ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանիչ, կինոգետ
ՍԵՐԳԵՅ ԳԱԼՍՏՅԱՆԻՆ
ծննդյան 75-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ՎԱՍՏԱԿՈՎ ԾԱՆՐԱԲԵՌ ԵՎ ԾՐԱԳՐԵՐՈՎ ԼԵՑՈՒՆ
Չեմ հիշում՝ որտեղ եմ կարդացել. «Եթե ուզում ես փոխվել, զուր ջանքեր մի՛ թափիր, մնա այն, ինչ կաս, ժամանակն ինքը քեզ կփոխի»: Մարդկային մի տեսակ կա, որ չի ենթարկվում այս օրինաչափությանը: Ժամանակը, ինչպես բոլորիս, շատ բան փոխեց նաև Սերգեյ Գալստյանի կյանքում, բայց ինքը չփոխվեց: Ու որտեղ էլ աշխատեց` վավերագրական ֆիլմերի ստուդիայում թե «Էկրան» ամսագրում, ռադիոհեռուստապետկոմում թե Գրողների միությունում, Մշակույթի հայկական ֆոնդում թե Թեքեյան մշակութային միությունում, մնաց նույնը, եղավ իր գործի նվիրյալ մշակը՝ միշտ հավատարիմ տակավին ուսանողական տարիներից որդեգրած արժեհամակարգին, միշտ բարեխիղճ, պատասխանատու, հոգատար ու բարյացակամ, ուստի և միշտ սիրելի նրանց համար, ովքեր հանգամանքների բերումով առնչվել են իրեն: Մարդ մնաց: Մարդու չծերացող տեսակ: Մի տեսակ, որ միշտ այնտեղ է, որտեղ զգացվում է իր կարիքը և երբեք այնտեղ, որտեղ իր ներկայությունը պիտի աննկատ մնա:
Նա այսօր էլ նույն Սերգեյն է, 75-ամյա պարզ, անմիջական երիտասարդը, ում տեսա շուրջ 40 տարի առաջ, Զանգակատանը՝ Պարույր Սևակի հիշատակի ոգեկոչման հերթական օրը: Ես Կապանից էի եկել, ինքը՝ Երևանից՝ գրողների խմբի հետ: Նոր էր ստանձնել գրականության պրոպագանդայի բյուրոյի տնօրենի պաշտոնը: Առանց որևէ նախաբանի, ասես 100 տարվա մտերիմներ լինեինք, առաջարկեց համագործակցել որպես Կապանի շրջանի անպաշտոն լիազոր: Եվ մեր համագործակցությունը տարիների ընթացքում վերաճեց մի այնպիսի ընկերության, որ շատերը չեն կարող երազել անգամ: Պատերազմ կսարքեր, եթե Երևան գալուց փորձեի հյուրանոց գնալ:
Այն, ինչ արել է նա ավելի քան մեկուկես տասնամյակ մեր գրականության կենդանի ընթացքը մարդկանց լայն խավերին հասցնելու ուղղությամբ, ի հաշիվ կինոգետ-արձակագրի իր թանկ ժամանակի, վեր է ամենաբարձր գնահատանքից: Սերգեյի անցած ճանապարհը ինձ արդեն որերորդ անգամ համոզում է, որ շոշափելի արդյունքների հասնելու համար պիտի ունենաս պայծառ գլուխ և քիչ ժամանակ: Կազմակերպչական հոգեմաշ աշխատանքի «ընդմիջումներին» էր, որ նա ստեղծեց իր մենագրությունների պատկառելի շարքը՝ նվիրված հայ բեմի և էկրանի վարպետներին (Ս. Սարգսյան, Ա. Ջիգարխանյան, Գ. Թոնունց, Գ. Մանուկյան, Ֆ. Դովլաթյան):
Եվ ահա եկավ ներամփոփվելու, արածն ու չարածը նժարներին դնելու, գտածն ու կորցրածն ընդհանուր հայտարարի բերելու և իմաստավորելու ժամանակը: Եվ բեղուն եղավ այդ ժամանակը ևս: Տակավին արժևորման կարոտ երեք վեպ: Հայ և համաշխարհային անիմացիոն կինոյի գործիչներին նվիրված գրքերի մի ամբողջ շարք, նոր մենագրություններ (Ռ. Սահակյանց, Ն. Հովհաննիսյան, Ռ. Գևորգյանց և այլն): Իսկ հայ վավերագրական կինոյի պատմությունն ամփոփող «Ժամանակը և փաստը» երկհատորյա աշխատությունն ունի հիրավի հանրագիտարանային արժեք. սերգեյգալստյանակա՛ն հանրագիտարանի:
Ահա այսպես, վաստակով ծանրաբեռ, ծրագրերով լեցուն, 40 տարվա իմ ընկերը հատեց իր կյանքի ընդամենը երեք քառորդի սահմանագիծը: Եվ ես, որ իր հետ բազում ճանապարհներ եմ կծկել և այն հեռավոր տարիներին, երբ Կապանում էի, իր հարկի ներքո ունեցել եմ իմ սենյակը, ի՛նչ պիտի մաղթեմ նրան, եթե ոչ առողջություն նախ և առաջ ու ամեն ինչից հետո` դարձյալ առողջություն:
Գագիկ ԴԱՎԹՅԱՆ
***
Ինչ մեղքս թաքցնեմ` ես սիրում եմ մասնագետներին: Եվ ամեն անգամ զարմանում եմ, երբ մեր այս համատարած դիլետանտիզմի դարաշրջանում հանդիպում եմ դեռ մարդկանց, ովքեր խորացել են իրենց մասնագիտության մեջ այնքան, որ կարող ես անվերապահորեն վստահել նրանց կարծիքին, ովքեր իսկապես պրպտում են իրենց ընտրած նեղ կամ լայն ասպարեզում, փորում, հորատում, հայտնաբերում ու գտած գանձերը համեստորեն ներկայացնում են հանրությանը, չմտածելով անգամ՝ պետք են դրանք այս թոզփչելուն սովոր հասարակությանը, թե ոչ: Ժամանակին այդ մարդկանց կոչում էին ռահվիրաներ: Այսօր այդ բառն անգամ շատերին թվում է հնացած ու անհասկանալի:
Ինչքան որ գիտեմ Սերգեյին, իսկ գիտեմ գրեթե կես դար, անկախ տարվա եղանակից, կարգերի ու իշխանությունների փոփոխությունից, ռուբլու ու դրամի վայրիվերումներից, անգամ վճարել-չվճարելուց, նա քրտնաջան, գլուխը կախ իր գործն է անում, չակնկալելով կոչում ու պարգև, ճանաչում ու փառք, բավարարվելով անգամ կեսբերան գովեստով:
Սրանք իսկական համեստ աշխատավորին հատկանշական գծեր են:
Չգիտեմ, Սերգեյ Գալստյանը գիտական կոչում ունի թե ոչ: Բայց հավատացած եմ, որ նրա հայտնաբերած նյութերը, նրա կողմից գիտական շրջանառության մեջ դրած փաստերը, քանի դեռ կա հայ կինոգիտությունը, անցնելու են գրքից գիրք, աշխատությունից աշխատություն:
Մի՞թե սա չէ իսկական գիտնականի վաստակը:
Միքայել ՍՏԱՄՈԲԼՑՅԱՆ
Կինոգետ, «Ոսկե ծիրան» միջազգային
կինոփառատոնի ծրագրերի տնօրեն
Մայրամուտի վերջին շողերից առաջ
Սերգեյ ԳԱԼՍՏՅԱՆ
Արվեստանոցում ցրտել էր: Վաղուց էր լույսը մութի դեմ պայքարում, իսկ հեռվում` պատուհանից շատ հեռու, արդեն մարել էին մայրամուտի վերջին շողերը:
Բազմոցի վրա, ըստ Մաեստրոյի խստապահանջ ճաշակի, նախապես ստեղծված էր մի միջավայր, ուր և պառկել էր բնորդուհին: Նա խաղաղ էր, գրեթե անշարժ, քթի տակ քարացած մի անմեղ ժպիտ, և ասես ո՛չ լույսի ու մթի կռիվը, ո՛չ էլ ներխուժած պաղությունը զգալ չէին տալիս նրա մերկությունը:
Երկրորդ օրն էր, ուստի և երկրորդ ժամաչափը բնորդուհու համար: Մաեստրոն աշխատում էր դանդաղ, առանց ճիգերի, հայացքը սահեցնելով մե՛րթ ձախ-աջ, մե՛րթ վերից վար: Եվ հայացքը կանգ առավ… Նայում էր անթարթ, ակնապիշ: Զննեց երկա՜ր և նկատեց, որ բնորդուհու զգլխիչ հոլանի կրծքից լույս է ճառագում, որը մինչ այդ չէր նկատել և մրմնջաց. «Ծոցույդ լոյսըն դուրս ծագէ, գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն»:
– Մաեստրո, բա՞ն ասացիք… Աշխատեցե՛ք, ես չեմ մրսում:
Ասես շանթեցին: Ծանր և անհանգիստ մի շարժում արեց… Ձեռքի վրձինները դրեց ներկապնակին, վեր կացավ: Մոտեցավ, կարմիր, կաշվե բազկաթոռից վերցրեց բնորդուհու շորերը: Մի պահ ցանկացավ մոտեցնել դեմքին, բայց վարանեց… Մոտեցավ ու խնամքով ծածկեց կնոջ մերկությունը` աչքը չկտրելով լուսապսակ կրծքից:
– Մաեստրո, նայե՛ք ինձ այդպես, և ես… չեմ մրսի…
Մաեստրոն շրջվեց, ձեռքը տարավ ժիլետի գրպանը, կանաչ թղթադրամ դրեց սեղանին և դուրս եկավ պատշգամբ: Այնտեղ՝ հեռվում, քաղաքի շենքերից ու կիսախավար բլուրներից այն կողմ, թափառահած ամպերից էլ այն կողմ, արևը հավաքել էր իր ներկապնակի բոլոր երանգները և անցնում էր մյուս կիսագունդը…
Հաջորդ օրը բնորդուհին եկավ ավելի վաղ, քան պայմանավորված էին: Օրը պայծառ էր, արևոտ: Շողերը պատուհանից թափանցել էին ներս, հաճելի ջերմություն էր: Նա դանդաղ հանվում էր, իսկ Մաեստրոն, որ մինչ այդ գիրք էր կարդում, էջանիշը դնելով` փակեց և գործի անցավ: Երկար զննում էր` ասես ընտելանալու համար թե՛ բնորդուհուն, թե՛ կտավին: Հետո, վրձինները հավաքելով ձախ ձեռքում, սկսեց արագ-արագ քսել կտավի վերին ձախ մասը, հետո փոխեց վրձինը, և շարժումները գնալով թեթևացան. հետզհետե պայծառացավ Մաեստրոյի թավաստև դեմքը, թավ հոնքերը իրենց տեղն ընկան, աչքերը լցվեցին ջերմությամբ, խաղաղվեց հայացքը: Նկարում էր ոգեշնչված:
Բնորդուհին նկատեց և հասկացավ, որ Մաեստրոն արդեն իրենից գոհ է, աշխատանքը ստացվում է… Ու սկսեց երևակայել…
Հետո, ասես ինչ-որ բանից ահաբեկված, թռավ տեղից` անհանգիստ հայացքը հառած վարպետին.
– Մաեստրո՛, խնդրում եմ, դեմքս չաղավաղե՛ք, նկարեցեք ի՛նձ և ոչ թե ինչ-որ վերացական մի դեմք:
Վարպետը ջղաձիգ շարժումով նետեց վրձինները: Ուզում էր հոխորտալ, բայց սաստեց ինքն իրեն, մի ներող ժպիտ հայտնվեց աչքերի մեջ… Ելավ տեղից, մոտեցավ նրան, որ օգնի նույն դիրքն ընդունել:
– Մաեստրո՛, գրկեք ինձ… Ես ձեզ եմ ուզում…
– Բա՛վ է խանգարես… Հարկ է, որ նախ ավարտեմ գործս…
Մայրամուտի վերջին շողերի մարելուն դեռ շատ կար, սակայն մոտ էր կտավի ավարտը: Ինչ-որ բան չէր ստացվում: Եվ վարպետը հասկացավ, որ խանգարողը արևի շողերի առատ հոսքն է դեպի ներս: Նախ փորձեց պատուհանը փակել ու քաշել վարագույրը, ինչը չգոհացրեց, ու մտածեց, որ պետք է սպասել մայրամուտի վերջին շողերին… Խորամանկ ժպիտն ընչացքի տակ թաքցնելով` ելավ տեղից: Կարմիր, կաշեպատ բազկաթոռից վերցրեց կնոջ շորերը, այս անգամ աննկատ հպեց երեսին, հետո ծածկեց նրա մերկությունը:
– Մի պահ հագնվիր, իսկ ես սուրճ կպատրաստեմ:
Երբ արդեն ըմբոշխնում էին սուրճի թարմազդու վայելումը, առանց աչքը կտրելու բնորդուհու կիսաբաց կրծքից, չգիտես` ինքն իրեն համոզելու, թե այլևայլ խոկումների մեջ` Մաեստրոն մրմնջաց.
– Հասկանո՞ւմ ես, պետք է սպասենք, թե չէ չի ստացվի… ես կկորցնեմ ոգևորությունս, իմ ոգեշնչման գլխավոր լույսը… իսկ սա պետք է լինի իմ լավագույն գործը:
Հասկացա՞վ բնորդուհին վարպետին, թե ոչ` դժվար է ասել: Նա անվերջ ժպտում էր, իսկ ժպտախինդ աչքերի մեջ խենեշ պահեր նշմարվեցին, և թալկտացող հոգին ըմբոստացավ: Գուցե վարպետի գրկում հայտնվելու մարմաջը, նրա բազուկների առնական հպումն զգալու տենչանքը տանջում էր նրան:
– Ես ձեզ կօգնեմ,- և շորը վրայից գցելով` տեղավորվեց իր դիրքում:
Արվեստանոցում լույսն ու մութը նորից մենամարտում էին:
Եվ ո՜վ հզորափայլ Տեր, երբ օրը սկսեց սահել, ու վրա հասավ ժամաժամքի պահը, ժայթքեց մի լույս` ծոցից ճառագած, ծոցից ելանած… Եվ այդ լույսը տիրել էր Մաեստրոյի ոգուն, ու նա աճապարում էր: Նա վրձնում էր մե՛կ նրբին, մե՛կ տենդագին, վրձնում էր աներևակայելի մի լույս… Իսկ ժանգառքը պատել էր արվեստանոցի պատերը: Ու մի ձայն պոկվեց վարպետի հոգուց. խուլ, գնալով զորացող մի ձայն տարածվեց, չտեղավորվելով սենյակում` դուրս եկավ պատշգամբ, թևածեց թաղամասի տանիքներն ի վեր:
– Լո՜ւյսը, լո՜ւյսը, լույսն աստվածային… Ստա՜ց-վե՜ց… Օ՜, Տեր, ստացվե՜ց…
Ու չզգաց, այդ ե՞րբ բնորդուհին հայտնվեց կողքին` աչքերը հառած կտավին: «Ծոցույդ լոյսըն դուրս ծագե, գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն…»: Առավ բնորդուհուն իր ջլապինդ թևերին ու դուրս ելավ պատշգամբ` դեպի մայրամուտի վերջին շողերը:
Արթնացան, երբ արդեն կեսօր էր: Վաղ աշնան արևոտ օրերից մեկը:
– Ես հիմա,- ու Մաեստրոն սահեց ի ծոցեն, շապիկը գցեց վրան և իջավ աստիճաններով: Բնորդուհին ընկողմանել էր մահճակալի մեջ ու տրվել անուրջներին, երբ թախկ-թախկ` խուլ հնչեցին Մաեստրոյի ոտնաձայները:
Սուրճին սպասում էր, բայց հաղարջի լիկյորը հուզեց բնորդուհուն: Իսկ երբ բաժակները լցվեցին, նա, խորամանկ ժպտալով, մատը թաթախեց բաժակի մեջ, քսեց Մաեստրոյի շուրթերին, իսկ վերջինս, չկռահելով հետոն, իսկույն լիզեց շուրթերը: Բնորդուհին դժգոհության մի քաղցր ճիչ արձակեց և կրկնեց նորից… կրկնեց երրորդ անգամ, ու երբ արդեն թաթախուն ժպտափայլ շուրթերը վառվում էին, նա ագահորեն հարձակվեց` երկար ու երկար վայելելով սիրակեզ համբույրի համը` խելաթափ արբենում էր…
Երբ դուրս եկան անկողնուց, արևը կրկին հավաքել էր փեշերն ու անխռով անցնում էր մյուս կիսագունդ` հաջորդ հերթափոխին:
– Մայրամուտից մայրամուտ,-նկատեց բնորդուհին և դանդաղ հագնվեց:
Հրաժեշտից առաջ Մաեստրոն երկու կանաչ թղթադրամ դրեց սեղանին և դուրս եկավ պատշգամբ: Քիչ անց զգաց բնորդուհու ներկայությունն իր թիկունքում:
– Ես էլի կգամ, եթե խոստանաս, որ քո մայրամուտի բոլոր շողերը ինձ կնվիրաբերես:
Գնաց: Իսկ երբ լսեց հեռացող ոտնաձայները, շրջվեց. «գլուխն ընդվիզ այնքա՜ն հպարտ կբռներ…»: Սթափվեց: Փորձեց վազել նրա հետևից, գրկել, համբուրել, հետ բերել… Ընկրկեց: Ախ, իր այդ բնավորությունը` երբեմն չոր, երբեմն դաժան, երբեմն իրեն վնասող:
Հետո, երբ աչքն ընկավ սեղանին, նկատեց, որ թղթադրամները տեղում են: Գլուխն առավ ափերի մեջ և փլվեց կաշվե կարմիր բազկաթոռին.
– Իբլիս որդի` իբլիս,- անվանարկեց ինքն իրեն ու ծանր խոկումների մեջ ընկավ:
Իգաչարչար գիշերներ նա շատ էր ունեցել, բայց այդ մեկն ուրիշ էր: Ու թեև Մաեստրոն իր էությամբ իգապաշտ էր, բայց նման թովչուհի արարածին չէր կարող չառանձնացնել: Թախծահուշ, թախծուկ օրեր էր ապրում Մաեստրոն: Պատեպատ էր զարկվում` անընդհատ հիշելով հեռացումի պահը. «Գլուխն ընդվիզ այնքան հպարտ կբռներ…»
Նկարը մասնակցեց աշնանային ցուցահանդեսին: Մաեստրոն ներքուստ համոզված էր, որ բնորդուհուն այնտեղ հաստատ կտեսնի: Գրեթե բոլոր թերթերը տպագրեցին Մաեստրոյի նոր աշխատանքը, վարպետին հրավիրեցին հեռուստահաղորդման… Խեղճն էկրանից փնտրում էր իր բնորդուհու հայացքը:
Եվ աշունն անցավ, եկավ ձմեռը, և ձմեռն անցավ ու եկավ գարուն, իսկ բնորդուհին չեկավ ու չեկավ: «Ես էլի կգամ… Օ, դու թանձրալյարդ ժանտկեն, խեղեփ արարած… Միայն թե ձեռքս ընկնես հանկարծ…»: Թուլացել էր Մաեստրոն, սպասումից թախկել էին ուժերը:
Մոտեցավ բաց պատուհանին, հենվեց պատուհանի գոգին և նայեց հեռուները. այդպես երբեմն փարատում էր ձանձրույթը: Հեռվում` ամռան տապի մեջ երևում էր Արարատը: Իր հինգերորդ հարկից, որը համազոր էր տասը հարկանի շենքի բարձրությանը, չհաշված, որ արվեստանոցների շենքը կառուցված էր վերելքի բարձունքին, լեռը վերևից երևում էր առավել վեհ ու տիրական:
Հնչեց դռան զանգը:
«Նա է»,- անցավ մտքով ու վազեց դեպի միջանցք: Լուսապսակ դեմքը, ճերմակ մետաքսե շրջազգեստը լուսավորել էին միջանցքի խավարը:
– Օ,՜ Տեր իմ, հրաշքն իր ոտքով, ու հայացքը սահեց դեպի կնոջ ձեռքերը, որոնք գեղեցկաշուք գրկել էին առավել լուսավոր բան… Եվ նա թափընդհատ խլեց այն կնոջ ձեռքերից ու խենթացած վազեց դեպի սեղանը:
Դրել է սեղանին, հապճեպ քանդում է ծրարը, հետո բարուրը.
– Ահա, ահա նա,- մեկ ճչում, մեկ բամբ թառանչներ է արձակում:
Կինը ժպտախինդ հայացքը հառել է նրան ու շշնջում է. «Իսկը կապելու գիժ… Չլինի, խենթանա Մաեստրոս»:
Ահա, ահա մանչուկս:
Հետո ձեռքերի վրա բարձրացրած` վազում է պատշգամբ` ճոճելով ու գոռալով.
– Է՜-հե՜յ… նա եկավ… Է՜-հե՜յ, մենք այստեղ ենք…
Թիկունքում զգաց կնոջ ներկայությունը, շրջվեց ու սոսկալի մի տագնապ ապրեց… Վազելով երեխային դրեց սեղանին, վերադարձավ ու… նրա հաղթ բազուկների վրա, ինչպես մի անդրի, տապալվեց կնոջ թել դարձած մարմինը: Սիրտը տագնապեց, բայց վարպետը չկորցրեց իրեն, քնքշորեն իջեցրեց բազմոցին, սկսեց փութաջան շփել նրա ձեռքերը ու շշնջաց.
– Ուշքի եկ, հոգիս:
Կնոջ շուրթերին մի ժպիտ ծռվեց և ուժ հավաքելով՝ շշնջաց.
– Նա կարող էր ընկնել…
– Ինչպե՞ս թե ընկնել… Մտքովդ ավելի լավ բան չանցա՞վ…
– Դու քեզ կորցրել էիր,- չկարողացավ շարունակել, որովհետև Մաեստրոն արդեն փակել էր նրա շուրթերն իր ջերմ համբույրով:
Երկուսն էլ կարոտել էին միմյանց, սակայն լսելով երեխայի թնկթնկոցը` Մաեստրոն թռավ նրա կողմը:
– Փաթաթիր, բեր այստեղ, կերակրելու ժամանակն է:
– Բայց նա ժպտում է… Ինչ խորամանկն է, հա… Ուզում է միայն իրենով զբաղվենք,- հետո դարձավ կնոջը՝ շարունակելով փաթաթել երեխային: – Ինչո՞ւ անհետացար, կարո՞ղ ես ասել…
– Ես հղիացա: Առաջին ամիսներն ուղղակի անտանելի էին, հետո էլ պետք է լինեի բժիշկների անմիջական հսկողության տակ:
– Ես քեզ ինչո՞վ կխանգարեի…
– Չէի ցանկանում հոգսերի մեջ քաշել քեզ: Ծնողներս ամեն ինչ հոգում էին:
– Ե՞րբ է ծնվել:
– Ուղիղ ինն ամիս ինն օր հետո:
Մաեստրոյի աչքերի մեջ ժպիտն ու միտքը իրար խառնվեցին:
– Ուրեմն նա այսօր քառասուն օրական է:
– Դու ոչ միայն լավ հիշողություն ունես, արագ էլ հաշվում ես… Երեկ լրացավ, և մենք եկանք քեզ մոտ: Ես նրան անվանակոչեցի Կարապետ: Գիտեմ, այդ անունը շատ ես սիրում…
– Խելքս մաղվում է… Դու որոշել ես ինձ խելքահան անել:
– Տուր իմ Կարապետին, իմ խելքամաղ Մաեստրո:
Մաեստրոն խաղում էր մանչուկի թաթիկների հետ և անհասկանալի բառեր մրմնջում: Հետո բարուրը տալով կնոջը` ասաց.
– Առ իմածին որդուս:
– Ի՞նչ ասացիր,- չհասկանալով՝ զարմացած նայեց Մաեստրոյին:
– Ասում եմ, իմածին, այսինքն` ինձնից առաջացած որդուս:
Կինը քահ-քահ ծիծաղեց և կուրծքը դրեց երեխայի բերանը:
Մաեստրոն իրար անցավ, գտավ լուսանկարչական խցիկը, ամրացրեց եռոտանու վրա, դրեց իր ուզած կադրը, լիցքավորեց և շտապեց տեղավորվել կնոջ կողքին` համբուրելով նրա ճակատը. Հենց այդ պահին էլ խցիկը աշխատեց` հավերժացնելով այդ բաղձալի պահը:
Մաեստրոն պատերից հավաքել էր բոլոր նկարները, տեղավորել դարակների վրա և ազատ, ընդարձակ պատին կախել էր միայն իր նոր մեծածավալ աշխատանքը: Նա այդ գործը (գաղտնիք է, բայց ասեմ` կյանքում առաջին անգամ օգտվեց լուսանկարից) անվանեց «Ընտանիք»: Եվ ամեն օր, երբ դուրս էր գալիս ննջարանից` թողնելով այնտեղ կնոջն ու երեխային վաղորդյան անուշ մրափի մեջ, կանգնում էր աստիճանների վրա, երկար նայում էր նկարին և որպես աղոթք մրմնջում. «Փա՜ռք քեզ, Տեր, որ ինձ տեր դարձրիր այս ընտանիքին` մայրամուտիս վերջին շողերից առաջ»:
