ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր, դրամատուրգ
ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆԻՆ
ծննդյան 80-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթըե
միանում է շնորհավորանքին
Հարգելի՛ պարոն Ադալյան, ջերմորեն շնորհավորում եմ Ձեզ ծննդյան 80-ամյակի առթիվ: Մարդասիրությամբ և լավատեսությամբ տոգորված Ձեր ստեղծագործությունները վաղուց իրենց տեղն են գրավել ժամանակակից հայ արձակում: Գնահատելի է Ձեր ավանդը հայ թատերգության զարգացման գործում: Մաղթում եմ Ձեզ առողջություն, երջանիկ կյանք, ստեղծագործական նոր ձեռքբերումներ:
Սերժ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Հայաստանի Հանրապետության Նախագահ
Հարգելի՛ պարոն Ադալյան.
Շնորհավորում եմ Ձեզ ծննդյան 80-ամյակի առթիվ:
Ադալյանական արձակն ու դրամատուրգիան, անցնելով ինքնահաստատման ու ինքնադրսևորումի դժվարին ճանապարհ, ունեն տասնամյակների իրենց տարեգրությունը` աչքի ընկնելով լավատեսությամբ ու դրական լիցքերով, երբեք չպակասող էներգիայով և ազգային դիմագծով:
Ձեր ստեղծագործությունները, որոնք ինքնատիպ գրողի բազմադեմ դրսևորումներն են գրական հերոսների ու կերպարների տեսքով, որոնցում տարբեր խավի ու սերնդի մարդիկ և ճակատագրեր են, իրենց թեմատիկայով հասարակական կյանքի ոչ անտարբեր մասնակիցներ են` ձգտելով այն դարձնել ավելի արդար, ավելի անթերի ու ավելի հայրենամետ:
Եվս մեկ անգամ շնորհավորելով ծննդյան հոբելյանի առթիվ` մաղթում եմ Ձեզ առողջություն, անսպառ եռանդ և ստեղծագործական նոր հաջողություններ:
Գալուստ ՍԱՀԱԿՅԱՆ
ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահ
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՄ ԿՅԱՆՔՆ Է
«Գրական թերթիե հարցերին պատասխանում է
Հայաստանի մշակույթի վաստակավոր գործիչ,
բանասիրական գիտությունների դոկտոր,
ՀՀ նախագահի մրցանակի դափնեկիր
Նորայր Ադալյանը:
«ԳԹե – Դուք ութսուն տարեկան եք: Դա քի՞չ է, թե՞ շատ:
Ն.Ա. – Բնության մեջ կան հիանալի էակներ, որոնք մարդուց քիչ են ապրում, օրինակ՝ առյուծը, ձին և շունը: Տիրոջ ոչ բոլոր օրենքներն են արդարացի:
«ԳԹե – Երկու տարի առաջ մեր գլխավոր հրապարակում շների ոհմակը հարձակվեց ձեզ վրա և մարմնական լուրջ վնասվածք պատճառեց: Մի՞թե չարացած չեք շների նկատմամբ:
Ն.Ա. – Ես ներողամիտ մարդ եմ: Նրանք չգիտեին՝ ինչ են անում:
«ԳԹե – Ձեր ստեղծագործության մասին լույս են տեսել տասնյակ հոդվածներ, ներկայացվել են գիտական թեզեր, այս տարի էլ հրապարակվեց Լևոն Մութաֆյանի «Նորայր Ադալյանի գրականությունը և իրականությունըե ծավալուն մենագրությունը: Սակայն հասարակությունը սակավ տեղեկություն ունի ձեր անձնական կյանքից, եթե չհաշվենք, որ եղել եք ՀՀ ԳԱԱ գրականության ինստիտուտի գիտաշխատող, «Գրական թերթիե գլխավոր խմբագիր, Հայաստանի գրողների միության վարչության քարտուղար, իսկ այժմ Երևանի դրամատիկական թատրոնի գրական բաժնի վարիչն եք:
Ն.Ա. – Չէ՛, հաշվեք, այդ բոլոր ասպարեզներում ես ապրել եմ ինձ պես, եղել եմ ոչ թե պաշտոնյա, այլ՝ նվիրյալ զինվոր, հատկապես «Գրական թերթումե: Ավելացնեմ, որ հիսուն տարի լավ թե վատ գրում եմ, բացի բանաստեղծությունից՝ գրեթե բոլոր ժանրերով: Եթե այլ բան կարողանայի անել, երևի չէի գրի, օրինակ՝ դաշնամուր նվագել: Սակայն մեր տանը դաշնամուր չկար, շատ չքավոր էինք, ցամաք հացի կարոտ, միայն հարուստ էինք գրքերով, որոնք հավաքել էին Մարտիրոս հայրս և Ռուբեն եղբայրս: Երաժշտությունը թերևս ամենահինն ու հավերժականն է արվեստներից, որ իր հոգեկերտվածքով մտնում է նաև գրականության ասպարեզ և աստվածացնում նրան: Բայց, ո՛չ… ամենահինը թատրոնն է՝ հնամարդու գոյության դրամատիկ պայքարն աղետների դեմ: Երբ չեմ գրում, հոգնում եմ, կյանքը թվում է անանցանելի պատ: Գրելիս դարձյալ հայտնվում եմ պատի առջև՝ ինչ-որ տեքստ կստացվի՞, թե՞ ոչ: Այնպես որ, մշտապես հարաբերում եմ պատին: Իմ գրվածքները մի զգալի չափով ունեն ներքին մենախոսության բնույթ՝ զրուցում եմ ինձ հետ և փորձում արտահայտել իմ ժամն ու տարածքը, իմ կյանքը, որը գուցե նաև ուրիշներինն է: Ավանդական ընթերցող եմ: Դարձյալ կարդացի «Վերք Հայաստանինե, որը գրական-ազգային ավետարան է ըստ Աբովյանի: Սիրում եմ նստել «Վերնիսաժե սրճարանում և դիտել փողոցի շարժումը: Հաճախ մտածում եմ՝ ինչ և ոնց անեմ, որ չմտածեմ: Բայց չի ստացվում. մեր հասարակական կյանքի անբարո բարոյականությունը կրծոտում է սիրտս:
«ԳԹե – Մենք այժմ զրուցում ենք «Վերնիսաժումե:
Ն.Ա. – Պատահական չէ:
«ԳԹե – Ի՞նչն է պատահական:
Ն.Ա. – Պատահականությունն էլ է անհրաժեշտություն, մենք լավ չենք ճանաչում աշխարհը:
«ԳԹե – Ինչի՞ց է սկսվում աշխարհի ճանաչողությունը:
Ն.Ա. – Մարդու ատոմին մերձենալուց, որը, կարծում եմ, գրականության գլխավոր խնդիրն է:
«ԳԹե – Ձեզ հաջողվե՞լ է այդ խնդիրը լուծել:
Ն.Ա. – Ո՛չ, ի՞նչ եք ասում, ո՛չ… Դա Դոստոևսկիներն են արել, նրանցից առաջ՝ Նարեկացին ու Շեքսպիրները, հետո՝ Թումանյանը, ով ասաց. «Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ…ե: Գիտակցել խնդիրը՝ դեռևս չի նշանակում, թե ի վիճակի ես այն լուծել:
«ԳԹե – Ձեր հայրը դերձակ էր:
Ն.Ա. – Մեծ հայրենասեր ու մեծ բանաստեղծ, որը ոչ մի տող չգրեց, այլ իր բանաստեղծական հոգին ներարկեց իր չորս զավակներին՝ Ռուբենին, Ռաֆֆիին, Սեդային ու ինձ, նա իր հարազատների թվում միակն էր, որ փրկվեց Ցեղասպանությունից, կարող էր գնալ Ամերիկա, բայց Երզնկայից եկավ Ղրիմ, որովհետև այդ երկրամասը Հայաստանին ավելի մոտ էր, հետո՝ 1938-ին, տեղափոխվեցինք Երևան, Դավայաթաղ:
«ԳԹե – Իսկ ձեր Աննա մա՞յրը…
Ն.Ա. – Նա լեհական արմատով գեղեցիկ կին էր: Հայերեն չէր կարդում, այլ՝ ռուսերեն: Մշտապես ընթերցում էր Պուշկին և բրյուսովյան «Поэзия Арменииե ժողովածուն: Երեխաներիս ու հարևանների հետ խոսում էր հայերեն: Նա հորս սիրտը լսելով և իր սրտով բոլորիս ուղարկեց հայալեզու դպրոց ու բուհեր: Հայրս հայացրել էր մորս, մեկ մարդով շատացնելով հայ ժողովրդին, իսկ այս դեպքում մեկն էլ մեծ թիվ է: Հարևան արհեստավորները հորս կշտամբում էին՝ ինչո՞ւ երեխաներիդ չես տալիս քո արհեստը, մի քիչ լավ կապրեք: Հայրս արդարանում էր՝ թող ուսում առնեն, որ Հայաստանին մի օր օգտակար լինեն:
«ԳԹե – Դուք ծնվել եք Սիմֆերոպոլում: Ի՞նչ տարբերություն կա այդ քաղաքի ու Երևանի միջև, որտեղ ապրում եք ձեր ողջ կյանքը:
Ն.Ա. – Սիմֆերոպոլը ծննդավայր է, իսկ Երևանը՝ հայրենիք: Կուզենայի աշխարհի տարբեր քաղաքներում ծնված բյուրավոր հայերը սա գիտակցեն:
«ԳԹե – Կարելի՞ է ենթադրել, որ ձեր գեղարվեստական որոշ էջերում, հատկապես «Կապույտ Երզնկաե, «Եփրատե, «Սև քառակուսի կարմիր անապատումե գրքերում ներկա է նաև ձեր հայրը:
Ն.Ա. – Անշուշտ:
«ԳԹե – Նույնիսկ «Ապոկալիպսիսե վեպո՞ւմ:
Ն.Ա. – Գրողի վրա ազդում են ոչ միայն հայրենի թե օտար երևելի գրականությունն ու մշակույթը, այլև ծնողական արյունը. նա քեզ ձայն է տալիս: Պատահական չէ, որ «Ապոկալիպսիսումե գլխավոր հերոսի անունը Մարտիրոս է: Մեր գրականագիտական-քննադատական վերլուծաբանությունը գրեթե ուշադրություն չի դարձնում ստեղծագործության «եսական-ընտանեկանե առնչություններին և ամեն ջանք գործադրում է փաստաբանելու զուտ գրական կապերը՝ գրողն ումից և ինչպես է ազդվել, որ իզմ-ի տիրույթում է գտնվում: Նկատի չունեմ ինքնակենսագրական վիպասանությունը. սա պարզ ու հասկանալի է, այլ հենց արյան կանչը, այն արյան բաղադրությունը, որը վեր է բարձրանում եսականությունից և հարաբերում ազգի հոգուն, իր բարոյական, զգացմունքային, մտածական հատկանիշներով դառնում ազգայինի դիմագիծ, մեծ գրականության մեջ՝ համայն մարդկության: Ես ենթադրում եմ, որ նոր վիպագրության հանճարեղ առաջնեկի՝ «Դոն Կիխոտիե հյուսվածքում ներկա է և Սերվանտեսի կյանքը: Գրականության այս շերտը, որը, իհարկե, դժվար է բացահայտել, բայց ոչ անհնարին, մանավանդ առնչությունների խնդրում ունենք Ֆրոյդի հոգեվերլուծության խորաթափանց սահմանումները և օրգանիզմների ժառանգականությունը հաստատող գենետիկա (ծագումնաբանություն) գիտությունը: Գրողն արտահայտում է իր կենսափորձը, զգացմունքներն ու միտքը, նույնիսկ եթե խոսում է իրենից դուրս ու հեռու գտնվող երևույթների մասին, որոնց դաշտում ինքն էլ կա՝ իբրև ազգի ատոմ, պատմության ժառանգորդ և հիշողություն: Մարդը, մանավանդ գրողը, հարուստ է իր հիշողությամբ: Մի կարևոր հատկանիշով՝ գեղարվեստական գրականությունն զգացմունքների հիշողություն է: Ոչ պարզամիտ շարադրանքում, այլ բարձրակարգ ստեղծագործության մեջ՝ ում և ինչի մասին էլ լինի, ներկա է նաև հեղինակի դիմանկարը: Մեծ վերլուծաբան Բախտինի կարծիքով, Դոստոևսկու հերոսը իրեն լարվածորեն դիտում է այլ հերոսի մեջ, սակայն իր այլ-ի, առանց որի նա իրեն չի պատկերացնում: Ասեմ՝ թվում է այդպիսին են նաև գրողի ու նրա շատ կերպարների առնչությունները, որոնց միջև կարելի է պայմանական թե ուղղակի հավասարման նշան դնել:
«ԳԹե – Ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ հայ գրականությունը միջազգային ճանաչում չունի:
Ն.Ա. – Եվրոպական հանրագիտարանները մեր վերաբերյալ գրեթե լռություն են պահպանում: Մենք ունենք երևելի գրականություն, հատկապես՝ պոեզիան, միջնադարյան հայ բանաստեղծությունն աշխարհ է: Մեծ համբավ չունենալ՝ չի նշանակում, թե մենք փոքր գրականություն ենք: Բնավ այդպես չէ: Աշխարհը քանի՞ Վարուժան ու Սիամանթո ունի…
«ԳԹե – Ի՞նչն է այս կաղապարվածության պատճառը:
Ն.Ա. – Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին պատկանող հանճարեղ հայոց լեզուն և Տեր Աստծու մեզ նվիրած հայրենիքի աշխարհագրությունը, նաև՝ պատմաքաղաքական հանգամանքներ:
«ԳԹե – Ինչո՞ւ լեզուն, մանավանդ ասացիք՝ հանճարեղ…
Ն.Ա. – Միջազգային ճանաչման համար գրականությունը պետք է թարգմանվի, մեզ շատ քիչ են թարգմանում և սովորաբար վատ են թարգմանում, պարզ փոխադրության մակարդակով, մթագնվում է մեր գրականության դրաման, կորչում նրա քաղցր աղն ու մտքի ալեկոծությունը, քանզի այդ թարգմանիչները բավարար զգացողություն չունեն հայոց լեզվի հոգեբանությունից, թերևս նաև լավ չեն տիրապետում իրենց լեզվին, այսպես՝ թարգմանությունը շատերի համար դառնում է արհեստ ու ոչ արվեստ, և մայրենի գրականությունը չի փայլում իր ամբողջ գեղեցկությամբ, որ ջերմացնի նաև օտարների հուզաշխարհը:
«ԳԹե – Պարոն Ադալյան, դուք գրավոր ու բանավոր ելույթներով մասնակցել եք արևելահայ ուղղագրությունը դասականով փոխարինելու վերջին տարիներս թափ առած բանավեճերին: Իսկապես չե՞ք ցանկանում դասականանանք:
Ն.Ա. – Մեր այս ուղղագրությունը նույնպես դասական է, Մանուկ Աբեղյանը չի հորինել, ինչպես կարծում են կուրծք ծեծող որոշ «հայրենասերներե, այլ սրբանուն Խաչատուր Աբովյանից առաջ էլ կար, Աբեղյանը, Ցեղասպանությանն անմիջապես հաջորդած մեր նոր հայրենիքի բազմաշերտ հայության միասնականացման անհրաժեշտ գաղափարայնությունից ելնելով, ժամանակի թելադրությամբ ուղղագրության մեջ ընդամենը որոշ սահմանումներ է արել: Դասական ուղղագրության ջատագովներին խոնարհաբար խնդրում եմ՝ մի՛ հայհոյեք Աբովյանին ու Աբեղյանին, նաև՝ Ալեքսանդր Մյասնիկյանին, որ զգալիորեն նպաստեց Ցեղասպանությամբ ընդհատված հոգևոր Հայաստանի վերածնությանը, նրանք ինձնից ու ձեզնից առավել հայրենասեր են, մեծ հայեր, վնասակար է արժեքների այսպիսի ժխտողականությունը: Արևելահայ ուղղագրությամբ հսկայական գեղարվեստական գրականություն է ստեղծվել, գիտություն ու պարբերական մամուլ, որոնք դարեր շարունակ ծառայել են հայ ժողովրդի գոյապահպանությանը: Սա է մեր և ձեր հայրենիքը: Մենք ենք հայրենիքը, արևելահայ լեզուն իր բոլոր բաղադրամասերով, Խաչատուր Աբովյանը, Թումանյան, Չարենց, Բակունց, Վահան Թոթովենց, Մահարի և ուրիշ շատեր, Սահյան ու Սևակ:
«ԳԹե – Գրողը հասարակակա՞ն մարդ է:
Ն.Ա. – Ընդհանրապես՝ այո, գրականությունն ու արվեստները հասարակական «գիտությունե են: Բայց հիշեմ իմ սիրելի Հեմինգուեյին՝ «Գրող լինել՝ լավագույն դեպքում նշանակում է լինել միայնակե:
«ԳԹե – Դուք մենա՞կ եք:
Ն.Ա. – Միայնությունը ոչ թե ֆիզիկական, այլ սրտի ու մտքի, մանավանդ հոգու վիճակ է: Այս դիրքից է գրողը նայում հարահոս կյանքին և ճշմարիտ կամ սխալ պատկերներ ստեղծում: Նա և կյանքը երբեք չեն հավասարվում իրար, նա կյանքից մշտապես բարձր է կամ ցածր: Տխուր է, հա՞… Տխրությունն ինձ ծանոթ է անանասի բույրով:
«ԳԹե – Գեղեցիկ ասացիք:
Ն.Ա. – Ռիլկեն ասաց: Շատ մեծ բանաստեղծ է՝ հորս նման:
«ԳԹե – Ո՞ր տարիքում է մարդն զգում ու գիտակցում իր մենակությունը:
Ն.Ա. – Էմբրիոնային կյանքում: Այդտեղ նրա հետագա գոյության բոլոր էական նշանները ներկա են:
«ԳԹե – Այդ դեպքում ինչո՞վ բացատրել ձեր՝ միայնակի, ստեղծագործության, նկատի ունեմ հատկապես «Համաճարակե, «Ծաղրածուն մեծ քաղաքումե և «Ապոկալիպսիսե վեպերը, նաև «Բորենու ժամանակըե պիեսը, բավականին ընդգծված հրապարակախոսական բնույթը, էլ չեմ խոսում «Սփյուռքի բարեկամիսե զտարյուն հրապարակախոսական հոդվածների ժողովածուի մասին, չէ՞ որ հրապարակախոսությունն ու գրողի միայնությունը միմյանց հակացուցված են:
Ն.Ա. – Ձեր հիշատակած գործերում էլ ես հրապարակախոս չեմ: Իրականության քննադատությունը դեռևս հրապարակախոսություն չէ: Ես հարգում եմ այդ ժանրը, որն, անշուշտ, կարևոր դեր ունի ընթացիկ հասարակական կյանքում, բայց այն գեղարվեստական գրականության ոչ թե ուժեղ, այլ թույլ կողմն է: Ես միշտ խուսափել եմ հրապարակագրությունից և փորձել եմ մարդագրություն անել, այս է եղել իմ ստեղծագործական կողմնորոշումը:
«ԳԹե – Դուք հաշվի նստո՞ւմ եք քննադատների հետ:
Ն.Ա. – Նրանցից լավագույնները հուշում են ի՞նչ անել, ո՞ր ուղղությամբ ընթանալ, ի՞նչ չանել:
«ԳԹե – Նրանք ճշմարի՞տ են:
Ն.Ա. – Ամեն մարդ նաև սխալական է, ինչպես և ես:
«ԳԹե – Ի՞նչ մի կարևոր ընդհանրություն ունեն գրողն ու քննադատը:
Ն.Ա. – Երկուսն էլ պետք է տեսնեն ու գիտակցեն երևույթի խորքը՝ ինչ գտնվում է մակերեսի տակ, գրողը՝ տարածության ու ժամանակի, քննադատը՝ գրականության, կանգ չառնեն մակերեսի վրա, որը նրանց կդարձնի մակերեսային: Գրականությունն ու արվեստները խորքային գիտություններ են ավելի, քան շատ գիտություններ:
«ԳԹե – Որոշ ընթերցողներ ու քննադատներ դժգոհ են «Դավայաթաղե և մի քանի ուրիշ երկերի էրոտիկ պատկերներից… Ինչո՞ւ եք այդպես նայում կին-տղամարդ հարաբերությանը:
Ն.Ա. – Պլատոնական սերը, որը ցանկասիրությունից զերծ է, ոչ մարմնական, միայն հոգևոր և ելնում է հույն փիլիսոփայի իդեալիզմից, ըստ որի՝ աշխարհը հենվում է հոգու և մաքուր գաղափարների վրա, թվում է՝ ոչ ամբողջությամբ է արտահայտում սիրո գեղեցկությունը: Այնինչ էրոտիկան գալիս է բնությունից, կյանք է, մարդու բնության մի էական հատկանիշն է և, ի սկզբանե, նորություն չէ գրականության մեջ: Էրոսը սիրո աստվածն է հունական դիցարանում: Մի՛ զարմացեք, դա մարդկության բարոյա-հոգեբանական, զգացմունքային, անգամ մտածական պատկերն է, գոյության կուլտուրա կամ մշակույթ: Մոռացե՞լ եք աստվածաշնչյան «Երգ երգոցըե, որն ուղղորդեց հետագա դարերի սիրերգությունը՝ դառնալով մի էական չափանիշ, որի համաձայն սերը ոչ միայն հոգեղեն, այլև ֆիզիկական առնչություն է տղամարդու և կնոջ միջև: Այդ հայացքը ներկա է նաև հայ միջնադարյան պոեզիայում՝ Նաղաշ Հովնաթան, Թլկուրանցի ու Սայաթ-Նովա: Հայերս երբեմն Պլատոնից առավել Պլատոն ենք ձևանում, Հռոմի որոշ պապերից՝ ավելի պապական: Գրողը պետք է ազատ ու ազատամիտ լինի: Պապականությունը, ասել է՝ պահպանողականությունը, իմ մարդուն հարիր չէ: Մարդկության բարոյական օրենքները մեծ մասամբ չեն համընկնում բնության օրենքներին: Ունենանք մարմնի զգացողություն (Դիդրոյի ձևակերպումն է):
«ԳԹե – Իսկ ավանդնե՞րը…
Ն.Ա. – Ես հետևում եմ այն անցյալին, որն այսօր էլ ժամանակակից է:
«ԳԹե – Պարոն Ադալյան, ձեր վեպերը, պատմվածքներն ու պիեսները աչքի են ընկնում նաև իրենց կառուցվածքով: Ի՞նչ դերակատարություն ունի կառուցվածքը գեղարվեստական երկում:
Ն.Ա. – Այդ դերը շատ մեծ է, գրեթե՝ գլխավոր: Դու պետք է ոչ թե պատմություն պատմես, որը քեզ կդարձնի նաղլաբան, այլ պատմություն կառուցես, ոչ թե կյանքն ինչպես որ է, այլ կյանքն ինչպես դու ես երևակայում, կյանքի քո տեսլականը, որը հնարավոր է և չհամընկնի ուրիշների հայացքին: Քիչ է ասել, թե դա «կառուցվածքե է, ես կասեի՝ «ստրուկտուրաե, ամբողջի մասերի հարաբերության համակարգ, որոնց որակային հատկանիշները մասամբ կամ լրիվ հանգում են այդ հարաբերությանը: Կառուցվածք ունեն զգեստապահարանը, աթոռն ու սեղանը, շատ իրեր, որոնք շինվում են: Արվեստը շինվածք չէ, այլ՝ հոգու ստեղծագործություն, այն զգեստապահարանից հիմնովին տարբերվում է հենց ստրուկտուրայով:
«ԳԹե – Մեր ժողովրդի ու հայրենիքի գոյապահպանության համար ի՞նչն է ամենից ավելի կարևոր, պետությո՞ւնը, կրո՞նը, բանա՞կը, գիտություննե՞րը, արվեստն ու գրականությո՞ւնը…
Ն.Ա. – Ինչո՞ւ նաև չասացիք՝ հայոց լեզուն… Բոլորն էլ կարևոր են: Սակայն հիշենք, պետականազուրկ դարերում էլ մենք ապրեցինք՝ այդ բոլոր երևույթների ներկայության շնորհիվ, որոնց հիմնասյունը մայրենի լեզուն է, գոյապահպանության ճակատամարտերում նրանց ուժերը համախմբող գեներալը:
«ԳԹե – Ազգային գրականության մեկ ու միակ պայմանը լեզո՞ւն է:
Ն.Ա. – Իհարկե՝ ոչ, բայց այն մի գլխավոր պայման է: Ոչ հայերենի ամեն մի դրսևորում, այլ՝ նրա հոգևոր-հոգեղեն քերականությունը: Հայերենով գրված շատ հորինվածքներ ազգային չեն, որովհետև մնացել են լեզվի կենցաղային և պարզ խոսակցական մակարդակին:
«ԳԹե – Ի՞նչ է ազգայինը ըստ ձեզ:
Ն.Ա. – Բոլոր յուրահատուկ գրականություններում ազգայինը հայրենի երկիրն է՝ թռիչքադաշտ դեպի երկինք, որտեղ կարելի է տեսնել հին ու նոր շատ դասականների:
«ԳԹե – Մի՞թե դասականությունը անցյալինը չէ:
Ն.Ա. – Ո՛չ, ի՞նչ եք խոսում, ոչ… Չկա մի երևելի դասական գրող, նկարիչ, կոմպոզիտոր, որն այսօր մեզ հետ չլինի, մեր մեջ: Ցավալի է, որ այդպիսի մտայնություն կա՝ իբր եկել են ու անցել: Չեն անցել, ավելի ժամանակակից են, քան մեզանից շատերը. Սերվանտես, Շեքսպիր, Միքելանջելո, Ռաֆայել, Բեթհովեն, Դոստոևսկի ու Գոգոլ, մեր Թումանյաններն ապրում են և այսօր, և մենք՝ ժամանակակիցներս, հարուստ ենք նրանցով, առանց նրանց՝ աղքատ ու աղքատամիտ: Լեսսինգը, ավելի ուշ Նիցշեն, նաև ուրիշներ գտնում էին, որ հին հունական մշակույթն այսօր էլ ներկա է գրականության ու արվեստների մեջ: «Ետևդ նայե, որ առջևդ տեսնիսե:
«ԳԹե – Ո՞վ է ասել:
Ն.Ա. – Հակոբ Պարոնյանը և Մարտիրոս հայրս:
«ԳԹե – Դուք քաղաքականությամբ չեք զբաղվում, այդուամենայնիվ… ինչպե՞ս եք վերաբերվում Ադրբեջանին արդիական զենքեր վաճառելու մեր բարեկամ Ռուսաստանի վաճառականությանը:
Ն.Ա. – Համայն հայ ժողովրդի պես: Երբ Սիրիայի սահմանամերձ երկնքում Թուրքիան խոցեց ռուսական ինքնաթիռը, Ռուսաստանի նախագահն այդ արարքը որակեց որպես թուրք գործընկերոջ «հարված իր թիկունքինե: Մի՞թե նա մոռացել է, որ թուրքը միշտ էլ թշնամի է եղել ռուսներին, որքան էլ, ինչպես վաղուց ասված է, քաղաքականությունը «պոռնիկ գործե է, այդուամենայնիվ, ինչ-որ չափ ու սահման պետք է պահպանել, հասկանում եմ ու չեմ հասկանում Ռուսաստանի պարբերաբար կրկնվող հաճոյախոսությունն ու «ռեվերանսներըե Թուրքիային, դա թուլության նշան չէ՞: Ես նույնկերպ եմ որակում քրիստոնյա Ռուսաստանի կողմից մուսուլման Ադրբեջանին զինելու գործընթացը՝ դա թիկունքային ավելի մեծ հարված է իր ազնիվ քրիստոնյա բարեկամ հայ ժողովրդին: Ռուսաստանի քաղաքականության հեղինակներին պարզից էլ պարզ չէ՞, որ Ադրբեջանն իր զինուժը գործադրելու է ոչ թե Ռուսաստանի, ոչ թե Թուրքիայի, ոչ թե Վրաստանի ու Պարսկաստանի դեմ, այլ՝ միայն ու միայն Ղարաբաղի ու Հայաստանի: Իսկապես հարված հազարամյա մշակույթ ունեցող, ցեղասպանություն ապրած հայ ժողովրդի թիկունքին, հնարավոր չէ մեկ այլ հաշվարկ կատարել: Ըստ երևույթին, Ռուսաստանը մտածում է (նկատի ունեմ ոչ թե ռուս ժողովրդին, այլ՝ նրա քաղաքական վերնախավը), որ մենք բարեկամանալու այլընտրանք չունենք, տեղներս նեղ է, ինքն է մեր անփոխարինելի բարեկամը և կարող է մեզ հետ վարվել՝ ինչպես կամենա: Սակայն կյանքում շատ օրինակներ կան՝ մինչև անգամ միմյանց անսահմանորեն սիրող ամուսիններն են բաժանվում, երբ նրանցից մեկը դավաճանում է… Խնդիրն ունի ավելի գլոբալ բովանդակություն: Այսօր աշխարհում այնքան զենք է կուտակվել և շարունակում է հա՜ շատանալ, որով կարելի է մի քանի անգամ փոշիացնել Երկրագունդը, որն, ըստ երևույթին, տիեզերքում միակ մարդաբնակ մոլորակն է: Զենքի արտադրությունն ու արտահանումը, որի առաջատարներն են Ռուսաստանը, Ամերիկան ու Իսրայելը, խիստ բացասական ու դատապարտելի բիզնես է, երբ աշխարհի թատերաբեմում զենք կա, այն ուր որ է հուր-կրակ է թափելու մարդկության գլխին, և անում է, պետք է վերջապես կանգ առնել, բարոյականանալ, շարժվել ոչ թե դեպի սատանան, այլ՝ դեպի Աստված: Այսօր մարդկության մի զգալի մասը քաղցած է, ապրում է անմարդկային պայմաններում, հազար ու մի հոգս ունի, այդ թվում և՝ Ռուսաստանի հազարավոր գյուղերում ու գավառներում բնակվող արմատական ռուսները, զենքի արտադրության համար ծախսված գերֆանտաստիկ գումարներով կարելի էր Երկիրը դրախտի վերածել, այնինչ այսօր շատ երկրամասեր դժոխքի են նման: Ես ռոմանտիզմ չեմ խաղում, ոչ էլ աբստրակցիոնիստ եմ, այստեղ իմը բացախոս իրապաշտություն է, հավատացեք: Ի դեպ, Գերմանիան բազմիցս մերժել է իրեն զենք վաճառելու Ադրբեջանի խնդրանքը, նմանապես և Ամերիկան՝ Ղարաբաղի ու Հայաստանի դեմ նրա թշնամանքի առկայության պատճառաբանությամբ: Միայն Ռուսաստանն է նրան միլիարդանոց զենք վաճառում:
«ԳԹե – Շատ զգացմունքային խոսեցիք:
Ն.Ա. – Զգացմունքներն էլ կարող են տրամաբանական լինել:
«ԳԹե – Ձեր արձակն ու դրամատուրգիան ավելի զգացմունքային են, քան տրամաբանական:
Ն.Ա. – Թույլ տվեք չհամաձայնել: Դրանք իմ միասնականությունն են:
«ԳԹե – Մի՞թե սիրտը կարող է մտածել:
Ն.Ա. – Սիրտն ի վիճակի է ավելի խորն ու ճշմարիտ մտածել, քան ուղեղը: Վերջինս կարող է մարդուն և մոլորեցնել, սիրտը՝ ոչ: Այդ պատճառով էլ ասում ենք՝ լսիր սրտիդ ձայնը:
«ԳԹե – Ի՞նչ է խոսում ձեր սիրտը:
Ն.Ա. – Ոչ միայն իմ: Գրականության սիրտը խոսում է ճշմարտության, բարության, սիրո, ազատության, կարեկցանքի մասին, նա բոլորին հորդորում է նայել մարդուն: Ես նայում եմ դուրս, և ծառը իմ ներսում աճում է:
«ԳԹե – Ձեր հա՞յրն է ասել:
Ն.Ա. – Ռիլկեն:
«ԳԹե – Վերջին տարիներին ազգային իրադարձություններից ի՞նչն եք հատկապես դրականորեն գնահատում:
Ն.Ա. – Ֆրանցիսկոս պապի և Գերմանիայի նախագահ Յուախին Գաուկի վսեմաշուք մարդասիրությունը հայերիս հանդեպ, որին հետևեց Գերմանիայի Դաշնության Բունդեստագի հաստատումը Թուրքիայի իրագործած հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ, տողամիջում՝ նաև իրենց պատմական մեղսակցության:
«ԳԹե – Իսկ բացասակա՞նը…
Ն.Ա. – Տխուր է ասել, շատ դանդաղ ենք գնում (կամ չենք գնում) դեպի ազատ, ճշմարիտ, արժանապատիվ ու ապահով Հայաստան՝ մեր նվիրական երազանքի հանգրվանը: Հայտնվել ենք հոգևոր չքավորության մեջ: Մեր ժողովրդի հոգևոր սահմանադրությունից դուրս ենք մնացել:
«ԳԹե – Մի քանի տարի առաջ հրատարակված ձեր հոդվածների գիրքը տարօրինակ վերնագիր ունի՝ «Ազատության ստրկությունըե…
Ն.Ա. – Լուսավոր ազատությունը պիտի անցնի կուլտուրայի և բարձր բարոյականության միջով և վերահսկվի սիրող հոգու սահմանադրությամբ: Մեր ժամանակներում, ցավոք սրտի, այն դարձել է շահարկվող մի երևույթ, ազատություն է, դեմոկրատիա, անկախություն, ինչ ցանկանամ՝ կանեմ, ում ինչ գործն է, կգողանամ (և գողանում է), կսպանեմ (և սպանում է), կխաբեմ, կաշառք կտամ ու կառնեմ, սուտ կխոսեմ, աչքդ կհանեմ… Ազատությունը բովանդակավորելով ամենաթողությամբ՝ մարդը դառնում է ազատության ստրուկ ու, վերջին հաշվով, հասարակական չարիք: Այս ամենը լրջորեն հիվանդացնում է ազգին: Գրականությունն ու արվեստները փորձում են նրան բուժել: Այսօր կանք նրանց շնորհիվ:
«ԳԹե – Ո՞րն է գրականության ամենաազդեցիկ դեղամիջոցը:
Ն.Ա. – Ճշմարտությունը: Չեխովն է ասել, ոչ հայրս. «Կարելի է խաբել սիրո մեջ, քաղաքականության, բժշկության մեջ, կարելի է խաբել մարդկանց և նույնիսկ Աստծուն… Բայց արվեստում չի կարելի խաբելե: Սիրո մեջ էլ չի կարելի խաբեություն անել: Գրականությունն ու արվեստները պետք է անկեղծ սիրո խոստովանանք լինեն:
«ԳԹե – Դուք թշնամիներ ունե՞ք:
Ն.Ա. – Իհարկե… տգիտությունը, նախանձը, չարությունն ու չար ոգին, բարոյական փուշն ու թարախը, օձությունը…
«ԳԹե – Դուք որևէ գրողի հետ մրցելու նպատակ հետապնդո՞ւմ եք:
Ն.Ա. – Ես սպորտսմեն չեմ:
«ԳԹե – Ձեր գրականությունը հարուստ է պարադոքսներով: Օրինակ, «Կինը և տղամարդըե դրամայում ասում եք՝ «Արևը ծագում է արևմուտքից և մայր է մտնում արևելքումե:
Ն.Ա. – Գրականությունը, որը իմ կյանքն է, նաև պարադոքսների արվեստ է:
«ԳԹե – Նորօրյա քննադատները ձեր ստեղծագործություններն առնչում են պոստմոդեռնիզմին, դիտարկվում է նաև ձեր կապը նեոռեալիզմի, սյուրռեալիզմի և գերիրապաշտական գրականության հետ: Հիշատակվում են հատկապես «Պարականոն պատմվածքներ ու վիպակներե գիրքը, «Համաճարակե, «Դավայաթաղե, «Ապոկալիպսիսե, «Ծաղրածուն մեծ քաղաքումե վեպերը, «Բեմական փորձե, «Եվաե, «Օձըե թատերախաղերը: Դուք գիտակցաբա՞ր եք մղվում դեպի այդ հոսանքները և արդյո՞ք դա հեռացում չէ հայ ազգային գրական ավանդներից:
Ն.Ա. – Գրելիս ես չեմ մտածում հարել այս կամ այն հոսանքին, իմ մտահղացումների գլխավոր թիրախը իմ հուզաշխարհն է՝ արտահայտել այն հնարավորինս անկեղծ ու ճշմարիտ: Բայց, երևի, քանի որ ես ժամանակակից մարդ եմ, անտարբեր չեմ արդի գրական շարժումների հանդեպ, «տուրք եմ տալիսե դրանց: Ինչ վերաբերում է հայ ազգային գրական ավանդներից հեռանալուն՝ այդպես չէ: Ավանդները քարացած, մեկընդմիշտ տրված ու անփոփոխ երևույթներ չեն, դրանք փոփոխվում են ու հարստանում: Նայեք, փողոցով անցնում է Ալբերտ Նալբանդյանը, որը Ալբերտ Էյնշտեյնը չէ, նա «Լիտերատուրնայա Արմենիաե ռուսալեզու գրական պարբերականի խմբագիրն է:
«ԳԹե – Տեսա:
Ն.Ա. – Տեսնելը քիչ է, երևույթներն անհրաժեշտ է ճանաչել: Ամեն խոսք պետք է հենվի լայն ու խոր ճանաչողության վրա: Մենք հաճախ դատողություններ ենք անում առանց «օբյեկտըե, այս դեպքում՝ գրականությունը, լավ ճանաչելու, և խոսքը դառնում է «էքսպրեսիոնիստականե՝ իրական-ռեալիստական լինելու փոխարեն:
«ԳԹե – Ի՞նչ կարծիք ունեք մեզանում լայնորեն տարածված ու բարձր գնահատվող շոու բիզնեսի մասին, որն այսօր հանդես է գալիս գեղարվեստական մշակույթի ուսադիրներով:
Ն.Ա. – Այդ շոուն, որն աշխարհում համաճարակ է դարձել, մենք էլ ստրուկ ենք նրան, ընդհանրապես խոնարհ ու ստրկահաճ ենք դրսի կեղծ արժեքներին, այլասերում է հասարակությանը և նրան ամբոխացնում: Մենք չինացի, ռուս ու հնդիկ չենք, որոնց որքան էլ ամբոխացնես՝ տակն էլի ահագին թթխմոր կմնա, որով հաջողությամբ կարելի է համեղ ու բուրավետ հաց թխել: Մերն ուրիշ է, հայրենիքում ապրող մեր ազգը փոքր ածու է, հարկավոր է պահպանել ամեն մարդու հոգեղեն լույսը, մեր վերարտադրության ու զարգացման հազարամյա մերանը, լուսավոր գոյության արմատները: Լուրջ գրականությունն ու արվեստները շոու չեն և, ցավոք սրտի, այսօր անհրաժեշտ պահանջարկ չունեն:
«ԳԹե – Գրեթե չեն վաճառվում:
Ն.Ա. – Այո: Բայց արվեստն ապրանք չէ, հոգու տարածք է, զգացմունքներ ու միտք, նրա տեղը ոչ թե շուկան է, որտեղ բանջարեղեն են վաճառում, այլ՝ հոգեղեն դաշտը, որտեղ նա որոնում է հոգեղեն մարդկանց և հաճախ չի գտնում, որովհետև նրանք, բնականաբար, շատ ավելի քիչ են, քան նյութապաշտները: Շուկայական կեղծամ արվեստներն այսօր կան, սակայն վաղն ու հետագայում հաստատապես բացակայելու են: Գիտե՞ք, հանճարեղ Վան Գոգին չի հաջողվել կենդանության օրոք որևէ նկար վաճառել, աննման «Արևածաղիկներըե նույնպես չի հանդիպել իր գնորդին, միայն շատ ժամանակ հետո այն վաճառվեց ավելի մեծ գումարով, քան, անգամ, Հայաստանի տարեկան բյուջեն է: Իմաստունն ասել է՝ հիմարությունն է ղեկավարում աշխարհը: Այսպիսի բաներ, սիրելիս, իսկական արվեստին արժանի գնահատության օրը մի օր գալիս է: Ինչ թաքնված էր՝ հայտնվեց սիրո օգնությամբ:
«ԳԹե – Ռիլկե՞ն ասաց:
Ն.Ա. – Ռիգվեդան:
«ԳԹե – Աստված կա՞:
Ն.Ա. – Աստված իմ մեջ է, հորս կերպարանքով:
«ԳԹե – Ձեր արձակն ու դրամատուրգիան ունեն բավականին կամերային կառուցվածք, ձեր բառով ասած՝ ստրուկտուրա, դա չի՞ նեղացնում նման գրականության բովանդակությունը:
Ն.Ա. – Ես ո՛չ առաջինն եմ և ո՛չ էլ վերջինն եմ լինելու մարդկանց ու ժամանակի արտացոլման այդ կողմնորոշումով: Մոնումենտալ կառույցը միշտ չէ, որ մոնումենտալ է, հաճախ այն ոչ թե ճարտարապետություն է, այլ՝ շինարարություն, և մակերեսայնորեն է արտացոլում մեծ երևույթը և, ի վերջո, փոքրացնում: Թվում է՝ կամերայնությունն ավելի մոտ ու հարազատ է մարդուն, քան մոնումենտալիզմը: Թեև, ինչ ասել կուզե, կան և մոնումենտալ հանճարեղ կերտվածքներ, օրինակ Միքելանջելոյի Վատիկանի Սիքստինյան կապելլայի վիթխարի որմնանկարը առաստաղին և նրա ուրիշ գործեր: Այստեղ Միքելանջելոն պատկերում է աստվածաշնչյան «Գիրք ծննդոցիե ֆաբուլաները, սակայն պատմություն չի պատմում, այլ ցույց է տալիս գործողություններ, կարծում եմ սրանում է նրա «Ծննդոցիե կախարդանքը, գործողություն, որը նրանից առաջ, նրա ժամանակ և հետագա դարերում՝ մինչև այսօր, արդիական է, չէ՞ որ աշխարհն ու մարդկությունը ծնվում են յուրաքանչյուր օր, չկարծեք ծնվել ու կանգ են առել: Սովորաբար միջակ գրողներն ու արվեստագետները մոնումենտալություն են անում, որ բազմությանը դուր գան, հաճույք զգան նրա բուռն-երկարատև ծափահարություններից:
«ԳԹե – Իսկ Լեոնարդո դա Վինչիի ինքնանկա՞րը…
Ն.Ա. – Այդտեղ մարդը ֆանտաստիկ հայացք ունի՝ նայում է և՛ իր ներսի մարդուն, և՛ աշխարհին, ընդգրկում տիեզերքը: Նա, թերևս, երբևէ գոյություն ունեցող ամենաինտելեկտուալ և զգացմունքային մարդն է: Ես կարծում եմ, որ գրականության ու արվեստների հավերժության գաղտնիքը նրանց երիտասարդության մեջ է, եթե ստեղծագործությունը երիտասարդ հոգի ունի և ոչ թե ծերունական, դարեր հետո էլ երիտասարդ կմնա: Վերածննդի հանճարները չեն ծերանում: Անուշն ու Սարոն, որոնց նախորդներն են Ջուլիետն ու Ռոմեոն, ներկայումս էլ երիտասարդ են, վաղը՝ նույնպես: Շուրջ հինգ հարյուր տարեկան երիտասարդ Վերածնունդ:
«ԳԹե – Դուք ֆորմալի՞ստ եք:
Ն.Ա. – Ինչ-որ չափով՝ այո: Ձևն էլ է բովանդակություն արտահայտում: Նշանավոր ռեժիսոր Ռոման Վիկտյուկը վերջերս ավելի սուր բանաձևում արեց՝ «Արվեստի բովանդակությունը ձևն էե:
«ԳԹե – Համաձա՞յն եք:
Ն.Ա. – Ամեն մարդ թող հետևի իր համոզմունքին, մանավանդ արվեստի ասպարեզում, իր ազատությանը, դրանից հասարակությունը, հավատացեք, չի հիվանդանա, այլ ավելի ողջ ու առողջ կլինի:
«ԳԹե – Ինչո՞ւ ձեր երկերում շատ հարցեր տալիս եք, բայց չեք պատասխանում: Օրինակ, «Խաղաղ զորանոցներնե ավարտում եք անպատասխան հարցով:
Ն.Ա. – Այդպիսով ես ընթերցողի երևակայությանը ազատություն եմ տալիս՝ չեմ ցանկանում նրան պարտադրել իմ պատասխանը, թող նա իրենը որոնի: Գրականությունը հարց ու պատասխան չէ:
«ԳԹե – Ձեր մտքերը իրար երբեմն հակասում են:
Ն.Ա. – Ես վիճում եմ նաև ինձ հետ:
«ԳԹե – Եվ ո՞վ է պարտվում:
Ն.Ա. – Երկուսն էլ հաղթում են: Նայեք ձյունափառ Արարատին:
«ԳԹե – Շենքերը ծածկել են նրան:
Ն.Ա. – Սրտի աչքերով նայեք:
«ԳԹե – Տեսա:
Ն.Ա. – Արարատը մեր հավերժական ներկայությունն է տիեզերքում:
