Ուրախալի է, որ անկախացումից հետո գրականության հրատարակչական դաշտը ավելի բազմազան է դարձել՝ տպագիրից մինչև էլեկտրոնային: Բայց, ցավոք, դրանից ընթերցողների քանակը, ինչպես հայտնի է, չի ավելացել, պակասել է. պակասել է հետաքրքրությունը գրականության, ընդհանրապես մշակույթի նկատմամբ: Չխորանալով օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ շատ պատճառների մեջ՝ նկատենք միայն, որ պակասել է… ընթերցողական զանգվածի քանակը, իսկ շահագրգիռ, որակյալ ընթերցողների թիվը, ըստ էության, նույնն է մնացել: Իսկ, ահա, գրական քննադատության դերը, ընդհակառակը, մեծացել է. այսօր ընթերցողն ընդհանրապես, և որակյալ ընթերցողը, մասնավորապես, առավել կարիք ունի հիշյալ բազմազան ու բազմադեմ դաշտում ճիշտ կողմնորոշող, միջակ ու անարժեքի կողքին, ճշմարիտ գրական արժեքները մատնանշող լրջմիտ գրաքննադատության:
Խոսքս մասնավորեցնելով Հայաստանի գրողների միության հրատարակչության անցած տարվա (2018 թ.) թողարկած գրականության վրա՝ պետք է նշեմ, որ այստեղ կան թե՛ մտահոգիչ և թե՛ մխիթարիչ հանգամանքներ: Մտահոգիչն այն է, որ վերջին մեկ-երկու տարում, գրքերի հրատարակության պետական պատվերի, այլ խոսքով՝ տպագրության ֆինանսավորման վերացման պայմաններում, զգալիորեն նվազել են ՀԳՄ հրատարակչությամբ լույս տեսած գրքերի ծավալներն ու տպաքանակները: Իսկ ինչ վերաբերում է մխիթարիչին, ապա նկատելի է, որ դա տեղի չի ունեցել տպագրված գործերի գեղարվեստական արժեքի հաշվին: Նպատակ չունենալով քննության առնելու տարբեր սերնդի գրողների ինքնուրույն և թարգմանական բոլոր գրքերը՝ այստեղ ուզում եմ խոսել դրանցից մի քանիսի մասին՝ սկսելով, մասնավորապես, այսօր արդեն մեր գրական ավագանին ներկայացնող Վահագն Գրիգորյանի «Կշեռքը» և Հենրիկ Էդոյանի «Վերադարձիր տուն, Սեբնի» պատմվածքների ժողովածուներից: Ինչո՞ւ այդ երկուսի. որովհետև նախ՝ երկուսն էլ լույս են տեսել «21-րդ դար. հայ արձակ» մատենաշարով և ապա՝ միմյանց հետ կապվում են ասելիքի ներքին շերտերով ու խորքերով, նաև՝ արտահայտման անթերի միջոցներով:
Ընդհանրության հիմքերից մեկը կյանքի արդիական խնդիրներին պատմա-հոգեբանական էքսկուրսներով, հաճախ նաև անուղղակիորեն, գեղարվեստական-այլաբանական հնարքներով «պատասխաններ» գտնելու միտումն է: Վահագն Գրիգորյանի «Անմահը» պատմվածքի հերոսը, օրինակ, օտարների կամ յուրայինների ձեռքով, իր մի քանի հազարամյա պատմության ընթացքում բազմիցս նենգորեն «սպանված» հավաքական հայն է: Արցախյան շարժման ժամանակ, Շուշիի ազատագրման փաստով՝ «ոնց որ թե մեր սուրը, ինչպես ասում են, փառքով դրեցինք պատյան», մտորում է հերոսը: Թվում է՝ վերջապես ազատվել է մեռնել – հառնելու հոգսից, բայց… «երևում է միամիտ էի, որովհետև չնայած դարն ու հազարամյակը տեղին ու կարգին ավարտվեցին, փորձանքներս միայն նորոգվեցին»: Հայտնվում է այս անգամ «տեսքով հարազատ քաղաքացի» դահիճը ու… կրակում՝ ստուգողական կրակոցով. «Մոտիկից արձակված գնդակը ճակատիս կոկիկ կլոր անցք բացեց, ետևից ցրեց գանգս ու խրվեց հատակի տախտակի մեջ»: Ու բազմիցս սպանված հավաքական հայ զոհի կերպարը «երրորդ հազարամյակի առաջին տարում» (պատմվածքը թվագրված է 2001, մայիս) լերդացող արյան մեջ պառկած մտածում է՝ «հաջորդ անգամ ե՞րբ, որտե՞ղ, որպես ի՞նչ ու հանուն ինչի՞ եմ լույս աշխարհ գալու»:
Նույնքան ընդհանրական կերպար է «Լավություն արա, ջուրը գցի կամ ջուրը մտածն անձրևից չի վախենա» (2008, հոկտեմբեր) պատմվածքի Մոսոն: Ճիշտ է, պատմողը նրա հարևանն է, շատերի նման մի գործազուրկ, և գործողությունները կատարվում են որոշակի ժամանակի ու միջավայրի սահմաններում, բայց դրանից գրվածքի բովանդակության ու կերպարի խորհրդանշականությունը չի նվազում: Էլիտար շենքի պատը փլվում է Մոսոյի տան վրա: Վերջինս մնում է փլատակների տակ: Ի պատասխան փրկության կոչերի, քաղաքապետարանում միայն ափսոսանք են հայտնում, թե, ցավոք, փլուզումը ժամանակին չէր՝ ընտրությունների շեմին… Ընդդիմության առաջնորդը, սակայն, հակառակն է պնդում՝ ճիշտ ժամանակին էր՝ «ընտրություններից առաջ փորձանքները բարեբախտություն են»: Բայց երկու կողմն էլ տեխնիկա չի տրամադրում՝ պատճառաբանելով, թե աշխատող չկա, բոլորը հանրահավաքի են: Ոչ ոք չի հետաքրքրվում Մոսոյով: Երբ ընդդիմության առաջնորդին փոխանցում են Մոսոյի միակ ցանկությունը՝ դուրս գալ փլատակների տակից, վերջինս ոգևորվում է՝ «Ինչպիսի՜ ազատասիրություն: Նույնն էլ մենք ենք ուզում՝ դուրս պրծնել մեզ պարտադրված կյանքի փլատակների տակից…», և հանձնարարում է ցուցապաստառներ պատրաստել՝ «Ազատությո՜ւն Մոսոյին» կոչով: Դրանից հետո հերոսն էլ է ներգրավվում քաղաքական պայքարի մեջ՝ «Մոսոն էլ, ընդդիմություն դարձած, թունդ հայտարարություններ էր անում իր պադվալից՝ ցեխը կոխում քաղաքի ներկա իշխանություններին»: Ընդդիմության առաջնորդը հուսադրում է, թե «հեչ չմտածես, կհաղթենք, քեզ կհանենք էդ փլատակների տակից, որտեղ դու հայտնվել ես մեր ներկա իշխանությունների անմարդկային կառավարման շնորհիվ: Իսկ հարսանիքդ քաղաքով կանենք»: Գալիս է «ընտրությունների բաղձալի օրը»: Մոսոյին հայտնում են ուրախալի լուրը, հորդորելով նաև, որ ձայնը տա Սողոյին, որի «տղեն քաղաքապետ կընտրվի» ու իրեն կհանի այդտեղից: Սակայն մերժում են իրեն նախապես լույս աշխարհ հանելու խնդրանքը: «Ձե՞ռ ես առել,- լինում է պատասխանը,- մենք առավոտից իրիկուն պայքարենք քո ազատության համար, դու քո ոտքով ընտրատեղամաս գա՞ս… Էդ հեչ լինելու բան չի, նստի քո ծակում, մինչև մենք գանք, քեզ հանենք…»: Գալիս-անցնում են ընտրությունները: Մոսոն փլատակների տակից քվեարկում է Սողոյի օգտին, ընդդիմությունը հաղթում է: Համընդհանուր քեֆ-ուրախություն… Բայց սայլը էլի տեղից չի շարժվում: Օրեր անց հիշում են Մոսոյին: Նա թե՝ «Էս ո՞ւր եք կորել, ես մեռա էստեղ»: Բայց նրան շարունակում են ոգևորել, հույս տալ՝ «Չես մեռնի, դուխդ պինդ պահի, քիչ մնաց, էս երկու օրը նշանակումները պրծնեն, քեզնով կզբաղվենք…»: Անցնում է մի տարի: Մոսոն սկսում է հայհոյել նոր իշխանություններին, քաղաքապետին: Նրա հարսնացուն սպառնում է նոր ընդդիմություն դառնալ: Մոսոն էլ թե՝ «Ինձ համար մեկ է, ով ինձ կհանի էս դժոխքից, մենակ թե հանի»: Այդ լսելով՝ քաղաքապետը գլուխն է օրորում՝ «Մարդկային երախտամոռությունը,- ասում է,- ինձ համար նորություն չի: Բայց ես չեմ նեղանում: Ընդհակառակը, ինչպես ասում են՝ լավություն արա, ջուրը գցի: Էնպես որ՝ հանելու մասին խոսք չի կարող լինել, միևնույն է, ո՛չ բուլդոզերիստ կա, ո՛չ ամբարձող, սրիկաներն ընդդիմություն դարձած ցույց ու հանրահավաք են անում՝ արտահերթ ընտրություններ պահանջում»: Ավելին, Մոսոյի հետ, միջնորդ հերոսին էլ ազատում է նոր նշանակած աշխատանքից՝ «իր բարձր վստահությունը չարդարացնելու համար»: Վերջինս ճարահատյալ դիմում է նոր ընդդիմության առաջնորդին: Բայց… պատմությունը կրկնվում է նույն սցենարով՝ «հենց հասնենք արտահերթ ընտրություններին ու հաղթենք, մեր առաջին գործը իրեն հանելն է լինելու…», թե չէ «հիմա ո՛չ բուլդոզերիստ կա, ո՛չ ամբարձող, բոլորը քաղաքական պայքարի մեջ են՝ այսօր ցույց, վաղը հանրահավաք: Պիտի համբերի: Պիտի գիտակցի, որ մենք հանուն իրեն ենք պայքարում: Մոսոն մեր ցույցերի ու հանրահավաքների ոգին է: Մեր դրոշը: (…) Ջուրը մտածն անձրևից չի վախենա»: Ու քանի որ դարձյալ նոր պաշտոն էին տվել պատմող հերոսին, նա մտածում է, որ Առաջնորդը ճիշտ է ասում, ու «քարը փեշից թափած», նստում ցուցապաստառ գրելու՝ «Ազատությո՜ւն Մոսոյին»: Ի դեպ, կարծում եմ, այս գրվածքը նաև բեմականացման լուրջ հնարավորություններ ունի:
Ինքնակենսագրական հենքով է գրված «Լավոնաս» (1998, սեպտեմբեր) պատմվածքը: Հանգամանքների թելադրանքով Հայաստանից Լիտվա բնակության տեղափոխված հերոսը, որ գրող է, հոգեպես նեղվում է այդ նոր միջավայրում: Ու թեև լիտվացիները լավ են վերաբերվում «սև բեղ ու մորուքով» հային, երկիրն էլ հրաշալի է, բայց նա օտար է զգում իրեն «այդ կոկիկ քաղաքի փողոցներում՝ նրա քաղաքավարի անցորդների աչքում», քանզի հյուր գնալիս «գուցե թե հաճելի, բայց օտար զրուցակից» է, տեղացի գրողների հետ շփվելիս՝ «օտար բախտակից»: Պատճառը՝ հերոսի խոստովանությամբ, նաև իր մեջ է, որ, ինչպես ինքն է արտահայտվում, «տեր չէի այս երկրի ու նրա մարդկանց սերերին ու ցավերին»: Գլուխ է բարձրացնում Կարոտը: Հիշում է իր մանկությունը, ընկերներին, իր ապրած տասնամյակների կյանքը… Երազում է Հայաստան գնալ՝ իր «երիցս օրհնյալ հրաշք երկիրը», քայլել Երևանի ծանոթ փողոցներում, հաճելի է թվում նույնիսկ տարօրինակ ցանկությունը՝ «Եթե ինձ վիճակված է գոնե մի անգամ էլ որևէ գլխարկի մեջ մանրադրամ նետել, թող դա հայ մուրացիկը լինի: Եթե իմ գլխարկի մեջ պիտի գցեն, թող հայը գցի…»: Այդ ամենին գումարվում են անգործությունը, ֆինանսական կարիքները, «որից էլ ձգվում է զանազան տհաճությունների մի երկար շղթա»: Ավելին, անսպասելիորեն, ուղեղի «չգիտես որ անկյունից» դուրս սողացած լիտվերեն բառը՝ լավո՛նաս, համակում է հերոսի ողջ էությունը: Տարօրինակն այն էր, սակայն, որ անհասկանալի էր այդ բառի իմաստը, բայց այն անընդհատ «զրնգում էր» ուղեղում: Ներքին անասելի լարվածությունից թոթափվելու համար որոշում է գնալ անտառ՝ սունկ հավաքելու, որ լիտվացիների ազգային յուրահատուկ հոբբին էր՝ անկախ տարիքից, սեռից, հասարակական դիրքից ու պաշտոնից: Ու այդ միանգամայն առտնին թվացող «ծեսը» նրան դարձնում է «տեղաբնիկից էլ տեղաբնակ»: «Սիրեցի բարձրաբերձ սոճիներն ու կանաչ մամուռի անվերջանալի գորգը, սովորեցի անտառի լեզուն»,- խոստովանում է նա: Եվ, ահա, այդտեղ՝ անտառում, հույսի և հուսահատության, լույսի ու խավարի իրերահաջորդության շուրջ իմաստասիրական մտորումներից և, ի վերջո, ամենից կարևորը՝ մեծ և ուռուցիկ կանաչ մամուռի գորգի տակ վիթխարի սունկի հրաշքը հայտնաբերելուց հետո միայն պիտի հասկանար, թե այդ ամբողջ ընթացքում ինչո՞ւ էր իրեն տանջում լավո՛նաս անբացատրելի լիտվերեն բառը: Իրականում այն ոչ մի կապ չուներ հայերեն լավանաս բառի ու դրա իմաստի հետ, ինչպես ենթագիտակցորեն ուզում էր ենթադրել, այլ զարմանալիորեն սարսափելի նշանակություն ուներ՝ դիակ: Այդպես, առօրեական ու չնչին թվացող դիպվածը գրողի հոգում արձագանքում է իր բազմաթիվ ու բազմաթել նրբերանգներով՝ տանելով մինչև իսկ չարի ու բարու, կյանքի ու մահվան, ազգի ու հայրենիքի, մարդու և տիեզերքի հավերժական առեղծվածների շուրջ խորունկ մտորումների…
Ժամանակների կապի, մարդկության ներկայի ու ապագայի շուրջ մտահոգությունն է կազմում նաև «Կշեռքը» (2001, մայիս) այլաբանական պատումի բովանդակությունը: Հնէաբանները երեքհազարամյա դամբարանում գտնում են մեկին, ում լեզուն դեռևս հասկանալի է նոր ժամանակի մարդուն և ում միտքը հավասարակշիռ է նրա մտքին (որ չափում է իր կշեռքով): Մի օր էլ, ահա, նոր ժամանակի մարդն է հայտնվում իր դամբարանում՝ նույն կշեռքով, ում միայն մի բան է հետաքրքրում, թե «նա, ով երեք հազարին գումարած երկու հազար տարի անց» բացելու է իր դամբարանը, դեռ հասկանալո՞ւ է իրեն և «ի՞նչ է դնելու կշեռքի իր նժարին»:
Այնուամենայնիվ, գրողի «դատաստանները» այնքան դաժան կամ հուսահատական չեն, որքան կարող է թվալ վերը շարադրվածից: Կյանքի բուն իմաստի նրա ընկալումն ու, վերջին հաշվով, լավատեսությունը խորքային հիմքեր ունեն, որոնց արմատները սնունդ են առնում դարերի պատմությամբ ու փորձով թրծված ժողովրդական իմաստության ակունքներից: Պատահական չէ, որ Վ. Գրիգորյանի շատ պատմվածքներ ընդգրկված են «Հայկական առածանի» շարքում: Այդպես, ահա, «Բույնը և նրա բնակիչը» (2001, մայիս) պատմվածքը մարդու և, մասնավորապես, ստեղծագործողի մեջ կյանքի վերհառնող, անընդհատ վերածնվող սերմի (գաղտնիքի, խորհրդի)՝ յուրաքանչյուր բույն-էակի մեջ պտղավորվելու, լույս աշխարհ գալու արարչական զգացողության գեղարվեստական արտահայտությունն է: «Այդ բանը,- պատմում է հերոսը,- հիմնավորապես տեղավորվել էր իմ մեջ, և ես նրան զգում էի ճիշտ այնպես, ինչպես երևի զգում է բույնը, երբ փոխվում է նրա բնակիչը»: Ստեղծագործող գրողի համար դա, իհարկե, միտքն է, խորհրդավոր բառը, ասելիքը, որը նրան նախախնամություն է թվում, քանզի այդ ինչ-որ բանն իր ներսում «անպայման ավելին գիտե», քան ինքը, ուրեմն, «հարկավոր է վստահել նրան»: Ու սկսվում է… ստեղծումի ոգեկան հրաշքը, ուր գրելը թվում է նավարկություն, գրողը՝ նավավար, ներսի «ինչ-որ բանը»՝ ուղեցույց աստղ, իսկ գրամեքենայի կողքին օրեցօր բարձրացող մեքենագրված էջերի կույտը՝ «միաժամանակ թե կայմ էր, թե առագաստ, թե ղեկ, թե կողմնացույց»: Այլևս նախկինը չէ նաև սենյակը, որտեղ գրում է, այն «ասես մկրտվում է ներշնչանքի ջրերում, արտաշնչում արարման բուրվառ, ասես միակ տեղն է, ուր շող է դիպչում»: Շնչավորվում են նաև գրքերը, որոնց բովանդակությունը, «եթերայուղի պես» անջատվելով էջերից, «աներևույթ, բայց առարկայորեն ներկա ոգու պես» թևածում է սենյակում: Գրողը, ասես, խառնվում է գրքերի բովանդակությանը, նույնանում դրանց հերոսների հետ, դառնում նրանց «մտորումն ու զգացմունքը, նույնիսկ բնության նկարագրություն, թռչնի ճիչ, մեղվի բզզոց…»: Դա իրապես ստեղծագործական ներշնչանքի, ապրումի ու արարման ընթացքի ապոթեոզ է՝ արժանի վերարտահայտման՝ երաժշտական-հնչյունային մի համարժեք գործի մեջ: Այդպես՝ կանգնած հարազատ հողի՝ Երևանի Կենտրոն թաղամասից և տասնամյակներ առաջ իր ստեղծագործության մեջ վերակերտած «5-րդ փողոցից մի երեք հարյուր մետր բարձր» գտնվող տան պատշգամբում՝ «Արարատի ու Արագածի հավերժական ձյուների» հանդեպ, պատմվածքի հերոսը մարմնի բոլոր բջիջներով զգում-ըմբոշխնում է արարչական խորհուրդը՝ կյանքի զարթոնքի Պահը՝ «թե ինչպես է ապրիլյան անվստահ շողը դիպչում սառած ձյան շերտերին, ինչպես է բյուրեղը դանդաղ քրտնում, ինչպես է կաթիլը գնում հողի մեջ, ինչպես է պապակած գուղձը այն խմում, ինչպես է փափկում սերմը, կենդանության նշաններ ցույց տալիս հին արմատը»: Եվ մայր բնության վերածննդի այդ համանվագին ի տես ու ականջալուր, գրողի ներսում ևս շարժվում է «կորիզի նման մի բան, գուցե թերզարգացած կրկնակը միլիարդ տարի առաջ դեռ իսկական այն սերմի, որն ինձնից ընկնելով, ծնում էր ինձ…»: Եվ նա սկսում է խորհել նաև այն մարդկանց մասին, որոնք «մեռնում են այդպես էլ հասու չեղած, այսինքն՝ չիմացած իրենց իմացածը», և որոնցից յուրաքանչյուրի դեմքին մահվան շնչում քարանում է «զարմանքը, տարակուսանքը, նաև բողոքն ու ցավը» ափսոսանքի, որ այդպես էլ չարեց այն, ինչը պիտի աներ…»: Այդ գիտակցությամբ ու զգացողությամբ էլ գրողը լցվում է ինքնակիզումի, «իր և այլոց առեղծվածը» ինքն իրենից կորզելու ներքին զորավոր վճռականությամբ, ի հեճուկս նաև ամեն մի ստեղծագործողի հոգում բույն դրած ենթագիտակցական կասկածի, թե «ինձ չի հոջողվելու…»:
(Շարունակելի)
