Ես մոլորվել էի, չգիտեի` ինչպես սկսել պատարագը: Տասնութ տարվա քահանա եմ, բայց չեմ կողմնորոշվում` ինչ պետք է անել: Կանգնել եմ Սուրբ Սեղանին` մտամոլոր վիճակում, և նայում եմ աջ-ձախ:
– Տեր հայր, մի վարդապետ կանչիր, թող պատարագը նա՛ մատուցի,- ասաց հավատացյալ կանանցից մեկը: Նայում եմ նրան ու զարմանում, որովհետև նա էլ է կանգնել Սուրբ Սեղանին, իսկ քիչ այն կողմում մի խումբ կանայք նստել են աջակողմյան խորանի կողքին և նայում են ինձ: «Նրանք իրավունք չունեն Սուրբ Սեղան բարձրանալու»,- մտածում եմ ես զարմացած: Հետո նկատում եմ, որ Սուրբ Սեղանն էլ ինչ-որ տարօրինակ է. գետնից ընդամենը երեսուն սանտիմետր է բարձր, և երկու կողմից աստիճաններ էլ չկան: Չկա նաև վարագույր, և Սուրբ Սեղանն ավելի շուտ ակումբային կամ դպրոցական բեմ է հիշեցնում: «Ա՜յ քեզ բան»,- մտածում եմ ես:
Պատկերը փոխվեց. ես գտնվում եմ մի փոքր սենյակում, որտեղ կիսախավար է, և որտեղ պատարագ է մատուցվում: Պատարագը, փաստորեն, ես եմ մատուցում, որովհետև վարդապետը նիրհում է անկյունի մահճակալի վրա, իսկ հանդիպակաց անկյունում երկու մահճակալ ևս կա, որոնց մեջ քնած են երկու աբեղա։ Կարծես թե Քրիստոսի արյունը պետք է պատրաստեմ, բայց սկիհ չկա։
– Հայր սուրբ, սկիհ չկա,- դիմում եմ նիրհող վարդապետին։
Վարդապետը կիսանիրհի մեջ շշնջում է.
– Անկյունում է՝ գետնին։
Ես գնում, վերցնում եմ սկիհը։ Մեջը մսով, կարտոֆիլով ճաշի մնացորդներ են։
– Կեղտոտ է,- ասում եմ ես։
– Ոչինչ,- քիչ անց մռթմռթում է նա,- ուրիշ սկիհ, միևնույն է, չունենք։
Ես թափում եմ ճաշի մնացորդները, ջուր փնտրում, որ լվանամ։ Չկա։ Անձեռոցիկ եմ փնտրում, որ գոնե սրբեմ։ Չեմ գտնում։ Ստիպված լցնում եմ նրա մեջ Փրկչի փոխակերպված արյունը և… Սակայն գինին ե՞րբ փոխակերպեցինք արյան։ Փոխակերպեցի՞նք որ։ Չեմ հիշում։ Ինչևէ… և խմում են։ Բնականաբար, ճաշի մնացորդների հետ զզվելի համ ունի։
Աչք եմ գցում սենյակի բացված դռնից դուրս։ Այնտեղ՝ բլրի ստորոտում նստոտած ժողովուրդը սպասում է հաղորդության։ Բլրի ստորոտը Ծաղկեվանքն է հիշեցնում (գուցեև այն է)։ «Ինչո՞ւ է պատարագը դրսում մատուցվում»,- մտածում եմ ես։ «Ինչո՞ւ է հաղորդությունը այս սենյակում պատրաստվում»,- մտածում եմ ես։ Հարցեր, հարցեր, որոնց պատասխանները չեմ գտնում։ Պատարագին մասնակցում են ես՝ քահանաս, մի պառկած, նիրհող վարդապետ և երկու քնած աբեղա։ Հա՛, Քրիստոսի մարմինն էլ չենք պատրաստել։ Ո՛չ ալյուր կա, ո՛չ գրտնակ և ո՛չ սեղան դրա համար։ Այս ի՞նչ է կատարվում։
– Առանց Նիկոլ Հա-յաս-տան։
– Առանց թուրքի Հա-յաս-տան։
Ես բացում եմ աչքերս։ Փաստորեն քնած էի, և այս ամենը երազ էր։ Դրսում գոռում է ամբոխը՝ վանկարկելով «Հայաստան» բառը։ Ես վեր եմ կենում մահճակալից, մոտենում պատշգամբին, բացում դուռը և նայում։ Մեծ բազմություն է։ Գնում են Ֆրանսիայի հրապարակի կողմը։
– Առանց Նիկոլ Հա-յաս-տան։
– Առանց թուրքի Հա-յաս-տան։
Դիմացի շենքի պատշգամբից մի կին հայհոյում է ցուցարարներին, երկու ձեռքի բութ մատերը ներքև ցույց տալիս, ինչ-որ բան գոռում, որը չի լսվում, հետո ձեռքերի միջնամատերը վեր տնկում ու տեղում թռվռում։ Հայհոյանք է արտահայտում, փաստորեն։
Ներքևում մայթից մի կին վազում է բարձրախոս ունեցող մարդու կողմը, ձեռքից բարձրախոսը խլում և գոռում ողջ փողոցով մեկ.
– Նիկոլը ձեր` հայերիդ վերջը կտա, կտեսնե՛ք։
Մի երիտասարդ բազմության միջից վազում է նրա մոտ, բարձրախոսը ձեռքից խլում, իսկ մեկ ուրիշը բրթելով տանում է նրան դեպի մայթ։
Չեմ հասկանում՝ ինչ է կատարվում։ Ես ապրում եմ Նոր Նորքի 5-րդ զանգվածում, իսկ սա Մաշտոցի պողոտան է։ Ինչո՞ւ եմ այստեղ։
Առավոտ է։ Մայիսյան ամպամած օր է։ Քիչ առաջ անձրև է եկել։ Փողոցը և մայթերը թաց են։ Երկնքում սև ամպեր են կուտակվել։ Նորից անձրև է գալու։
Ես նայում եմ սենյակի, որտեղ գտնվում եմ, չորս կողմը։ Քեռուս բնակարանն է։ Բայց… մի րոպե։ Նա մի քանի տարի առաջ մեկնեց ԱՄՆ՝ մորաքրոջս թոռան մոտ։ Բնակարանը վաճառեցին։ Այստեղ հիմա ուրիշ մարդիկ են ապրում։ Ի՞նչ եմ անում ես այստեղ։
Ես անգիր գիտեմ այս երեք սենյականոց բնակարանը։ Մի ժամանակ այն շատ մարդաշատ էր, կյանքը եռում էր այստեղ։ Հերթով բոլորը մահացան, մնաց միայն քեռիս։ Նա էլ բնակարանը վաճառեց և մեկնեց ԱՄՆ՝ քրոջ թոռան մոտ։
Ես արագորեն մտա բոլոր սենյակները, խոհանոց, լողարան։ Մարդ չկա։ Ես մենակ եմ։ Ի՞նչ եմ անում ես այստեղ։ Մտամոլոր հագա կոշիկներս (ուրեմն՝ կոշիկներս հանել էի, իսկ շորերս՝ ոչ), մոտեցա ելքի դռանը։ Ներսից փակված էր, և բանալին վրան էր։ Ուրեմն՝ ես էի փակել (ե՞ս էի փակել)։ Բացեցի դուռը, դուրս ելա, փակեցի դուռը բանալիով և… բանալին դրի գրպանս։
Ցուցարարները հասել էին արդեն Ֆրանսիայի հրապարակ։ Այնտեղից համընդհանուր կոչեր էին լսվում և վանկարկումներ։
Տաքսին շուտ ժամանեց։ Վարորդը՝ սև մորուքով, սև աչքերով մգամաշկ մի երիտասարդ, քթի տակ հայհոյանք ուղարկեց ցուցարարների հասցեին, որովհետև փողոցը փակել էին։ Նա շրջեց մեքենան դեպի Ֆրիկի փողոց, այնուհետև՝ Պռոշյան, Կոմիտաս… Մի խոսքով, մինչև Նորքի 5-րդ զանգված մեզ երկար ճանապարհորդություն էր սպասվում։
– Հոպար ջան, ուրիշ ճար չկա,- ասաց վարորդս։
Եվ այսպես. ես գիշերն անցկացրել եմ քեռուս նախկին բնակարանում։ Քեռիս անցյալ տարի մահացավ։ Մորաքրոջս թոռը նրա աճյունը բերեց ԱՄՆ-ից, ես կատարեցի հուղարկավորությունը, իսկ այս տունը մեկ տարուց ավելի է, ինչ ուրիշ տերեր ունի։ Ես նույնիսկ չեմ ճանաչում նրանց։ Ո՞նց եմ ընկել այստեղ, ի՞նչ է, վերջապես, կատարվում։ Ուղեղիցս ոչ մի պատասխան չեմ ստանում:
Վարորդիս ինչ-որ մեկը զանգեց: Նրանց հեռախոսազրույցը, բնականաբար, վերաբերում է ցույցին և ցուցարարներին: Հիմա բոլոր խոսակցությունները միայն այդ մասին են:
– Ինձ, ախպեր ջան, Փաշինյանը դզում ա,- ասաց վարորդս:- Ե՞րբ եք էսքան ազատություն տեսել. ինչ ուզում, խոսում եք, ինչ ուզում, անում եք, էլ ի՞նչ ա ձեզ պետք։ Ճիշտ չե՞մ։
Խոսակիցը համակարծիք էր։ Նա ինչ-որ երկար բան էր պատմում։ Վարորդս, հեռախոսը պահած այտի և ուսի միջև, սիգարեթ կպցրեց։
Փաստորեն քեռուս նախկին տան բանալին ինձ մոտ էր, որ քնելիս դուռը փակել եմ ներսից։ Ինչպե՞ս է այն ինձ մոտ հայտնվել։ Գուցե այն միշտ ինձ մո՞տ է եղել։ Բայց այդ տան բանալին ինչ-որ պատճառով երբեք չեմ վերցրել։ Ի՞նչ գործ ունեմ մահացած քեռուս նախկին տան հետ, և, վերջապես, ո՞ւր են տերերը։ Ոչ, ուղեղս չի պատասխանում։
– Բայց լավ լխկեցինք իրանց, չէ՞։ Մեր ծեծը իրանք լավ կհիշեն,- ասում է վարորդս։
Ես հասկացա, որ ինքը և ոմանք ցուցարարներին ինչ-որ տեղ ծեծել են։
– Բա ձվերը, ձվերը,- ծիծաղում է նա։- Էդ մեր շպրտած ձվերից ձվածեղ դառան։
Ծիծաղում է։ Ես նայում եմ երկնքին։ Սև ամպեր են, թանձր ամպեր։ Գոնե շուտ տեղ հասնեմ։ Հետաքրքիր է, որ հիշում եմ երեկվա ողջ օրը։ Եկեղեցի, հետո երեկոյան՝ տուն։ Կինս հիվանդ է, ես իրեն խնամում եմ և այս օրերին ուրիշ ոչ մի տեղ չեմ գնում։ Բայց արի ու տես, որ գիշերել եմ քեռուս նախկին բնակարանում։ Կնոջս հետ խոսեմ, գուցե նա՞ հայտնի՝ ինչ է կատարվել։
– Ճիշտ չե՞մ արել, հոպար,- ասում է ինձ վարորդս ու շրջվում իմ կողմը։ Աչքերը կարծես սև ապակուց լինեն, որոնցից այն կողմ դատարկ է, ոչինչ չկա։
– Ի՞նչը,- հարցնում եմ ես։
– Էդ ցուցարարներին ծեծելը։
– Ոչ,- ասում եմ։
– Ինչո՞ւ,- զարմանում է նա։ Մենք արդեն հասել ենք 5-րդ զանգված։- Դու Փաշինյանի կողմնակից չե՞ս, նրան չե՞ս ընտրել։
– Ոչ, ես նրա՛ն չեմ ընտրել,- ասում եմ ես ու ձեռքով անում, որ մեքենան կանգնեցնի խաչմերուկի խանութի մոտ։
– Բա ինչի՞ նրան չես ընտրել,- հարցնում է իմ հետաքրքրասեր վարորդը։ Մի քիչ մտածում եմ, հետո ասում.
– Գիտե՞ս, թե ինչ է ասում Եսայի մարգարեն իր մարգարեությունների գլուխներից մեկում։
Եվ չսպասելով պատասխանի՝ շարունակում եմ. «Եվ Աստված ասաց. «Ես այս ժողովրդի մեջ մոլորության ոգի պիտի գցեմ, որ մոլորվի, փնտրի մի իմաստուն մարդու, որ իրեն հանի այդ վիճակից, և չգտնի»։ Այդ խոսքն ուղղված էր հրեա ժողովրդին, իսկ հիմա այն ուղղված է մեզ՝ մի ժողովրդի, որ Աստծու կողմից ընտրված էր, քրիստոնեության օրինակ էր ողջ աշխարհի համար, բայց հիմա չգիտի՝ ով է Աստված, ով է սատանան, չի տարբերում չարը բարուց, ճիշտը սխալից, արդարն անարդարից։ Ահա այդպես է մեզ բթացրել մոլորության ոգին, որին Աստված ուղարկել է մեր մեղքերի համար։
Վարորդը նայում է ինձ սև, ապակե աչքերով, որոնց ետևում ոչինչ չկա։ Մենք հրաժեշտ ենք տալիս միմյանց։
Ես ուզում էի տուն գնալ, բայց նկատեցի, որ խանութի մոտ մարդիկ են խմբվել և տագնապած դեմքերով խոսում են: Մոտեցա նրանց:
– Ի՞նչ է պատահել,- հարցրի։
– Տեր հայր, ֆիդայի Հովսեփը… – ասաց մեկը և կարկամեց։
– Ֆիդայի Հովսեփը ի՞նչ։
– Խփել ա իրան։ Ատրճանակով կրակել ա քունքին,- ասաց նա զարհուրած։
Ոչ՝ ասացի ես՝ չգիտես՝ ի՞նձ, թե՞ նրանց։
– Ո՛չ, ո՛չ, չի կարող պատահել,- ասում եմ նրանց՝ չհավատալով։
Նրանք լուռ նայում են ինձ։ Պատահել է։ Հովսեփը կյանքին վերջ է տվել։
Ֆիդայի Հովսեփը թաղի համար հեղինակություն էր։ Իննսունականներին նա կռվել էր, և այդ ժամանակներից նրան ֆիդայի էին կոչում։ Քառասունչորսօրյա պատերազմի ժամանակ զոհվեց կամավոր գնացած նրա միակ որդին։ Կինը, որ սրտի հիվանդություն ուներ, լուրը ստանալուն պես մահացավ սրտի կաթվածից։ Հովսեփը սկզբից կնոջը թաղեց, հետո որդուն, որի մարմինը զինադադարից հետո բերեցին։ Հովսեփը մնաց մենակ: Երկու տարի մռայլված հետևում էր իրադարձություններին, խոսակցություններին, լռում ու ծխում:
– Երբ զգամ, որ արդեն քաոս է սկսվում, ատրճանակս կդնեմ քունքիս ու կկրակեմ,- մի անգամ հոգոց հանելով՝ ասաց նա:
– Ինքնասպանությունը մեղք է, Աստված չի ների,- հակառակվեցի ես:
– Կների,- ասաց:- Դա ինքնասպանություն չէ, դա հրաժարում է, փրկություն է դժոխքից, մահվանից: Դա վերադարձ է դեպի կյանք, որտեղ ամեն ինչ պարզ է, գիտես` ինչն է բարին, ով է քո թշնամին: Սա կյանք չէ՜… Այսպես չի կարելի ապրել։ Քիչ անց վստահ հաստատեց՝ կների։
Ես ապշած աչքերով նայում եմ հավաքված մարդկանց, հետո լսում եմ խանութի կողքի հացի փռից լսվող երգը, որը, չգիտես, թուրքերեն է, թե ադրբեջաներեն։ Ուրախ երգ է։ Երգի տակ երկու կին հաց են թխում ու զրուցում։ Ուրեմն՝ արդեն քաոս է սկսվում՝ ըստ Հովսեփի։
«Չի կարող պատահել»,- շշնջում եմ ես՝ չգիտես ում, և մայթով մեքենայորեն ճանապարհ ընկնում դեպի տուն։ Դիմացից երկու աղջիկ, արևածաղիկ չրթելով և ծիծաղելով, մոտենում են ինձ։
«Չի կարող պատահել»,- նորից շշնջում եմ ես։ «Տե՛ր Աստված, երազ լինի, երազ լինի այսօրը»,- շշնջում եմ փակ աչքերով։ Բացում եմ աչքերս։ Ոչ, երազ չի, իրականություն է։
Նայում եմ մութ ամպերին, ծոցիցս հանում վզիս խաչը, համբուրում և գնում առաջ՝ խաչի մասը ափիս մեջ սեղմած։
Տան դռան մոտ փնտրում եմ բանալիս։ Իմ տան բանալին, չգիտես ինչու, չկա։ Կա օտար տան բանալի, որ ինձ պետք չէ։
Ես նստում եմ աստիճաններին, փորձում մտածել հետագա գործողությունների մասին, բայց մտքիս միայն խոսքն է գալիս. «Չի կարող պատահե՜լ… չի կարող պատահե՜լ… չի կարող…»։
Խաչը ափիս մեջ է։ Ես ջերմորեն համբուրում եմ այն ու գցում ծոցս։
