«Պազիկի» երկփեղկանի դռներն իրար վրա եկան, և ետևից ցցված խողովակից սև, խեղդող ծուխ արձակելով՝ մարդկանցով և իրերով ճխտված, մաշված-քերված կապույտով մեքենան հոգնությամբ տեղից պոկվեց։ Երբ բեռան տակ կքված տարեց բեռնակրի ոսկորների ճռռոցով թզուկ ավտոբուսը երերալով անցավ առաջին մետրերը, ուղևորները հասկացան, որ հին մարդատարը չափից ավելի է ծանրաբեռնված, և որ իրենց՝ տեղ հասնելու հեռանկարը հարցականի տակ է։ Բայց այլ ելք չկար։ Քաղաքից հեռանում էին հրապարակում հավաքված մարդկանց վերջին խմբերի հետ։ Երևանից ժամանած բավական հարմարավետ ուղևորատարները ժամեր առաջ լեփ-լեցուն ճանապարհ էին ընկել՝ ցավով, ափսոսանքով, ահով, հուսաբեկությամբ, հիասթափությամբ բեռնված։ Հաջյանը, կողմ կանգնած, երկար դիտել էր ավտոբուսները հերթով-կարգով բարձրացող մայր ու մանկանց, տարեցների՝ անվերջ թվացող բեռնումին։ Թեև մարդիկ օրերով սպասել էին ավտոբուսների ժամանմանը, հրհրոց, իրարու թևքերից քաշքշոց, առաջ ընկնել չկար։ Ովքեր Ստեփանակերտից էին, սպասել էին իրենց տներում՝ անհանգիստ, անհայտությամբ լի ժամերի մեծ մասն անցկացնելով ներքնահարկերում, իրենց տներում ապաստան տալով նաև ռմբակոծության ահից փրկություն փնտրող ընտանիքներին, որ ստիպմամբ ծվեն-ծվեն տեղահանվել էին իրենց բնակավայրերից։ Այդ փախստականները, իրենց ունեցվածքն ու տները, հող ու ջուր թողած, հապշտապ հասել էին քաղաք՝ իրենցով լցնելով նրբանցքներ ու բակեր, բազմահարկերի շքամուտքեր, քաղաքի ողջ կենտրոնը։ Ամեն ինչ քննարկում էին՝ ո՞վ էր այս վիճակի մեղավորը, ինչո՞ւ է անկարող կառավարությունը, ինչո՞վ բացատրել այս ձգձգվող անզորությունը, ո՞վ և ինչո՞ւ գնաց բանակցության, ո՞վ էր իրավունք տվել իրենց անունից կապիտուլյացիայի փաստաթուղթ ստորագրել։ Մի հարց միայն չէին տալիս, քանի որ բոլորը նույն պատասխանն ունեին՝ ինչո՛ւ ավելի վաղ դուրս չեն եկել Արցախից։ Չէ՞ որ գիտեին՝ իրադարձությունները զարգանում են հենց այդ ուղղությամբ, օրերից մի օր լինելու էր շրջափակում, սով ու զրկանք։ Օրերից մի օր քիչ զենքով և չհամալրվող զորքով անհնար էր լինելու սահման պահել։ Միջանցքը, որ թողել էին դեպի Հայաստան անցուդարձի համար, նման էր բարակ կոկորդի, որ ամեն պահ կարող էր սեղմվել այդ կոկորդի շուրջը մի քանի տակ ոլորված պարանով։ Ձեռքը դրել էին կատիկի վրա ու սպասում էին հարմար պահի՝ սեղմելու, որ կենդանի Արցախը շնչահեղձ լինի։ Դա գիտեին բոլորը, բայց չէին բարձրաձայնում, քանզի սեփական անձը հույսից պարպելը կնշանակեր երեսունհինգ տարիների անհավանական դիմակայության և արցախցուն հատուկ համառության զրոյացում։ Որքան կողավեր էին կռվելիս, այնքան էլ կողավեր էին իրենց հավատի մեջ։
Հաջյանը լավ էր պատկերացնում իրերի դրությունը։ Երիտասարդ տարիներին՝ մինչ Սումգայիթում հայերի ջարդերը, Բաքվում լրագրող, խմբագիր էր եղել, իր հեղինակած հաղորդումների հեռարձակումները որակի նիշ ունեին։ Ծագումով Շամախուց՝ սուր մտքով երիտասարդի համար լեզուների տիրապետելը դժվար չէր. լավ գիտեր ազերների լեզուն, և դա էր նաև, որ հետագայում, նախ՝ Հայաստան, ապա՝ Ստեփանակերտ տեղափոխվելուց հետո օգնում էր իրեն լայն տեղեկատվություն ունենալու և դրա հիման վրա քաղաքական վերլուծական-հրապարակախոսական հոդվածներ գրելու։ Արցախում էլ հասակ առան երկու որդիները։ Արցախում էլ զոհվեցին։ Զավակները կռվի գնացին ինքնակամ, նրանց մարմինները հիմա Արցախի հողին էին պահ տված։ Հաջյանի սուղ, տղամարդկային արցունքը սառչեց ակնաբիբերում։ Աչքերը չթարթեց, որ աղի ջուրը չհոսի այտերի վրայով՝ մատնելով իր հոգեխորով ապրումը։
Հրապարակում ամենաշատը մեծ ու փոքր չափի սայլակներն էին. գրկանոց երեխաներով մայրերից շատերը թողել էին սայլակները. ավտոբուսների նեղվածքում դրանց համար տեղ չկար։ Կապոցներով անտեր մնացած իրեր շատ կային. մեկը թե տնից ելել էր մի պիջակով և հագի ոտնամանով, մյուսը հասցրել էր կապկպել ունեցած-չունեցածը, բեռուբարձով հասել էր մայրաքաղաք՝ հույսով, որ այնտեղ կգտնի փոխադրամիջոց։ Ով ուներ մեքենա, կցորդ սայլակ, ճանապարհ էր ընկել, քանի դեռ կյանքի ճանապարհի կոկորդը լրիվ չէր սեղմվել։ Հիմա անցակետի մոտ կոկորդին բռունցքված կոպիտ ձեռքը բացուխուփ էին անում՝ առայժմ կում-կում օդ թողնելով, որ մարմինը դեռ շնչի։ Հրապարակում խմբվածներին լուրեր էին հասել անցակետում ստուգումների, խուզարկումով նվաստացնելու, ծաղրուծանակի ենթարկելու, ոսկե զարդեղենը խլելու, ահաբեկչության մեղադրանքով մարդկանց՝ հասարակ քաղաքացիների, պետական-հասարակական գործիչների առևանգելու դեպքերի մասին։
Հաջյանը սպասում էր լուրի. արդյոք թոռներն ու հարսները ապահով տեղ հասե՞լ են. նրանց ուղարկել էր ավելի վաղ՝ վստահելի մարդկանց հետ, բայց թե բացահայտեին իրենց ամուսինների և հայրերի ով լինելը, կարող էին վնաս տալ։ Ճանապարհը երկար էր, ավտոմեքենաների շարանը միջանցքով՝ անվերջանալի։ Աստված գիտե՝ ե՛րբ կհասնեն տեղ։ Ինքը չէր միացել որդիների ընտանիքներին՝ դրանով նրանց հավանական վտանգից զերծ պահելու համար։ Հաջյանի անձն ու հոդվածները քաջ ծանոթ էին թշնամու հատուկ ծառայություններին. ինքն էլ գրչով էր կռիվ տվել նրանց դեմ։ Մահից չէր վախենում, վախենում էր գերի ընկնելուց։ Ապրած տարիների փորձառությունը հուշում էր իրատես լինելու, բայց երբ Երևանից իր ծանոթ-բարեկամներն անհանգստացած հարցնում էին, թե ո՛նց է տեսնում ապագան, միշտ սիրտ էր տալիս, թե՝ լա՛վ է լինելու, անպայման մի ելք կգտնվի…
Հայաստանից եկած ավտոբուսները լույսով ճամփա ընկան։ Ոտքերը տուն չէին տանում, որոշել էր այցի գնալ որդիների գերեզմաններին. Նորայրն ու Երվանդն իրենց հոր նման թիկնեղ, ամրակազմ երիտասարդներ էին։ Ազնվասի՛րտ՝ ընդգծում էր հայրը։ Հաջյանը չընդդիմացավ, երբ ավագն Ապրիլյան քառօրյային ջոկատ հավաքեց ու կամավոր գնաց կռվի։ Որդու զոհվելու լուրն ուսած՝ մայրը նիհարեց, փոքրացավ, հայրը կոպերի մեջ թաղեց արցունքը։ Չհասցրեց հակառակվել, երբ կրտսերը քառասունչորսօրյայի հենց առաջին ժամերին, թեև դիվանագիտական պաշտոնը չէր պարտադրում զինվորագրում, մեկնեց առաջնագիծ։ Կրտսերի նահատակման գույժի տակ կքված՝ մայրը գունազուրկ, ուշ աշնան տերևաթափված ծառի նմանվեց, բայց ուժ գտավ ոտքի վրա մնալու. իր երեսին էին նայում ջահել հարսներն ու թոռները։ Շրջափակումից առաջ կինը Երևանում էր, ճամփան փակվեց, մնացին իրարից անջատ։
«Բա ի՞նչ անի այն ծնողը, որ իր զավակին հողին չի կարողանում հանձնել»,- երեկոյան քամո՞ւց, թե՞ ծանր մտքերից Հաջյանի մեջքով սարսուռ անցավ։ Արցախցի մայրը խնդրում էր իր դստեր մարմինը հանձնել իրեն, որ թաղումն անի ըստ կարգի։ Դուստրը գնացել էր ուխտի կորուսյալ երկիր՝ Վան ու Սասուն տեսնելու, ետադարձին վթարի զոհ էր դարձել։ Ու ոչ մի Կարմիր Խաչ, մարդասիրական առաքելությամբ հռչակված կառույց ի զորու չէր աղջկան մորը հասցնելու։ «Երբ Արցախի անտառներն այրվում էին արճիճ թափող զինատեսակներից, մեկն այդ մարդասերներից բերանը չբացեց, մեղադրանքի մի բառ չարձակեց։ Զինվորս արճիճից այրվածքներով մահամերձ էր, ո՜վ ձեռքս բռնեց, ո՜վ բողոքեց»։ Լռեցին բանաստեղծները, լռեցին լայն օրերի՝ իրենց բարեկամները։ Մի լեհուհի կար՝ սեր տվող, սեր առնող, հյուր էին բերել Հայաստան, Արցախ, պտույտ տվեցին, տարան Շուշի, Ղազանչեցոց և Կանաչ եկեղեցիներում մոմեր վառեց, հետո Ամարասում գինու խումարի՞ց, ճոխ հյուրընկալության տպավորությունների՞ց, թե՞ արցախցի գրողների տողերի զորությունից ազդված-ոգևորված տեղում ազատ բանաստեղծություն գրեց, կարդաց բարձրաձայն։ Հետն էլ մի լեհ բանաստեղծ կար. ոչ մի կինարմատ աչքից չէր վրիպում. արցախցի աղջկան նվիրված տողեր հրապարակեց իր տպավորությունների գրքում։ Տարբեր ազգերից գրողներ շատ կային. մեր հացը կերան, մեր ջուրը խմեցին, մեր բաց սիրտը կարդացին, տատ ու պապի արձանի առջև լուսանկարվելով՝ հավերժացան, հետադարձին էլ ամեն մեկը հաստ կամ բարակ գրքեր գրեց՝ իրենց վայելումի մասին։ Այս ծանր օրերին նրանցից՝ ոչ մի ձայն, ոչ մի ծպտուն։ Մի բուռ ժողովրդի ոտատակ էին տալիս, բարեկամ կոչեցյալներից՝ ձայն բարբառոյ յանապատի։ Մեկը միայն կգրեր, կգոռար, կընդվզեր՝ սերբուհի Լյուբիցա Միլետիչը։ Ասում էր՝ հայերը ճակատագրով սերբերի նման են։ Սերբերն էլ, հայերի պես, հորովել ունեն։ Մի բանաստեղծություն ուներ՝ թե ինչպես սերբը, զրկված իր հայրենական տնից, հողից, տարագիր, սռնիներից պոկված դուռն ուսած, անցնում է աշխարհներով։ Հիմա էլ մենք ենք ուսել մեր դռներն ու հեռանում ենք տարագիր։ Կենդանի լիներ Միլետիչը, կասե՛ր իր ծանր խոսքը։ Երկինք համբառնաց՝ սիրելի Սերբիայի ցավերը սրտում, հայրենիքը չտեսնելով ամբողջացած։ «Չէ՛, դուք Նանսեն չե՛ք»,- ներքուստ մնչաց Հաջյանը։
Քաղաքի գերեզմանատունն արվարձանում էր, գիտեր՝ ազերիները պտույտ էին տալիս այդտեղ, որդիներին հրաժեշտի միտքը վանեց. կարող էին պատանդ վերցնել, գերեվարել։ Անմեղների, պատերազմի ժամանակ գերի զինվորականների և քաղաքացիական անձանց դատերը ցուցանք էին սարքել արդեն քանի տարի։ Ծանրացած հոգին կրծող մտքերով՝ քայլեց դեպի տուն։ Հարսները ուշ գիշերին հաղորդագրություն ուղարկեցին՝ Հակարիի կամրջի անցակետը հատել էին, ուղղվել Երևան։ Հավաքեց փոքր ճամպրուկը՝ ամենից անհրաժեշտ իրերով։ Հագավ կոկիկ արդուկած կոստյումը, ընտրեց հագուստին սազական փողկապ։ Տնից դուրս գալով՝ բանալին խնամքով երկու անգամ պտտեց, ստուգեց՝ մուտքի դուռը լա՞վ է կողպել, ափով շոյեց՝ ոնց կենդանի մարդու գուրգուրեր, իջավ սանդուղքներով։ Իր հիմնած երրորդ օջախն էր լքում՝ թողնելով մի տուն գրադարան, պատից կախ՝ որդիների մեծադիր նկարները և անշոշափ, անտեսանելի հուշեր՝ իր ապրած սովորական երջանկության և երբե՛ք իրեն չկոտրած-չկորացրած դժբախտ օրերի։ Գրասեղանին նոր ավարտած թարգմանությունն էր, դեռ՝ անտիպ։ Ցարական Ռուսաստանի բարձրաստիճան սպա Կուլեբյակինի բանաստեղծական վկայություններն էին. դարասկզբին Վանի հայության ջարդերի ականատեսն էր եղել, և նրա հավաստի վկայությունները թանկ փաստագրություններ էին։ Հաջյանը Կուլեբյակինին «պեղել» էր այսօրվա ընթերցողի համար։ Ժամանակները փոխվել էին, բայց հայասպանի, նաև դավադիրի ձեռագրերը մնացել էին նույնը։ Հայաթափված Վանից ով չէր հեռացել, դաժանորեն սպանվել էր, սրատվել, բռնաբարվել։ Վանը լքած, հայ բնակչությանն ու ինքնապաշտպանական ջոկատներին թուրքի բերանը թողած ռուսական զորամասերը երբ վերադառնում են իրենց լքած բնակավայրերը, տեսնում են անմարդկային պատկերներ։ Կուլեբյակինը, գրիչը արցունքով թաթախած, նկարագրում է Վանի շրջակա գյուղերից մեկում գտնված մի կույր ծերուհու մասին, որի ողջ գերդաստանը մորթել էին կնոջ ներկայությամբ, բայց խնամքից զրկված, անօգնական՝ նա չէր գիտակցել կատարվածը և օրեր շարունակ սոված, լքված, սողոսկելով խարխափել էր իր զավակների, հարսների և թոռների դիակների շուրջ։ Տեսնելով այս դաժան տեսարանը՝ հայ սպաներից մեկն իր արձակած գնդակով վերջ էր տվել մահամերձ պառավի տառապանքին։
***
Արևամուտի արյամբ ներկված հորիզոնի ամպերը նմանվել էին չվող թռչունների երամի։ «Այս տարի արագիլները վաղ չվեցին»,- լռությունն ընդհատեց լայներիզ գլխարկով կինը։ «Արագիլները շատ շուտ այս տարի չուեր կազմեցին, չվեցին հեռու,- կնոջ ձայնն ասմունքի էր նմանվում.- արդյոք վախեցան վերահաս ցրտի՞ց, թե՞ այլ վտանգ կա՝ մեզանից թաքուն: Աստղերը մի՞թե աղետ հուշեցին, թե՞ քամիները ավեր գուժեցին, երկիրը արդյոք ժա՞ժք էր խոստանում՝ թռչունքը լեզուն այդ չեն թարգմանում»։ Հաջյանը տեղավորվել էր պազիկի վերին շարքի նստարաններից մեկին՝ պատուհանին մոտ։ Իրերն այնքան շատ էին, որ մարդիկ մի կերպ ճզմվելով՝ սեղմված էին տեղավորված։ Բայց ոչ ոք չէր բողոքում։ Միայն ցավի հառաչներ էին արձակում մեկընդմեջ և խոսում ակամա, երբ էլ անխոսությունն անտանելի էր դառնում։ Եվ նրանց ձայնարձակումները զրույցներ չէին, այլ՝ մենախոսություններ, որ հանկարծակի սկսվում և նույնքան անսպասելի ավարտվում էին։ Պազիկի հետնամասի լայն պատուհանից ասես լույսով ներթափանցող ճերմակահեր ծերուհին էր նստած՝ խորշոմներով պատված դեմքով, ափերը՝ գոգին կոկիկ իրար ագուցած, պարզ, հանդարտ հայացքով և աչքերի շագանակագույն բիբերի շուրջ բոլորակները՝ անսովոր բաց-կապույտ։ Հաջյանը նրան նմանեցրեց կաթողիկե եկեղեցու աջակողմյան խորանի որմնանկարներից մեկին, որի առջև մի անգամ չէր, որ կանգնել էր, երկար ծանրութեթև արել աշխարհի չարն ու բարին, բողոքել և հաշտություն կնքել ինքն իր հետ։
– Երիտասարդները քաղց պիտի զգան, մանուկները պիտի հոգնեն,- խոսեց սրբապատկերը,- քաջընտիր մարդիկ անզոր պիտի դառնան, իսկ նրանք, ովքեր Տիրոջն են ապավինում, նոր ուժ պիտի ստանան և նոր փետուրներով զարդարվեն ինչպես արծիվներ, պիտի վազեն, բայց չպիտի հոգնեն, պիտի գնան, բայց քաղց չպիտի զգան։
Պատուհանների բացվածքները Հաջյանի աչքին կամարվեցին, ավտոբուսի առաստաղը բարձրացավ, գմբեթավորվեց…
– Իմ թևերը հիմա երկնքի թռչունների համար հանգրվաններ են. այլ բեռների ճյուղերս էլ չեն դիմանում,- արձագանքեց լայնեզր գլխարկով կինը։
– Դիմացի՛ր։ Մի՛ վհատվիր։ Երբե՛ք։ Երբ կյանքի հերթական ապտակն ես ստանում, դաս քաղիր ու դիմացիր,- հադրութեցի Արինան էր՝ բարակ-շյուղ կազմվածքով ուսուցչուհին, որ երեք տարի առաջ՝ սեպտեմբերի վերջին, մի ձեռք շորով ու ոտնամանով աղջկա հետ հապշտապ հեռացել էր իր գյուղից։ Ամուսինն ու որդին, պարտությանն անհաշտ, աշխարհազորի շարքերում էին։ Հարամին գյուղի սահմաններին էր հասել, ստիպվա՛ծ հեռացան։ Տանը մոտ՝ ձորակում, գետի ափին հսկա սոճիներ էին աճում, արևածագերը՝ վառ ու լայնարձակ՝ ողջ հորիզոնով, արևամուտերը՝ հանգստավետ։ Կարոտում էր իր մանուկ աշակերտների պարզությունը (ամեն մեկը՝ հիմա մի տեղ ցրված, ոնց քամուց քրքրված փետրախոտի հյուսքերը)։ Տեսնես ի՞նչ հողում վերատնկվեցին իր աճեցրած ածուները, արդյոք խնամողները գիտա՞կ են ու սրտացավ։ Կարոտում էր իր տունը, ցուրտ օրերին վառարանի ջերմությունը և կրակված չոր փայտի բույրն ու ճարճատյունը։ Վաղեմի սովորականն ու առօրեականն անձկալի էին. երանի՜ ավելն առներ և ավելեր վառարանի շուրջը, կանգներ տան շեմին, ձմռան սառը շունչը խփեր դեմքին…- Երբ քեզնից խլում են հայրենիք, տունուտեղ, հենարան դարձրու հոգումդ պաշարածը և դիմացիր,- խոսք չէր, մանիֆեստ էր։- Ես նորից կփարվեմ քեզ, երկի՜րս, կլսեմ Իշխանագետիս մրմունջն իր կարոտի մասին, կսրբեմ փոշին տանս աստիճանաքարերից, կօգնեմ այգուս ծառերին տերևաթափվել, նրանց կջերմացնեմ շնչովս, որ դիմանան մինչև գարուն, կծվարեմ իմ սիրած ընկուզենու ճյուղերի արանքում, որովհետև քամու համար սահմաններ չեն գծում, կարոտի համար սահմանապահներ չեն կանգնեցնում, հոգու աչքերը հորիզոններ չեն ճանաչում…
– Մի կիլոգրամը երեք հազար դրամով աղ առա (այդ աստիճանի թանկություն էլ կլինե՜ր),- իր ցավից խոսեց երկու անչափահաս դուստրերի մայրը, որ թխսկանի պես թևերի տակ էր առել աղջիկներին ու սեղմել կրծքին։- Ձմռան համար պաշար պատրաստեցի, պահածոները՝ մի բան էլ ավելի սարքեցի, մտածեցի՝ պաշարումը դեռ շատ երկար կտևի, ձմեռն ապրենք, գարնանը մի դուռ կբացվի, ցրտերի հետ գներն էլ կմեղմանան։- Լռեց, ողջ կրծքով խորը շնչեց.- կդիմանայինք, էլի՛ կդիմանանք։ Ողջը թողեցի, բայց չափսոսամ։ Ուրիշի ձեռքին էլի՛ չենք նայի, ձեռք ու ոտք ունենք, կաշխատենք, կստեղծենք։ Կարևորն՝ անցակետի սահմանն անցնենք, երեխեքիս ձեռք չտան։ Մեկը թարս նայի, աչքը կփորեմ։
– Հավաբնի դուռը գոնե բաց թողնեի, ա՜խ-ա՜խ,- մրմռաց տղամարդը. նստել էր՝ տարօրինակ երկար ձեռքերը տարածած հաստափոր ճամպրուկների և կապոցների վրա, ասես հողագործի իր կոպիտ-կոշտացած ափերով պաշտպանում էր ունեցվածքն անտեսանելի թալանչիներից։- Հավ ու ճիվս կսատկեն առանց կուտ ու ջուր, գոնե բաց թողնեի,- ձայնն անկեղծորեն լացակումած էր։
Այս խոսքի վրա Բունիաթը նյարդային հազաց և շարունակեց բեռները լոք տալով պազիկի երկայնքով ետ ու առաջ անել։ Նստելու տեղ չունե՞ր, թե՞ ուղղակի ներսի տագնապը թույլ չէր տալիս տեղում մնալու, բայց իր տեղաշարժն ավտոբուսի երկայնքով Հաջյանի համար զարմանալի չէր։ Հետաքրքիր արձակ ուներ Բունիաթը. կիրթ լեզու էր գործածում, խոսվածքը՝ ժամանակակից հայերենի կանոնների խիստ պահպանմամբ, գրվածքը՝ հոգեքննությամբ։ Բունիաթն էր պազիկի դռանը խմբվածների մեջ նկատել Հաջյանին և հարգանքով հերթը զիջել, որ նա միանա Արցախից վերջին չվողներին։ Եվ Հաջյանը խուլ տնքոցով ոտքերը պոկել էր հողից… Հիշեց. չնայած վերջին մեկուկես տարվա շրջափակմանը՝ ամեն օր գնում էր աշխատանքի՝ խմբագրի և հրապարակագրի իր պարտականությունները կատարելու։ Ճանապարհին իր տեղն էր ճշտում հացի հերթում, վերադարձին, թե հերթը հասել էր, և եթե հաց մնացած լիներ, բոքոնն առած՝ վերադառնում էր տուն։ Հաճախ առանց հացի էր մնում։ Այդ օրն էլ վերադարձին մոտեցավ, տեսավ՝ մարդիկ՝ շատ, իր հերթն անցել էր։ Շրջվեց, դանդաղ քայլերով հեռանում էր, երբ միջին տարիքի մի անծանոթուհի հևիհև հասավ իրեն, բռնեց բազկից.
– Պարո՛ն Հաջյան, ես ձեզ ճանաչեցի,- ու համարյա ստիպմամբ Հաջյանին մղեց դեպի հերթը։- Հաջյա՛նն է, եկեք թողնենք՝ անհերթ իր հացն առնի։- Հերթը պատկառանքով տատանվեց՝ առջևում ազատ տեղ բացելով հերոսների հոր համար։
Հաջյանն ամաչեց, հուզվեց, զգացվեց։ Տանը երկար ժամանակ ձեռքը չէր գնում հացը կտրելու։ Մաս-մաս արեց ափերով, բերանը դրեց՝ իբրև նշխարք…
Բունիաթը շարունակում էր հետուառաջ անել՝ նիհար, երկար ոտքերով լոք տալով պազիկի միջնստարանային նեղ անցուղում կիտված իրերը։
– Դադիվանքը թողել էին օտարների հսկողության տակ, անլեզու, անմռունչ,- ասես իր մտքերից մեկի վրա կանգ առնելով՝ այն բարձրաձայնեց՝ հավասարակշռությունը պահելու համար ձեռքերը կողերից բարձրացնելով։ Նման էր հռետորի, որ իր ճառախոսության արվեստն էր մշակում փոթորկված ծովի աղմուկի առաջ։ Փոթորիկը ներսում էր։- Եվ ծանր արյամբ փրկված մեր յոթ շրջաններից հեռացող գաղթականների շարքին ընդդիման Դադիվանք էին ուղղվել հազարավոր մարդիկ, որ հաշտ կերպով գնում էին՝ վանքին հրաժեշտ տալու։ Այդքա՜ն անատամ լինել, այդքա՜ն փափկասուն, այդքա՜ն հաշտ՝ ուրիշների որոշումների վերաբերմամբ, սեփական ճակատագիր ընդունելով ամեն անիրավություն։ Գնում էին հրաժեշտ տալու, որ հետո դարերով լան ու կոծեն, ոնց մորմոքում են երգերում՝ Կարս և Անի երգելով։ Չէ՛, ետ պիտի դարձնեին այդ պարտվողներին, վանքը նրանց ուխտը չպետք է ընդուներ։ Գնում էին՝ կենդանի մարդուն թաղելու, գնում էին՝ իրենց աղջկան բռնաբարողի ձեռքը տալու, իրենց ծնողին ծերանոց հանձնելու, գնում էին կեղծ ապաշխարանքով իրենց հանցանքը պարտկելու։
Մոտենում էին անցակետին. երկար ճանապարհի հոգնությունն ու նստատեղերի անհարմարությունը, դրանց գումարած՝ ոսկորները տեղաշարժող, հնամաշ ավտոբուսի ցնցումները զգացնել էին տալիս։ Աղջնակները քնկոտ մարել էին տնտեսվար մոր կողերին։ Լայներիզ գլխարկով կինը պատուհանի ապակուն նստած փոշու հաստ շերտին ցուցամատով խզմզում էր իր հագագը խեղդող փղձուկի պես տողը. «Երաշտի ծաղիկը՝ ռնդակը, խեղդել է ցորենի արտերը…»։ Տղամարդու ձեռքերի տակից ճամպրուկները սահել, մնացել էին անհսկել, դասվարը կծկվել, ավելի փոքրացել, նմանվել էր դեռահասի։ Բունիաթը վերջապես դադարել էր զուր ճամփորդությունը պազիկի տարածքում և նստել էր՝ մեկ-մեկ իր անհաշտությունն արտահայտելով տեղում կտրուկ աջուձախ ճոճվելով և քննախույզ դիտելով մեկ այս, մեկ այն ուղեկցին. հավանաբար, նոր վիպակի նյութ էր հավաքում։ «Ես սիրո ժողովողն եմ,- եղել էր իր վերջին խոսքը։- Այդ գործն անելիս վիրակապում եմ այլոց բազմաչարչար տխրությունը։ Դուք իմ ցուցակի մեջ եք…»։
Թվում էր՝ տագնապի զգացումը բթացել էր։ Հաջյանի լայն ուսերը, ասես, նեղացել էին, կախ ընկել, շունչն ընդհատ էր։ Պազիկը դանդաղեցրեց ընթացքը, դժկամորեն ղռռաց, դռռաց, կանգ առավ՝ ետևից կախ ընկած խողովակից սև մուխ հազալով։ Վարորդը, որ ողջ ճանապարհին ձկան պես լուռ էր ու անհաղորդ, ափերը երկար չէր պոկում ղեկից։ Դրանք մրոտ, հողոտ էին, ոնց բահը նոր ձեռքից բաց թողած գերեզմանափորի ափերը։ Մեկը կանգնած էր ճամփեզրին՝ կողքին պղտոր ջրով դույլ, տամկած սրբիչը՝ ձախ ուսից կախ։ Պոկվեց ղեկից և իրեն դուրս գցեց՝ ձեռքերը լվանալու։
Զինված մարդիկ մուտք գործեցին մաշոտած մեքենան։ Ամբարտավան դեմքերին անթաքույց գոհություն և քամահրանք կար։ Սկսեցին խուզարկել, ստուգել փաստաթղթերը։ Մեջների բարձրաստիճան սպան աչքերը լարեց դեպի ետևի նստարանը։ Հաջյանի ուսերն ուղղվեցին, հզորացան, տեղավորվեցին անծալք կոստյումի մեջ։ Չնայած առաջացած տարիքին՝ վեր խոյացավ հաղթանդամ տղամարդը։
– Միքայել Հաջյա՛ն,- ներկայացավ վստահ և վճռական ձայնով։
Ծերուհին լույս արձակեց աջակողմյան խորանից…
