ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր
ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
Ուսանողական ընկերոջս վաղուց չէի հանդիպել: Այսօր պատահական հանդիպեցինք: Հասկացա, որ ես էլ եմ ծերացել: Անհիշելի ժամանակներից մինչև մեր օրերը հասած վերարկուն սարդոստայնի նման անիմաստ կախվել էր ուսերից և սոված շան բերանից ծլլացող լորձունք էր հիշեցնում:
Երբ բաժանվեցինք, հետո հիշեցի, որ ասաց` հաճույքով ձուկ կուտեի: Վաղուց ձուկ չէր կերել: Ձեռքս տարա գրպանս, մատներով շոշափեցի հազար դրամանոցները: Մեկ, երկու… Երկու ճմրթված հազարանոց կար: Մտածեցի, որ կարող եմ ձուկ գնել: Մտա խանութ, բետոնե տաշտակի մեջ լողացող ձկներից մեկին դատապարտեցի մահվան: Լղար, երկարահասակ դահիճը ցանցով բռնեց իմ մատնացույց արած, ուրախ խայտացող ձկանը, փայտե մահակով մի քանի անգամ խփեց գլխին, հնազանդեցրեց մահվան մտքի հետ, դրեց ցելոֆանե տոպրակի մեջ, կշռեց, տվեց ինձ:
Ես լավ էի հիշում ընկերոջս տան տեղը: Մետրոյի «Բարեկամություն» կայարանից իջա Բաղրամյան փողոցով: Մտքիս մեջ հրճվում էի` պատկերացնելով այն պահը, թե ինչպես կբացի ցելոֆանե տոպրակը և կերջանկանա` տեսնելով փայտե մահակի հարվածից շշմած, բայց դեռ թպրտացող ձկանը: Կբարձրանամ վեցերորդ հարկ, մատս կդնեմ զանգի կոճակին և կլսեմ դռանը մոտեցող ոտնաձայնը…
Երբ մտքերիցս սթափվեցի և նայեցի այն բարձրահարկի ուղղությամբ, որտեղ բնակվում էր ուսանողական ընկերս, մի պահ զարմանքից կանգ առա: Չէ՛, չի՛ կարող պատահել, տասներկուհարկանի հսկա շենքը չէր կարող չքանալ: Նայեցի այս կողմ, այն կողմ, բայց այդպես էլ շենքը չգտա: Ճարս կտրած` ետ դարձա եկած ճանապարհով և նորից շարժվեցի բազմահարկի ուղղությամբ` մտածելով, թե այս անգամ այն հայտնված կլինի: Ամեն ինչ իր տեղում էր. խորհրդային ժամանակներից մնացած գինիների խանութը, «Կոշիկի տունը», քարաշեն կիսափլված ցանկապատը. ու հանկարծ տեսա բարձրահարկը: Ավերված… Կարծես հենց նոր էին անցել թշնամու ռմբակոծիչները: Կիսաքանդ, ավերված բարձրահարկը նման էր ուսանողական ընկերոջս հնամաշ վերարկուին: Քամուց քշվող ծվենները օդապարիկի նման ճոճվում էին օդում: «Տեր Աստված»,- տրորեցի աչքերս: Բայց ամեն ինչ ճիշտ էր, ոչ մի խաբկանք: Հետո տեսա, որ բոլոր շենքերն ավերված են: Հիասթափված, դժբախտացած ետ դարձա: Որոշեցի գնալ տուն: Մենք էլ վաղուց ձուկ չէինք կերել, ընտանիքս կուրախանար: Բայց վախենում էի, թե մեր շենքն էլ քանդված կլինի: Այդ դեպքում ո՞ւր էի գնալու: Իսկ ձուկը երկար չէր կարող սպասել. ցելոֆանե տոպրակի մեջ տաքությունից կհոտեր, ու վերջին երկու հազար դրամս ստիպված կլինեի աղբարկղը նետել:
Կարծես մի ակնթարթում անծանոթ քաղաքում էի հայտնվել. ավերակ փողոցներ, մոլորված անցորդներ, ծուխ, փոշի, շիկացած օդը խաշում էր թոքերս: Համատարած լռությունը երբեմն-երբեմն խախտում էին ոլորանից հայտնվող ներկը թափված, գունատ տրամվայների զանգերի զնգոցները:
Մոլորված քայլում էի ամայացած քաղաքի անհրապույր փողոցներով: Անիմաստ թափառում էի: Վախը, որ տուն հասնելով կտեսնեմ մեր շենքի ավերակները, ինձ անընդհատ հեռու էր տանում: Իսկ ցելոֆանե տոպրակը ավելի ու ավելի էր ծանրանում: Կարծես Նոր Կտակարանի ձուկն էր, որ գնալով բազմապատկվում էր: Ցելոֆանե տոպրակը շուտով պարկ դարձավ, ու ստիպված էի շալակել: Ծանրությունից տնքալով քայլում էի առաջ: Մտքովս չէր անցնում ցած գցել, ազատվել: Չէ՞ որ այդ պարկում իմ վերջին երկու հազարանոցներն էին, որ վաստակել էի արյուն-քրտինքով:
Քաղաքն էլ արդեն ինձ ծանոթ, հարազատ քաղաքը չէր: Շենքերի կողքին` բլուրներ, անտառներ, անդունդներ: Վերջնականորեն գլուխս կորցրել էի: Փոքրիկ լճակի ափին հովեկներ էին պտտվում: Ավազոտ ափին, արևի տակ փռված կանայք ու աղջիկները սառույցին ծվարած փոկեր էին հիշեցնում: Պարկը շալակիս մոտեցա: Միայն ես էի վերարկուով: Քրտնխաշ դեմքով, պարկը շալակիս ծիծաղ էի շարժում: Առանց ամոթի, առանց մտածելու, որ կարող էին վիրավորել, ծիծաղում էին: Աղմուկի վրա շրջվեցի: Արդեն դարձել էի այդ աբսուրդի թատրոնի գործող անձ, ոչնչից չէի զարմանում:
Կույրերի մի խումբ շարքով, միմյանց գոտիից բռնած՝ շարժվում էր դեպի անդունդը: Սիրտս ճմլվեց. հիմա կթափվեն ներքև: Մի ձայն սկսեց աղաղակել. «Երբ կույրն է առաջնորդում կույրերին, բոլորը կընկնեն փոսը»: Եվ, իսկապես, կույրերը հաջողությամբ հասան անդունդի եզրին ու ցած թափվեցին: Մինչ ես, ցավից կծկված, նայում էի նրանց ետևից, լսեցի, թե ինչպես են քրքջում լճակի ափին պառկած տկլոր հովեկները:
– Նրա՛նց ինչ,- ասաց կողքիցս անցնող մի մարդ,- եկել են հանգստանալու և զվարճանալու:
– Ինչի՞, նրանք մարդ չե՞ն,- վրդովվեցի:
– Ամեն մեկին՝ իրենը,- ասաց մարդը և անցավ առաջ:
Ես դեռ նայում էի Անցորդի ետևից: Հեռվից կույրերի մի ուրիշ խումբ էր շարժվում դեպի անդունդ: Հասկացա, որ այդ պրոցեսն անընդհատ ու անվերջանալի է: Եթե անդունդը կա և կույրերը կան, ապա անվերջ պիտի գան ու ընկնեն այնտեղ:
– Ինչպես քո շալակի ձկները,- ասաց Անցորդը,- եթե ժամանակին չուտես, կհոտեն ու կանպետքանան: Եվ դու դրանք աղբանոց կշպրտես: Կույրերն այդ ձկների պես են…
Ոչինչ չէի հասկանում: Անցորդն անցավ-գնաց, բայց ամեն անգամ կողքիս էր հայտնվում:
Առաջ գնալու համար պետք է անցնեի լճակի պատնեշի վրայով: Անընդհատ ծանրացող պարկը քաշում էր ներքև, բայց մի կերպ անցա: Մյուս ափին նույնպես մարդիկ էին: Հովեկներին հակառակ` խեղճուկրակ, հոգնած: Նստած ափի ավազներին ու քարերին՝ թրջված ճնճղուկներ էին հիշեցնում: Հանկարծ նկատեցի մորս, սիրտս նորից կծկվեց ցավից: Ճիշտ երազներիս տեսածի նման էր: Չգիտեմ ինչու, մեռնելուց հետո միշտ նրան քաղցած, հոգնած ու խեղճ տեսքով էի տեսնում: Մայրս էլ ինձ նկատեց: Ցանկացավ ոտքի կանգնել, բայց միտքը փոխեց: Մոտ վազեցի, ծնկի իջա, գրկեցի:
– Կարոտել էի,- ասաց մայրս,- ո՞ւր ես կորել, չես երևում:
Զարմացած էի: Ուզում էի հարցնել.
– Չէ՞ որ դու մահացել ես,- բայց կարծես մեկը կապեց լեզուս:
Երբ խոսում էինք, մի շուն մոտեցավ ու սկսեց հաչալ մորս վրա: Ճպռոտած աչքերով, ձորձերի նման մազափնջերը կախված կողերից, կատաղած աչքերով նայում էր ու հաչում:
– Մի՛ վախեցիր,- ասաց մայրս,- ինձ վրա է հաչում: Երբ այնտեղ էի, միշտ հաչում էր, այստեղ էլ է հաչում:
Ուզում էի հարցնել. «Այնտեղ՝ որտե՞ղ…»: Բայց էլի մեկը բռնեց լեզվիցս:
Զգում էի, թե ինչքան է մայրս ուզում, որ շալակիս պարկը ցած դնեմ, բայց չէր ասում: Երևի մեկն էլ նրա լեզվից էր բռնում:
– Ո՞նց ես,- հարցրեց մայրս:
– Լավ եմ,- կեղծեցի, չնայած այնքան էլ լավ չէի: Ապա ոտքի ելա,- գնամ:
– Ո՞ւր…- առաջին անգամ ժպտաց մայրս,- մի՞թե գիտես` ուր ես գնալու:
– Տուն,- ասացի:
– Իսկ որտե՞ղ է տունը…- նորից ժպտաց:
Ես շփոթված նայեցի մորս, ապա հրաժեշտ տալով` հեռացա: «Չգիտեմ` ուր, բայց պետք է գնամ»:
Կույրերը գնում էին դեպի անդունդ:
«Գուցե ես է՞լ գնամ նրանց հետ»,- մտածեցի:
– Բոլորը փնտրում են իրենց տունը, բայց չգիտեն` ինչպես գնան,- ետևիցս կանչեց մայրս:
Իմ հարազատ քաղաքում մնացել էի մենակ ու շփոթված: Կարծես թե անձրև էր գալիս: Գորշ, ցեխաջրի նման վարագույրը երկնքից իջնում էր, բայց երկիր չէր հասնում: Անձրևի կաթիլները, ինչպես շիկացած անապատում, նորից բարձրանում էին երկինք:
Շալակիս պարկը ծանրացել էր: Շոգից սիրտս նեղվում էր: Երբ տնից դուրս եկա, ցուրտ էր, ստիպված էի վերարկուս հագնել, իսկ հիմա շոգից խեղդվում էի: Դեռ մի բան էլ` անցորդները նայում էին ինձ ու ծիծաղում:
Ձեռքերս տարա թիկունքիս` ցանկանալով պարկն իջեցնել, բայց այն կարծես կարված լիներ վերարկուիս: Փորձեցի վերարկուս հանել, չհաջողվեց: Այդ տհաճ, հոգնեցնող բեռից ազատվելու համար պետք է մաշկս հեռացնեի: Սարսափից ու անբնական վիճակից սրտիս աշխատանքն արագացավ: Բայց մարդն ընդունակ է հարմարվելու ցանկացած իրավիճակի: Ես հիասթափված հոգոց հանեցի ու շարժվեցի առաջ:
Երբ հայացքս բարձրացրի, դիմացս սարսափելի տեսարան բացվեց: Հսկա մի մսաղաց էր: Մարդկային ամբոխի անվերջանալի շարքը գալիս, լցվում էր մսաղացի մեջ: Նողկանքից ու վախից սարսռացի. արդյո՞ք ես էլ այդ մսաղացի մեջ չեմ գնում: Մսաղացի հարևանությամբ բարձր հարթակ կար, որտեղ հավաքվածները ելույթներ էին ունենում: Նրանք ամբոխին ոգևորում և ուղարկում էին մսաղացի մեջ: Բարձր բեմի վրա տարբեր կարգախոսներ էին գրված: Մի քանիսը կարդացի. «Ամենաթանկ կապիտալը մարդն է», «Ամեն ինչ ժողովրդի համար», «Սիրե՛ք միմյանց», ապա` «Գլոբալիզացիա և ժողովրդավարություն»… Իսկ հարթակի վերևում, կարծես երկնքում լիներ, մի հսկա, վեցթևանի աստղ էր փայլում: Այդ աստղի լույսը հակառակ էր բնության ու տիեզերքի օրենքներին: Չէի հասկանում, թե ինչպես, բայց ուրիշ, իմ իմացած լույսից, որ միշտ արևից էր գալիս, տարբեր լույս էր:
– Այդ լույսն է պատճառը, որ սևակնած ամպերի միջից նայողի դեմքն անզորությունից լաց է լինում,- տխուր ասաց Անցորդը:
Կարգախոսների անտառը ծփում էր: Մարդկային ամբոխը ոգևորված, հպարտ ու վստահ իր բարեկեցիկ ապագային՝ լցվում էր հսկա մսաղացի մեջ: Հարթակին կանգնածներն անընդհատ ելույթներ էին ունենում, ձեռքերն օդում թափահարելով, փրփրած բերաններով ոգևորում ամբոխին:
Հետո տեսա մսաղացից դուրս եկողներին: Զարմանալիորեն ոչ թե աղացած միս էր դուրս գալիս, այլ` մարդիկ: Նոր, անճանաչելի նոր տեսքով: Միանման: Կարծես պլաստիկե ռոբոտներ լինեին: Դուրս էին գալիս, շարքով հեռանում: Հնազանդ ու շրջապատին անտարբեր տեսք ունեին:
Երկինքը շարունակում էր անձրևել, բայց տապը խեղդում էր: Սև, գորշ, փոշուց ու ծխից այլասերված ամպերը տնքում էին: Ամպերի միջից մի դեմք էր նայում: Զարմանքից, վախից ու ցավից կնճռոտված` անզորությունից լաց էր լինում: Հեռվից, ճեղքելով երկնքից ձորձերի նման կախված փոշուց ցեխացած անձրևի պատնեշը, մի կերպ դուրս էին թռչում եկեղեցիների զանգերը: Կանգնելն անիմաստ էր: Քայլեցի առաջ: Բարձր հարթակից այն կողմ խարույկ էր բոցկլտում: Հայտնվել էի բարձր հարթակի, մսաղացի մեջ թռչող ամբոխի և բոցկլտացող խարույկի մեջտեղում:
– Երկու ճանապարհ ունես,- նորից հայտնվեց Անցորդը:- Կա՛մ՝ մսաղացի մեջ, կա՛մ` խարույկի մոտ: Ընտրությունը քոնն է:
Հենց խոսքը վերջացրեց, տեսա, որ մսաղացի մեջ նետվողների շալակին նույնպես պարկ կա: Ճիշտ իմի նման: Իսկ մսաղացից դուրս եկողներն ազատվում էին պարկերից: Գայթակղությունը համարյա անհաղթահարելի էր: Ամեն ինչ պարզ ու հեշտ էր: Բայց ես կարո՞ղ էի ապրել առանց այդ չարաբաստիկ պարկի: Մի՞թե ես ծնված էի այդպիսին…
Չկարողանալով հաղթահարել պարկից ազատվելու գայթակղությունը` գնացի դեպի մսաղացը` միանալու ամբոխի անվերջանալի շարքին: Սակայն երբ քիչ էր մնացել, որ ցատկեի մսաղացի մեջ, մի անտեսանելի ձեռք բռնեց, ետ դարձրեց, ինչպես լեզուս էր բռնում: Լուռ ու հնազանդ շարժվեցի դեպի ծխացող խարույկը: Խարույկի շուրջ նստած, կանգնած սակավաթիվ խեղճուկրակ մարդիկ ուրախացան, ձեռքով արին:
Երբ հասնում էի խարույկի մոտ նստածներին, իմ կամքից անկախ, շրջվեցի, նայեցի մսաղացին: Այնտեղ սարսափելի իրարանցում էր: Հնազանդորեն շարժվող շարքերը խառնվել էին: Կատաղած մարդիկ միմյանց վրա էին հարձակվում, խփում, ճանկռում, քաշքշում… հայհոյանքը, երկնքից կախված կեղտաջրի նման, ապականում էր շրջակայքը: Մարդիկ հրաժարվում էին լցվել մսաղացի մեջ: Հարթակին կանգնածները ձեռքերը թափահարելով խոսում էին, բայց նրանց լսող չկար: Բարձրախոսն իրեն ճղում էր: Խռխռացող ձայնը, սխալ արձակված գնդակի նման սուլելով, ֆշշացնելով, անցնում էր կատաղած ամբոխի գլխավերևով ու մեռնում օդում:
Սակայն տեսարանը փոխվեց, երբ, չգիտես որտեղից, դուրս թափվեցին տիեզերագնացների հիշեցնող հագուստով ոստիկանները և մահակները ճոճելով՝ հարձակվեցին խառնիճաղանջ, կատաղած ամբոխի վրա: Առաջին հայացքից թվում էր, թե դուրս ժայթքած կատաղությունն անհնար է ճնշել, բայց ոստիկանները գնալով ավելի կատաղի դարձան: Ծեծված, ջարդված, արնածոր դեմքերով ու ճղճղված հագուստով ամբոխը ոչխարի հնազանդ հոտի նման նորից շարժվեց մսաղացի մեջ:
– Հարթակին կանգնածները վարպետորեն օգտվում են ամբոխի հիմարությունից: Նրանց բաժանում են երկու մասի, և նրանք կատաղած շների նման գզում են միմյանց: Իսկ իրենք զվարճանում են պոռնկատներում,- դառը քմծիծաղով ասաց Անցորդն ու նորից գնաց առաջ:
Կանգնած մնալն անիմաստ էր: Արագ մոտեցա խարույկին, ողջագուրվեցի: Շատերին գիտեի, հանդիպել էի առօրյա կյանքում: Աշխատում էին ուրախ երևալ, բայց ժպիտը տխուր էր, հայացքները` թախծոտ: Բոլորի մեջքին կպած մի մեծ, ծանր պարկ կար, որը նրանց ճնշում, խեղդամահ էր անում: Հնամաշ վերարկուները չէին տաքացնում: Ցրտից սրթսրթալով, կծկված խարույկի կողքին, ժամանակ առ ժամանակ եռացրած ջուր էին ֆռթացնելով կում անում ափերի մեջ պահած ժանգոտ մետաղե ամաններից:
Մսաղացից այնքան էլ հեռու չէինք, բայց կարծես անապատից մի ակնթարթում ցուրտ երկիր էի տեղափոխվել: Հոգնած էի: Նստեցի խարույկի կողքին ու ձեռքերս պարզեցի կրակին:
Հեռվում պատերազմ էր: Երկրի վրա էր, թե երկնքում՝ այդպես էլ չէր հասկացվում: Տարբեր զինատեսակների հրացոլքը պատռում էր հիվանդ երկինքը: Կարծես թե նույն մարդիկ էին, ինչ մսաղացի կողքի հարթակում կանգնածները` ձեռքի շարժումներով ուղղորդում էին պատերազմի ընթացքը: Ամպերի միջից նայող դեմքն անզորությունից անընդհատ լաց էր լինում: Հակամարտ կողմերն այնպիսի կատաղությամբ էին ոչնչացնում միմյանց, կարծես դրանով իրականացնում էին իրենց դարավոր երազանքները: Հսկայական տարածություններ պատվում էին ավերակներով ու արնածոր դիակներով: Ցամաքել էին ծովերն ու լճերը, գետերի ցամաք հուները նման էին արևի տակ չորացած դիակների արնածոր անոթներին: Վեցթևյա աստղը գնալով մեծանում, փակում էր արևի դեմքը: Երկիրը լուսավորվում էր անբնական, անհասկանալի լույսով: Այդ լույսից մարդիկ ավելի էին չարանում, և պատերազմներն ավելի կատաղի էին դառնում: Հիշեցի Նոր Կտակարանի Հովհաննեսի մարգարեությունները:
Մեկն ինձ վերցրեց ու տարավ երկինք: Ես սարսափահար նայում էի երկրագնդին: Այն նման էր հսկա գնդի, որի վրա նկարված էին բոլոր պետությունների սահմանները: Կարծես կենդանի արարածներ լինեին` ալեկոծված օվկիանոսների նման կատաղի թափով սլանում էին միմյանց վրա, ցանկանում խեղդամահ անել, կուլ տալ` ավերակի վերածելով շեն քաղաքներն ու գյուղերը:
Հետո երկնքից ժամացույցի ճոճանակ իջավ, սկսեց ճոճվել երկրի քարտեզի վրա:
– Որտեղ կանգնի ճոճանակը, շուտով այն կդառնա իրադարձությունների ամենակարևոր թատերաբեմը:
Եվ ես տեսա, թե ինչպես էր անբնական լույս արձակող վեց թևանի աստղը շարժվում այնտեղ, որտեղ կանգ առավ ժամացույցի ճոճանակը: Հսկայական տարածության վրա, մեծ-մեծ տառերով գրված էր` Սիբիր:
Մարդկային ամբոխները ավելի կատաղի էին դառնում: Երկնքից ու երկրից հիասթափված հողը, երախը բացած, կուլ էր տալիս միլիոնավոր նեխած, ուռած դիակները: Սարսափելի այդ տեսարանը ավելի էր ընդարձակվում: Մինչ ես ցավից ու վախից կծկված նայում էի, մեկն ասաց.
– Բույսերն ուտում են հողը, կենդանիներն ու թռչունները` բույսերին: Բոլորին ուտում է մարդը: Մարդն ուտում է ամեն ինչ: Մարդուն ուտում է հողը: Ամեն ինչ դուրս է գալիս հողից ու վերադառնում է հողին:
Անցորդն էր: Ասաց ու նորից շարունակեց իր անվախճան ճանապարհը:
– Է՜յ, իսկ թռչելու մասին պատմությունները սո՞ւտ էին,- կանչեցի արդեն հեռացող Անցորդի ետևից: Բայց նա առանց շրջվելու շարունակեց ճանապարհը:
Հիասթափված նայեցի երկնքին: Այնտեղ ոչ ոք չէր թռչում:
– Հողինը` հողին, երկնքինը` երկնքին,- ժպտալով ինձ նայեց մարմրող խարույկի կողքին կծկված ծերունին:- Երբ հողինը վերադառնա հողին, կթռչես, բայց ոչ ոք չի տեսնի քեզ: Երկինքը լիքն է թռչողներով…
Ես նորից նայեցի երկնքին: Այնտեղ, սևամաղձ ամպերի թակարդում բռնված, նույն դեմքն էր: Զարմանքից ու ցավից կնճռոտված` անզորությունից լաց էր լինում, և նրա արցունքները՝ խառնված գորշ, փոշեխառն անձրևի հետ, թափվում էին երկրի վրա:
Վեցթևանի աստղը գրավել էր երկինքը:
– Ամեն ինչ ունի իր ժամանակը,- ասաց ծերունին:- Կգա նաև վեցթևանի աստղի մարելու ժամանակը: Եվ արևի լույսը կողողի երկիրը: Այդ աստղն է մարդուն զրկել թռչելու կարողությունից: Երբ հանգչի, բոլորը նորից կկարողանան թռչել:
Ծերունին պառկեց մարմրող խարույկի կողքին, ծանր հոգոց հանեց ու անշարժացավ: Կողքին նստած մարդիկ կռացան նրա մարմնի վրա:
– Մահացավ,- ասաց մեկը:- Աստված հոգին լուսավորի:
Հողը բերանը բացեց և հաճույքով կուլ տվեց:
Ես ուշադիր նայում էի, բայց այդպես էլ չտեսա, թե ծերունին ինչպես թռավ երկինք: