական մեթոդների հայտնի համակարգում: Այսինքն` այստեղ էլ Թումանյանը մենակ էր» (էջ 102):
Հովհաննես Թումանյանի արվեստի եզակիությունն այն է, որ «Թումանյանի համար ժողովրդականը էություն էր, մտածողություն, ոչ թե ոճական հնարանք կամ լրացուցիչ միջոց» (էջ 107): Այս եզրակացությանը գրականագետը հանգում է Ավետիք Իսահակյանի, Հովհաննես Հովհաննիսյանի, Վահան Տերյանի, Եղիշե Չարենցի և մյուսների հետ համեմատության արդյունքում:
Ակնարկի մյուս գլուխը` «Տերյան-Չարենց» վերնագրով, երկու մեծ բանաստեղծների շուրջ գրականագետի համեմատական քննությունն է` սիմվոլիզմի տեսական հարցերի արծարծումներով, ռուսական և արևմտաեվրոպական սիմվոլիստ գրողների զուգահեռումներով:
«Հայրենիքը» վերնագրված գլխում գրականագետը կրկին անդրադառնում է հայ քնարերգության մեջ հայրենիքի գաղափարի` Վահան Տերյանի գնահատականին, ինչի մասին արդեն խոսել ենք: Այս գլխում Ազատ Եղիազարյանը քննում է ինչպես հայ գրականության մեջ հայրենիքի թեմային նվիրված քնարական գործեր, այնպես էլ համաշխարհային պոեզիայի` Բայրոնի, Հայնեի, Լերմոնտովի, Եսենինի` հայրենիքին նվիրված երգեր: Այստեղ ուշագրավ է հատկապես հայրենիքը սիրած կնոջ հետ զուգահեռելու գեղարվեստական հնարանքը ռուսական ու հայկական պոեզիայում:
Հետաքրքիր և մասնակիորեն ընդունելի է այն պնդումը, թե գաղութային կախվածության կամ բռնակալական լծի տակ գտնվող ժողովուրդների շրջանում է ընդգծվում հայրենասիրական քնարերգությունը: Դա այդպես չէ, օրինակ, հենց նույն ռուսական պոեզիայի դեպքում, սակայն այդպես է հատկապես 19-րդ դարի, նաև 20-րդ դարի հայ պոեզիայի պարագայում: Ուստի հարկ է նշել, որ ամեն մի ժողովուրդ ունի ինքնատիպ պատմություն և հետևաբար նաև գրականություն, որ չպետք է անտեսվի նման տիպաբանական քննություն կատարելիս:
Ակնարկի վերջին գլուխը վերնագրված է «Արևելահայկականը և արևմտահայկականը», որում խնդիր է դրված քննարկել արևելահայ ու արևմտահայ գրականությունների առանձնահատկությունները` կապված այդ հատվածներում հասարակական մթնոլորտի, եվրոպական գրական ուղղությունների ազդեցության, հայ գրականության ավանդույթի տարբեր ընկալումների հետ: Գրքի հիմնական նպատակը, ինչպես գրում է Ազատ Եղիազարյանը, «20-րդ դարասկզբի երկու տասնամյակների հայ բանաստեղծության բնութագրումն է իբրև մեկ ամբողջական գրական իրողություն` իր ամբողջ բազմազանությամբ, ներքին հակասականությամբ և հարստությամբ» (էջ 171): Նշենք, որ հեղինակը հասել է իր հիմնական առաջադիր նպատակին` ստեղծելով խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի հայ քնարերգության բնութագիրը` համատեքստի ամբողջական ու ընդհանրական բացահայտմամբ:
Եզրակացությունն այն է, որ մինչև այժմ հայ գրականագիտության մեջ նման խնդրադրությամբ և մեթոդական հարցադրումներով քննություն չէր կատարվել: Ազատ Եղիազարյանի խոսքը գիտական նորույթ է` 20-րդ դարասկզբի հայ քնարերգության ընդհանրական գծերի ու կապերի, բարդ հարաբերությունների քննություն` համաշխարհային գրականության համատեքստում, գրական անհատականություններն ու երևույթները բարձրից արժևորելու փիլիսոփայական կարողությամբ, Արևելքի և Արևուտքի գրական արժեհամակարգերի բացահայտմամբ: Բնականաբար, գրքում կան նաև վիճելի որոշ դրույթներ, սակայն գրականագիտական այս ակնարկն իր թարմությամբ ու հարցադրումներով շարժում է գրականագիտական միտքը դեպի նոր տեսական մտածողություն, ինչը գրքի հիմնական արժանիքներից է: