Փափագած խոսքի լինելիությունը / Հակոբ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Յուրաքանչյուր գիր, ի վերջո, հեքիաթ է, իսկ գրողը` ասան: Լևոն Ջավախյանի գիրը, որն այս անգամ հրապարակ է իջել «Ծնկան ծերին» խորագրով, «…լինել, թե չլինելը չէ: Ավելին է, քան լինել-չլինելը». այն իրականում «չեն գրում, պարզապես ապրում են»` խոհերը ծնկան ծերին գիր դարձնելով: Գիր, քանի որ տեղեկատվության հարահոս հեղեղի ներկայիս պայմաններում, երբ անցնելիք ճանապարհի տևողությունը ոչ թե օրերով է չափվում, այլ ժամերով ու րոպեներով, առաջնային է դարձրել արագ ու նոր մտածողությունը, որը փոխել է ավանդական չափորոշիչները: Գրական ժանրերը` արդի ժամանակի արագություներին համահունչ, ենթարկվելով նոր գեղարվեստական ընկալումներին, իրար կուլ են տալիս, ուստի՝ ժամանակակից գրականությունն այսօր պետք է դիտարկել ժանրային կապանքներից դուրս, որպես ընդհանրական գիր: Լևոն Ջավախյանը «Ծնկան ծերին» գիրքը ներկայացրել է որպես պատմվածքների ժողովածու, սակայն, ըստ իս, սա գիր է, որտեղ գրական տարբեր ժանրեր իրար ոչ միայն բացասում են, այլև լրացնում՝ վերածվելով գրողի յուրահատուկ ոճի:
Լևոն Ջավախյանի գիրը ինչ-որ չափով քաղաքային «չմարսված» ֆոլկլորով գյուղագրություն է, որը նատուրալ արտացոլում է իրականությունը, ուր «…կյանքը շարունակվում էր տխուր և ուրախ: Եվ ուրախության մեջ տխրություն կար, տխրության մեջ՝ ուրախություն», ինչքան էլ հավերժի քամիները սուլում են Ջավախյանի ականջներում, նա խոստովանում է. «Որպես գրող, ես վերևից չիջա` ներքևից բարձրացա», և նրա ըմբոստացումը աշխարհի վրա ոչ թե սուր հանելն է, այլ՝ գրիչ: Գրելով իր զուլալ առաջնատողը՝ «Շնողը սարերից գիտեմ», նրա համար արդեն գաղտնիք չէր, որ աշխարհում ինչ լինում-չի լինում՝ «սարերի փեշի տակ է» լինում, և ուր էլ նրան ճակատագիրը տանի, որ մի քաղաքային սարդոստայնը նետի, մեկ է՝ մեջը զնգալու է. «Պորտալարս գյուղից է գալիս»: Ո՛չ, ո՛չ, նա քաղաքում Թումանյանի Գիքորը չէ, այլ Քամոտ սարի օդասուն հովը շնչած, կարոտից թև առած, ազատ ու անկախ Լևոն Ջավախյանն է, որ յուրովի գիտե գրի արժեքը:
Գրի վայելքը խորհրդապաշտության մեջ է, ինչը Ջավախյանի համար նաև սարերն են, որոնք նրան հորդորում են ասել. «Աստծո պես բարձր եմ ու ամենակարող», և այնտեղ է, որ քաղաքի ավտոները դրանց գագաթին երիվարների նման կարող է խաղացնել, ինքն իրենից վեր թռչել, սակայն մնալով իր հետ և խոսքի ծանրությունը առօրյայից թեթև, շատ թեթև հանելով՝ գրչափետուրի ճախրանքով սիրտ բացել, զնգուն ծիծաղով մտածել. «Հոգ չէ, որ կարող ես հայտնվել ծաղրածուի տխուր վիճակում, երբ քո կերպարը շղարշում են անգիտությունը, անմտությունը, անլրջությունը…»:
Բանաստեղծ Արմեն Մարտիրոսյանը զրույցներից մեկում ինձ ասաց, որ վեպ է գրում Քրիստոսի կենդանության օրոք նրան պատկերած նկարիչի մասին, ու այդ վեպի առաջին տողը հետևյալն է. «Սուտը աշխարհի պատվանդանն է»: Այս զրույցը հիշեցի, երբ կարդում էի «Ծնկան ծերին» գրքում զետեղված հարցազրույցում Լևոն Ջավախյանի խոսքը, թե Հովհաննես Մելքոնյանը (ի դեպ, գրքում սխալմամբ գրված է Հովհաննես Գրիգորյան) ասել է. «Գրականությունն, ընդհանրապես, ստի վրա է հենված, ես էլ եմ մեկ-մեկ ստում: Իսկ Լևոնը սուտը միջից հանում է»: Լևոն Ջավախյանի փիլիսոփայությունը սուտի-մուտիի խնդիր չունի, նա չի հորինում, գրում է ճշմարիտը և «ամենակարևորը…», իսկ «ամենակարևորը աչքով չես տեսնի» (Էքզյուպերի): Աշխարհը հոգով առանցքող է Լևոն Ջավախյանը: Նրա գրականությունը յուրատիպ հեքիաթ է, որի ճամփաբաժնում հանդիպող իմաստունը մայրն է (Թլոլ Դավթին խելք սովորեցնող պառավին հիշեցնող)՝ ուղղորդող գորովանքով. «Քու մերը մի դատարկ խոսքից էլ ուրախանում ա, մի խոսք ասա՝ սիրտս հովնա», և նա՝ որպես գրող, ամբողջ կյանքում մոր փափագած սրտահովան խոսքն է դարձրել գիր, իսկ այդ «Խոսքին հասնելու համար խոսքի պես թռչել պիտի կարողանայի: Միայն թե թռչելուց առաջ մի բան էլ պիտի իմանաս: Քայլել: Քայլում ես ոտքերդ` ձիգ, մարմինդ` շիտակ, կուրծքդ` հաղթ, ուսերդ` լայն, պարանոցդ` բարձր, գլուխդ` վեր, ճակատդ` բաց, հայացքդ` հեռվին, աչքերդ` ջինջ, թևերդ թափահարելով ետ-առաջ, ետ-առաջ… Էդպես Աստված գիտի` քանի օր, ամիս ու տարի… Մինչև օդ բարձրանաս… Իսկ հիմա… Առայժմ քայլում եմ, քայլում… Սա է կատարելությունը, որ անկատար է» («Դառնադեղին օր»):
Գրող Ջավախյանի կյանքն ընթանում է տուն-վերնիսաժ-սրճարան քայլք երթուղով, և իր գրականությունն էլ ապրում է այդ եռանկյան մեջ: Ա՛յ, այստեղ պիտի վկայեմ` նրա քայլքն էլ թռիչք է, սավառնանքի մեջ է, քանզի գրողը ամենուր էլ գրող է, և նրա արարումը ոչ թե եռանկյան մեջ է, այլ եռանկյուն բուրգի, որի չորրորդ գագաթը` ամենաբարձրը, նրա շնորհատու գագաթն է. «Շնողն իմ երազանքի գագաթն է: Էնտեղից ավելի շատ բան է երևում, քան աշխարհի որևէ այլ գագաթից»: Աշխարհի լույսը այնտեղից է գալիս, այնտեղ է նրա լուսածին մայրը, որն իր գրականության կարոտի աչքն է և օրհնաբանող երգը. «Մայրս ինձ գրող դարձրեց». այդտեղից է սկսում մոգական ոդիսականը ճակատագրական լույսի, որը պայծառացնում է գրող Ջավախյանի շնորհքն ու կարողությունը՝ դառնալով գիր, որն, ըստ նրա մեկնության, վայրի գրելաոճով անսյուժե պատում է: Այո՛, նրա խոսքն ու գիրը բնատուրիկ է, հետևաբար «վայրի» բնության գրավչությունն ունի ու ինքն իրենով ներդաշնակված պարզություն, որ հոգու ջինջությունն է, վճիտությունը՝ մտքով խորություն տեսնելու, քանի որ պարզից էլ պարզ է Լևոն Ջավախյանի համար` «Դիմակայության չկա մի այլ վայր, քան սեփական անձս է», այդ պատճառով նրա մեջ եռացող ընդվզում կա. «…ես գրականության մեջ չխմբագրվող տիպ եմ: Ես իմ լեզվով խոսում եմ, իմ լեզվով էլ գրում եմ»:
Լևոն Ջավախյանը շատ լավ հասկանում է, որ «Բարձր դուռը խոնարհ սպասավորների պես է Մեծի առջև բացվում», բայց նրա հախուռն բնույթը, առօրեական կենսակերպ դարձրած, երբեմն տրվում է մարդկային գայթակղությանը` օր առաջ թագավոր դառնալու մարմաջին, որն էլ նրա բացախոսությունը վերածում է ավելախոսության: Սա վերաբերում է անհարկի սեքսուալ որոշ տեսարաններով տեքստը ներբեռնելուն, որոնք զանգուլակների տպավորություն են թողնում: Սա նաև Լևոն Ջավախյանի մոր անհանգստությունն է եղել: Չնայած Ջավախյանը կարծում է՝ «կյանքն էլ խաղ է, համընթաց վազք, շարժում… Ապրում է նա, ով շարժման մեջ է: Ես գտել եմ ապրելու արվեստը»: Այստեղ կուզենայի մեջբերել չխմբագրվող Լևոն Ջավախյանի հիշողությամբ մոր խոսքը, մոր, որին և հիմնականում լսել է գրողը, թեև տեղ էլ կա, որ չի լսել: «Լյովիկ ջան,- ասում էր,- ոնց որ էրևում ա գիր ու գրականությունը աղլումդ առել ա… Մե-մեն պետռ-պետռ բաներ ես գրում, որդի՛… Խի, Թումանյանը բա էթենց էր գրում… Հըմի դու հենց կիմանաս արվեստը մենակ դու ես հըսկանում: Արվեստը մենակ էն չի, է՜, որ էլել ա… Իսկական արվեստը էն ա, որ չի էլել, բայց կարա ըլնի… Իսկ դու գլխիցդ բսնածը թղթին ես տալիս… Դու թե կարում ես, էլած-չելածն իրար խառնի ու մի թազա բան սարքի, որ հաց ու ջրի տեղ անց կենա… Թե չէ, ով ասես կարա ժամումը քամակը բաց անի, ինչ ա թե խալխի ուշադրությունը գրավեն… Իմ ուզածն էն ա, որդի՛, որ դու մարդկանց սրտերը կարենաս կարդաս… Որ հաց ըլնես, ջուր ըլնես, հույս ու հավատ ըլնես, տխրությունն էլ էն սրտով տաս, որ մարդու մեջ ուրախություն դառնա…» («Դագաղից ծնվածը»):
Լևոն Ջավախյանի գրականության լեզուն ինքնաբուխ հանդես է՝ առանց տոնական հանդերձի, ինքնահոս է ու ասես ամենդարյա է, ամենօրյա է, ամենժամվա, ժողովրդի ցավ ու հոգսից, ծիծաղից արձագանքած, դրա համար էլ պաթետիկ չէ, ինչպես և իր հայրենասիրությունը, որը կոչ չէ, այլ հայրենաճանաչում, խոնարհում ու լուռ նվիրում, միշտ տեղին ու իր չափով` կաթիլ-կաթիլ, անգամ աննկատ. «Հրաժեշտը հորս ձեռքով սարքած տնից էր, երազիս դղյակից: Մեր տունը մրջնաթմբի էր նման: Հոծ բազմություն էր հավաքվել: Արդեն ժամանակն էր: Տարիքն առած մի քանի մարդ մոտեցան: Ես ավագ որդին էի: Մռայլ ինձ էին նայում:
– Տղա՛ ջան,- ասին,- մենք հորդ ֆրոնտավիկ ընկերներն ենք… Թույլ կտա՞ս՝ իրեն մենք վերցնենք…
– Ինքը դա շատ կուզենար,- ասի:
…Տնից ելավ ճակատային ընկերների օգնությամբ. բարձրացրել էին ուսերին, պահել գլխավերևում: Ընկերների գլխին տեղ ուներ: Հագին սև կտորից կարված կոստյում էր, որ մայրս հատուկ պահել էր էդ օրվա համար» («Հորս երջանկությունը»):
Թերևս այն, ինչ Լևոն Ջավախյանը ուրիշ գրողների մեջ է տեսնում և գնահատում, կարելի է նաև նույն արժևորումներով իր գիրը բնութագրել: «Որքան սուզվում եմ ժամանակակիցներիս երկերում, նույնքան սպառնալից է դառնում խեղդվելու հավանականությունը… Ինչպիսի՜ ազատություն, ինչպիսի՜ գեղարվեստ, բանիմացություն, ասելիքի բազմաբովանդակություն, կյանքի զգացողություն, լեզվաոճական նորարարություն, էթիկա, էսթետիկա, էվրիկա… և այն էլ` խելահեղ ու ծայրահեղ… Այդքան շնորհ ու տաղանդ ինձ որտեղի՜ց… Ապշած եմ, բայց ապշանքս ստրկական հիացմունք չէ: Ստրուկը ստրուկ է կյանքում թե գեղարվեստում» (Էսսե (մ)):
«Ծնկան ծերին» գիրքը Լևոն Ջավախյանի գրական ազատ շնչառության արգասիքն է, ավելի ստույգ` բացված երկրորդ շնչարության, որի վկայությունն են գրողական վարպետությամբ գրված այն երկարաշունչ նախադասությունները, որ կարդացվում են գեղադինամիկ հետաքրքրությամբ: Ահա մի հատված-նախադասություն «Խաղաղ հողեր» պատումից. «Դեռ էն գլխից բարձրերում եմ եղել, լողացել ամպերում, որ քուլա-քուլա փաթաթվում էին մարմնիս, զմրուխտ ու ադամանդ եղյամի մեջ էի թավալ եկել, որ թավշյա ուլունքներով շարվում էին վրաս, իմ ոտքը կառան փուշն է ծակել, որ պապիս էշը խժռում էր, ինչպես փշատերև շոկոլադ, իմ ձեռքը բանջարն է կծել, որից Սոնա բաբոս համով խորակ էր եփում մրով սևացած անտաշ քարերի օջախում, նա ճաշ էր եփում նաև ծառասունկից, որ բերանումս հալվում էր գառան դմակի պես, իմ շուրթերը պաղ աղբյուրներն էին համբուրում, որ պսպղալեն գլգլում էին գիշեր ու զօր, իմ թշերը արաժանն էր բացում, որից այտերս կարմրում էին հանց կարմրաթուշ խնձոր, իմ գլուխը նարգիզածաղիկներն էին պսակում, որ արեգական ոսկեհուռ թերթերի շշունջով նայում էին երկնքի լազուրին, իմ գիշերներն աստղերի բույլերն էին զարդարում, որ հնչուն ոսկու պես սփռվում էին ուսերիս, իմ առավոտները շամանդաղն էր բացում, որ կաթնածոր վարագույրի պես ետ էր քաշվում լեռներից»:
Լևոն Ջավախյանի գրի թանաքը իր միջով անցնող ճշմարտությունն է: Նա ոչ թե այլախոհ է, այլ ինքնախոհ, ծնկան ծերին հասունացող պտուղ-աշխարհի աչքերին նայող ու իրականության հեգնանքից, հումորից, ծիծաղից չերերալով էլ՝ նմանակերպ անդրադարձնող. «Ես իմ խոսքն եմ ասում»: