ԱՐՈՒԵՍՏ ԳՐԱԲԱՐ ՔԵՐԹՈՒԹԵԱՆ ԱԼԻՇԱՆԻ / Լուսնէ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆՑ

Ալիշան էր իսկատիպ հանրագիտակ, երանելի տիպ մշակի, յորում սակաւագիւտ երջանկութեամբ ի դէպ եկին եւ ի միում կիտի ներանձնացան արուեստագէտ նրբահայեաց եւ խրոխտաշունչ, գիտնական նախանձախնդիր եւ բազմագիտակ, եւ կրաւնաւոր՝ խորագոյնս հաւատացեալ։ Եւ ոչ էին զուտ եւ անխառն ի նմին երրեակ հայեացք ընդ աշխարհ, այղ համադրեալք այնպէս, զի իբրեւ բանաստեղծն խաւսէր, կրաւնաւոր եւ գիտնական ձայնակիցք լինէին նմա, թե գիտնական զդիտումն եւ զքննութիւն իւր ընդ գրով արկանէր, ոգեշնչումն բանաստեղծական եւ հայեցումն կրաւնազգեաց միաբան ուղեկիցք լինէին նմա։ Ո՞չ ապաքէն, Ալիշան ինքնին էր ինքնաբաւ միաբանութիւն ի միաբանութեան։ Ի գրականութեան Հայոց Ալիշան ոչ եւ եթ հարթեաց զուղի վիպադաւանութեան, որ ի լեզու այղոց կոչի romantism, այղ եւ ինքեամբ եղեւ գաղափարական եւ նախանձելի անձն անաւրինակ վիպին այնորիկ, զոր գրեաց սեպհական կենաւք եւ գործովք եւ ետ զճշմարիտ աւրինակ ուսուցչի, պատմաբանի, հայկաբանի, հետախուզի, ի ձեռն որոց մարթէր ընդարձակել զինքնաճանաչման եզերտիս ժողովրդեան։
Եւ նախ քան զամենայն՝ արդարեւ եղեւ իսկատիպ բանաստեղծ, սանդուղք ոգեկուռ, ընդ որս մարթի ելանել ազգ մի առ ի պայքարել վասն հայրենեաց, կառուցանել զհայրենիս եւ բարձրանալ յոլորտս ոգեղինութեան։ Ոչ եւ եթ եղեւ ռահվիրայ նորոյ շարժման, այղ եւ ձեռն էարկ փորձել զքանքար իւր յամենայն սեռս, յոճս, ի կերպաւորմունս գեղարուեստական յղացմանց։
Ակնյայտաւրէն փայղէ1 նա զանազանութեամբ քանքարի իւրոյ, ի քնարի նորին բարեյարմարեալ են ամենայն աղիքն քնարերգութեան Հայոց, բանաստեղծական աշխարհայեցումն նորա կերպաւորի ի տաղաչափական բազմակերպութեան եւ թուի ի նմա համաւրէն խտացեալք են եղանակք, կերպք, դարձուածք ստեղծաբանութեան Հայոց, որք թե եւ ոչ իսկ համաւրէն մշակեալք են ցբիւրեղացումն, այնու ամենայնիւ կարի լայնածիր առնեն զթեւահարումն քերթողի, եւ զերգ նորին կարի բազմաձայն հնչեցուցանեն։ Թուի՝ ոչ եւ եթ ձայնք բանաստեղծաց անցելոց լուան ի նուագարանէ Ալիշանի, այղ եւ հնչիւնք ամենայն, զորս հանդերձելոց էին երգել քերթողք ըստ ինքենէ՝ ժառանգեալ զաղի ինչ ի լայնալիճ քնարէն։
Եւ թե Թումանեանց կենաւք իւրովք, բազմաղի քնարերգութեամբ իւրով եւ բերմամբն պատմական առարկայական պարագայից արդարեւ վաստակեալ է զկոչումն բանաստեղծի ամենայն Հայոց, ապա ստեղծաբանական լայնածիր պարագրութեամբ իւրով եւ նա՛ եւ դասական լեզուաւ հանուրց Հայոց՝ Ալիշան իսկ է իրաւ բանաստեղծ ամենայն Հայոց։ Զի արդէն իսկ սկզբնաւորէր զնոր գրականութիւն Հայոց, որ ի ձեռն լեզուի դասականի մնայր կուռ եւ միասնական՝ զերծ յարեւմտից եւ յարեւելից տեղորոշչացն յաշխարհագրական բաժանարարաց։
Ապաքէն, առհաւատչեայ յարակայութեան գործոց Ալիշանի են տարերք գեղագիտութեան նորա, որք բացայայտեն զինքնատիպ եւ զիսկատիպ երեւոյթս գրականութեան Հայոց։ Եւ առաջին իւրայատկութիւն եւ ինքնատպութիւն բանաստեղծութեան Ալիշանի՝ է լեզու դասական, որ հանդերձ իսկ խրթնութեամբ իւիք՝ կենդանի եւ քաղցրահունչ շողայ ընդ փետրով բանաստեղծի եւ մարթի յայտաբերել զինքեամբ ծածկագրեալ զիմաստս։ Լեզուս այս գեր ի վեր եւ գեր ի խոր է, քան զլեզու աշխարհաբար երկոց, նա սնանի հիւթով ոսկեդարու եւ դարուցն այնոցիկ, որք զկնի ոսկեդարու գային՝ շնորհեալ բանաստեղծութեան ազգայնոյ զթռիչս ի քերթութեան։ Եւ թե եւ ոճ բխէ ի մարդոյ, այնու հանդերձ կախեալ է ի գրական լեզուէ՝ ի լրակազմէ գործեացն այնոցիկ, զորս ի կիր արկանէ քերթող՝ առ ի կերպարանել զմիտս եւ զգաղափարս իւր։ Թե եւ ի գրականագիտութեան Հայոց խանդի վառմամբ եւ նախանձայուզութեամբ խորագոյնս քննութեան առեալ է զշար երգոց Նահապետի, եւ, ապաքէն, պարագայք սորին պարզ եւ իմանալի են, այնու հանդերձ Ալիշանի աւանդեալ է զժառանգութիւն ազգային քերթողութեան առաւել ուշագրաւ, քան զերգս Նահապետի, զորոյ զխորագոյն ուսումնասիրութիւն իւր ի դէպ է եւ անկ է ծաւալել։
Ալիշան ինքն եղծանէ զկարծրատիպն գրաբարագիր քերթուածովք իւրովք, որք ոչ եւ եթ բերին զնոր շնչառութիւն ի գրական անդաստան Հայոց, այղ եւ եղեն աղբեւր ոգեշնչութեան գալեաց սերնդոց բանաստեղծաց։ Քերթուածք Ալիշանի իսկ ցուցին, զի գրաբար՝ է զաւրաւոր գրական լեզու կենդանի առ ի ցոլացուցանել զշունչ ժամանակի, բացայայտել զվիպադաւան մտածողութիւն քերթողի եւ զռազմաշունչ ոգի նորին։ Եւ գրաբար բանաստեղծութիւնք միահաղոյն հաստատեն, զի ինքեանք ոչ եւ եթ ոչ զիջանեն աշխարհաբար քերթուածոց ըստ ծաւալի ըմբռնման, այղ եւ գեր ի վերոյ աշխարհաբար բանաստեղծութեանց շողան ինքեանք ներունակ ազատութեամբ իւրեանց։
Ստէպ Ալիշան կառուցանէ զերկրաչափական պատկերս ի քերթուածս, որպէս ի «Բամ փորոտան»-ի, արտաքնայարդար ձեւաւորմամբն քերթուածոյ եւս երեւակայութեան ընթերցողաց միահաղոյն տալ զկենդանի պատկեր ռազմերթի, վանգից եւ ոտից կրճատմամբ յիւրաքանչիւր յաջորդի տողի՝ կառուցանէ զեռանկիւնաձեւ դասաւորութիւն զաւրաց ի թեւոց ընդ հուպ ի կիզակէտն յառաջամուխ։ Շնորհիւ հետ զհետէ կրճատման բանատողից լսելի առնէ որպէս գնացեալ երագանան քայղք՝ սկսեալ ի վեշտասանաց քայղից ցքառատրոփիւն։ Այղ որպիսի՜ հմտութեամբ ընդ տողս ընտիր բառիւք հնչեցուցանէ զհամազարկ դոփիւնս գնացից, եւ որպէ՜ս տաղաչափական բազմակերպութեամբ եւ շեշտիւք գոյանայ ուրոյն կշռոյթ բանաստեղծութեան, որ վերածէ զքերթուած ի ռազմերգ ինքնաւրինակ համայն քնարերգութեան Հայոց, այղ եւ ի խորոց հազարամեկաց վերստին կանգնէ զռազմապար ինչ ի տարածութեան բանի։ Եւ իմանալի է, զի լեզու դասական իսկ զամենայն հնարս շնորհէ։ Եւ յստակ է, զի Ալիշան զշեշտ դնէ նա եւ ի վերայ ձեւոյն բանաստեղծութեան, որոյ ոչ երբեք պարտ է դառնալ նպատակ ինքեան, եւ ցայն վայր ընդունելի իցէ՝ մինչ տակաւին ծառայէ բովանդակութեան։
Ստէպ ցոլանք տպաւորադաւանութեան ակնյայտաւրէն եւ ակնահաճոյ կերպիւ զարդարեն զբոյղ քերթուածոց Ալիշանի՝ կալեալ զթարմութիւն զգացմանց քերթողի եւ զցնցումն ոգեղէն նորին։ Երկն «Ափ յափոյ յորսիկն իմ վերացեալ» է ճշմարիտ գլուխ գործոց մանրանկարչութեան ի տարածութեան գրաւոր բանի, որ շքեղաւրէն շողացուցանէ զպատկեր դեղձանկին ի շարժման, զծաւիւն եւ զծիծաղ նորա, զփետրանիստ վրձնահարուածս լուսականս ի պարանոց նորին, զտրոփ եւ զթրթիռ ընդ աղուափետրովք սոսորդի իբրեւ «ծաւիւնս որոճայր», զաւդահար բաղաձայնոյթ#2, իբրեւ «տայ Թեւ ԹեԹեւ ի Թռիչ», զսրտի թպիրտն ակամայ որսորդին, ելեւիջումն զգացմանց։ Եւ ոչ վարանիմ համարձակաւրէն անուանել զԱլիշան նահապետ տպաւորադաւանութեան Հայոց, զի էր յառաջ քան զլինելն տպաւորապաշտութեան, որ սկիզբն առնու ի գաղղիական գեղանկարչութենէ եւ ի լեզու գաղղիացւոց կոչի impressionism։ Ալիշան ընդ անորս թռչնոյն վերացելոյն շնորհէ գրականութեան Հայոց զորսացեալ կենսաթրթիռ պահ ծփանաց եւ ընդ հարեւր ամս տածէ զդեղձանիկն այն գեղագրեալ, որ անդրէն գեղգեղէ ի բանահիւսեալ յաներեւոյթ վանդակի, յորում կեայ եւ կեցցէ յաւիտեան։ Ի միջի այղոց քերթուածս այս է առաւել, քան զոր ինչ պատմէն։ Անդ թաքուցեալ է ծածկագրեալ բանաձեւ գեղարուեստից, եւ ընդ տողիւք վերծանելի են երեք պայմանք կատարեալ արուեստի, սքանչելի բնութիւնն, որ է ազդիչ զգացմանց, սիրտն, որ է ընկալուչ ազդիցն այնոցիկ, որք զարիւն ի սրտի գոգցես ի թանաք փոխեն։ Եւ պայման երրորդ՝ է անհրաժեշտ լեզու, որ իցէ թարգման եւ կերպաւորիչ սքանչացմանն, եւ որոյ անկ է բխեցուցանել ի սրտէ զքարացեալն ի հրաշատեսութենէ զարիւնն, եւ թարգմանն այն է փետուրն իսկ ոգենկար։
Քնար Ալիշանի ունի զաղիս տարահունչս եւ ազգի ազգի կերպս քերթուածահիւսման։ Անդ շար քերթուածոց խորագրեալ «Երգք հանգրուանաց»՝ է զմայղելի հովուերգութիւն քաղցրանուագ, յորում համաւրէն դաշն ներհիւսին տեսարանք բնութեան, լերինք, դաշտք, գառինք եւ եզունք, մանուկ տուարած, հիւղ հովուական, երեւոյթք լուսականք եւ պայծառք, երեւակեալք վետ վետ հարուածովք զուարթաշունչ վրձնի, որ Ալիշանի եւ եթ առանձնաշնորհեալ է։ Ի տեսարանի ելից արեւու՝ շողիւք արեգական որպէս առիջիւք Ալիշան արկանէ զգորգ հայկական՝ նռնենի եւ շիկակարմիր գունովք, արեւելեան կամարովք, անդ հրընկէց է շուրթն լերին, ծաղկածինք են կողք լերին, որոց արբեալ է զլոյսն կենսատուր եւ զխանձ առեալ ի բոցոյն։ Այղ թե եւ քերթուածս այս «Ելք արեւու» զարդարուեստիւ իւրով զգունավառ եւ զգեղահիւսեալ տիպ գորգոյ բերէ մտապատկերաց ընթերցողի, միանգամայն մատուցանէ եւ զտեսարան յարաշարժ եւ յարափոխ, որոյ չէ արձանացեալ ի պահու անցելոյ, այղ է «հրաթափ» բանահիւսումն ճեպասահ վայրկենից յարա­սլաց ներկայի։ Զի անդ ճաւճուն են կամարքն արեւելից, որք տատանին փողփողենէջ, առէջք շուրջ առնեն պար, երերան շամանդաղք, հետ զհետէ բոլորի ջահ շիկակարմիր, «բաժակ ծաղկանց զցաւղ նրբին քամէ ի շունչ զովարար»։ Եւ բանաստեղծական իրածման ինքնաւրինակ կերպիւ Ալիշան ի միում եւ ի նմին պատկերի ոչ եթե միաձուղէ համադրէ, այղ նոյնական վարկանի զսիրտ բնութեան եւ զսիրտ մարդոյ։ Այդու պատկերաւ իսկ գոգցես Ալիշան պարագրէ զաշխարհ համայն ի մէջ երկոցունց կիզակիտաց՝ մի որոց է արեւ՝ յորոյ բխին առէջք խայտաճամուկ գորգոյ, եւ մեւսն է սիրտ՝ յորում վերստին միաբանին կիզակիտին շառաւիղք։ Զգածութիւն զմայղմանց բերէ ընդ իւր զերաժշտականութիւն քերթուածոց եւ բնոյթ երգոց տայ զթեթեւ կշռոյթ բանատողից։
Մակդիրք Ալիշանի ցյագեցումն պարարեն ամենայն զգայարանսն, զի ոչ երբեք ի կիր արկանին առ ի յանգաւորել զբանատողս, առ ի յարմարել զվանգս, զոտս, զկշռոյթս։ Ալիշան է իսկատիպ բանաստեղծ, քանզի քերթուածք նորին չեն ոտանաւորք, այղ ճշմարիտ ցոլք բանաստեղծական յղացման, որոյ ձեւ եւ բովանդակութիւն միանգամայն բխեն եւ պատշաճին միմեանց։ Զարդք ալիշանեան քնարի են ոսկեճամուկ գորգ, փողփողենէջ կամարք, հրընկէց շուրթն եւ ծաղկածին կողք լերանց, սէր հրածորան, աստղակոհակ ծով եւ բազում այղ զմայղեցուցիչ տարերք։
Առատութիւն բաղաձայնութից ի քնարերգութեան Ալիշանի վկայէ զերաժշտական նրբագոյն զգայարանէ քերթողին եւ վասն առանձնայատուկ ուշադրութեան նորին առ հնչումն բանաստեղծութեան։ Այղ զամենայն բաղաձայնոյթ գոյացուցանէ ոսկերչի բծախնդրութեամբ, այնպէս, զի մի՛ երբեք առաւել հնչեղ եղիցի ձայնակցութիւն շարահիւսեալ բառից, քան զոր ինչ ասիցեն նոքա ի միասին։
Քնարերգութիւն Ալիշանի ստէպ գոյանայ ի հոգեկան եւ ի մտաւոր փոթորկի, զոր առթեն բազմաբնոյթ հակադրութիւնք, որք էին արտաքս եւ ի ներքս նորա։ Երկուութիւն անձին, երկուութիւն զգացմանց, երկուութիւն ընկալմանց… Ամենայն ինչ երեւի ի հակադրութիւնս, եւ գրիչ Ալիշանի ընդ ամենայն ուրեք երեւակէ զհակադիր պատկերս, եւ զայն առնէ բարձու արուեստիւ իւրով։ Այսու իսկ արուեստ Ալիշանի յաճախ ակաղձուն է հակա­դրապատկերաւք, որ յայղոց contrast կոչի։
Յստակագոյն նշան ներանձնեան երկուութեան, որ երկատէ զստեղծաբանութիւն իսկ Ալիշանի, է աւտարումն յիւրմէն իսկ էութենէն ալեւոր Նահապետին այնորիկ՝ որ յանդգնեցաւ դիմադարձել ընդ իւր՝ գերապատուելով «զանբաւական, զաւտարացեալ, ի բնիկ հայկական ոճոյ այղազգացեալ, զխղճուկ լեզու» ընդ «վսեմական գրոց լեզուին» եւ «կալաւ զբրիչ ընդ գրչի»#։3
Ալիշան յաճախ հանդէս բերէ զհանդիպադրութիւնս, որք ոչ սոսկ պարզ հակադրութիւնք են եւ ոչ հականիշ բառիւք կառուցանին, այղ բազմաչափութեամբ իւրեանց զանհեթեթութիւն եւ զբաղդատականութիւն4 մարդկային կենաց ցուցանեն ի զուգակշռութիւնս։ Շղթայ ներհակութեանց անցանէ ընդ բազում քերթուածս Ալիշանի, որ զառեղծուած մարդկային էութեան կշռէ նժարիւք պատկերաւոր հանդիպադրութեանց եւ թուի՝ քերթող դիտէ զբազմաչափութիւն մարդկային գոյի ակամբն վերնայնով, ի դիտակիտէ արարչին։ Եւ բանաստեղծութիւն նմանի տեսողական պատրանաց ի գծանկարի «Յարաբերականութիւն» (1953) նիդեռլանդացի նկարչի՝ Մաւրից Եշերի (Maurits Escher), յորում իւրաքանչիւր ոք բնակէ ի սեպհական աշխարհի եւ ոչ կարէ քայղել ընդ յատակ այղոյ բնակչի, քանզի ամենայն ոք ունի զսեպհական ըմբռնումն հորիզոնի եւ ուղղաձգութեան, սակայն ամենայն ոք գործածէ զմի եւ զնոյն սանդուղս։
Ոչ այնպէս տիւ եւ գիշեր
Կամ լուսնացոյց փոխի քարտ,
Որպէս շեղեալ հակառակ
Յանկարծադէպ շրջի մարդ։
Մին յար ի սկիզբն, ոմն յաւարտ
Ներակրթին հանապազ,
Եւ ոմն ի վէմ կոթողէ,
Մեւսն յանյատակ ի յաւազ.
Նա եւ որ հիմն է սորա
Լինի միւսոյն ի ձեղուն,
Եւ լուսանցոյցք՝ ի դարանս
Փոխանակին երկոցուն#…5
Լեզու դասական ինքնին է հաստիչ, ապա եւ բացայայտիչ սեպհական ծածկագրութեանց։ Եւ իբրեւ մոռանամք զհոյակերտ բառս եւ զմանուածս բանի եւ ստիպիմք հատուցանել նոցա պարզունակագոյն բառիւք իմանալեաւք եւ շարագրեալ մեկնութեամբք, աւգտապաշտաբար զրկեմք ի ճոխից զարդուց մտածականաց զբան մեր եւ զմիտ մեր մերկացուցանեմք ի ծաւալական զարդուց խորհրդոց։ Եթե բառն «առասպել» ոչ եւս յայտաբերէ զիմաստս «հանելուկ» եւ «առեղծուած», կամ «եղծանել» այժմ բառ է անիմանալի եւ ոչ ամփոփէ զիմաստս «բանալ, քակել», թե «առեղծանել» ոչ այղ եւս ըմբռնի որպէս «լուծանել», կամ թե հոծեալ բառն «անդիմակաց» ոչ եւս ցուցանէ զզեղչումն որակի ունակութեան դիմադիր լինելոյ իմեմն6#, որպէ՞ս մարթի թարգմանել զքերթուածն «Կեանք», որոյ պատկերք հիւսին բառիւքս այսոքիւք, նոքա են անզեղչելի խորհրդազարդք եւ լսելի հիւսուածք քերթողութեան Ալիշանի։
Բազում են անծանք խորութիւնք քնարերգութեան նորին, եւ սուզումն անդր զտաւն զմայղանաց պարգեւեսցէ եւ առթեսցէ զգիւտ ազնուագունից մարգարտաց բանի, բազում ինչ անտի տակաւ տակաւ ի յայտ եկեսցէ, եւ առաւել ծաւալեսցի պարագրութիւն մեծութեան ծովուն։
———————————————-#
1. Այլ, գայլ, փայլ, սայլ, զմայլ, նշոյլ, բոյլ, թոյղ, ձոյլ եւ մի շարք այլ բառերի ձեռագիր հնագոյն վկա­յութիւնները հաւաստում են, որ դրանց նախ­նական հաւատարմագոյն ձեւը եղել է Ղ-ով` թերեւս [լ] հնչմամբ: Այսաւր էլ ունենք բառազոյգեր, ո­րոն­ցից մեկը պահպանել է իր հնագոյն ձեւը` մառա­խուղ–մառախլապատ, աղ–անալի, խուղ–խլանալ, ջիղ-ջիլ, փայլ-փաղփիւն եւ այղն:
2. Բաղաձայնոյթ – allitteration (լատ.՝ ad (յայտ առ­նէ իմաստ յաւելման, լրման) + littera (տառ) > alliteratio)։
3.# «Բազմավէպ», 1847, թիւ 12, էջ 188։
4.# Բաղդատականութիւն – յարաբերա­կա­նու­թիւն, անգղ.՝ relativity։
5.# Ղեւոնդ Ալիշան, Նուագք, հատոր Բ, 1857, էջ 109։ Հատուած ի քերթուածոյ «Ծաղր թե ար­տաւսր»։
6.# Իմեմն – է վերստին կանգնեալ ձեւ տրական հո­լովի դերանուանն «իմն», ի գործ ածեալ ընդ ձեւոյն «իմիք»։ Տես «Լիակատար քերականութիւն Հա­յոց լեզուի», հատոր Բ, Երեւան, 1954, էջ 410։