ՀԱՅՈՑ ԴԱՐՁԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ. ԴԱՎԻԹ ՄՇԵՑՈՒ «ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆ / Արամ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Դավիթ Մշեցու բանաստեղծությունների «Վկայություն» ժողովածուն (Երևան, «Արմավ» հրատ., 2021, 124 էջ) ներառում է երեք շարք («Մայրամուտ», «Գիշերաժամ», «Դիմալույս») և շարքերից դուրս մեկ բանաստեղծություն՝ որպես ծանոթագրություն։ Ժողովածուի գաղափարաբանական հենքը հայոց ինքնության թեման է, որն ունի միաժամանակ երկու զարգացում՝ մի դեպքում՝ արձագանք մերօրյա հասարակական-քաղաքական իրավիճակին (պատերազմ, պարտություն, հոգեմտավոր ճգնաժամ և այլն), մյուս դեպքում՝ ազգային ինքնության խնդիրների արծարծում՝ պատճառահետևանքային կապերի համատեքստում։
Լինելով բանաստեղծական ամբողջական մտածողության արդյունք՝ ժողովածուն ունի հստակ գաղափարաբանական հենք ու ձևաբանական-կառուցվածքային կերպ, իսկ Ազգային ինքնության հիմնատարրը՝ որոշիչ ուղու նշանակություն։
Բանաստեղծություններն ունեն հագեցած պատկերային համակարգ և բովանդակային իմաստով ամբողջական են ու ավարտուն, իսկ ժողովածուի համատեքստում ունեն փոխլրացնող նշանակություն, ինչը ստեղծում է ընդհանուր սյուժետային գիծ՝ հստակեցնելով ժողովածուի բովանդակային ասելիքը և հեղինակի գաղափարական դիտանկյունը՝ կապված ազգային ինքնության, շարունակական անկումների ու կորուստների խնդրին։ Ըստ այդմ՝ ժողովածուն ունի վիպային առանձնահատկություն։ Նշենք նաև, որ սա բնորոշ է նաև հեղինակի՝ հատկապես վերջին շրջանի գրքից գիրք անցումներին, օրինակ, «Վկայություն» գրքին հաջորդող ժողովածուներում նույն թեմաները գաղափարական նոր զարգացումներ են ստանում, իսկ «Ճահիճ և փրկություն» ժողովածուն (Երևան, «Նռանէ» հրատ., 2023, 120 էջ) այս իմաստով դառնում է պայմանական հանգրվան, որից հետո «Լեռնագնացի օրագիրը» (Երևան, «Նռանէ» հրատ., 2023, 136 էջ) ժողովածուով Մշեցին գաղափարական ու գեղագիտական տեսանկյունից անցում է կատարում նոր հանգրվանի։
Ընդհանուր առմամբ, «Վկայություն» ժողովածուի առաջին՝ «Մայրամուտ» շարքը, «ցեղային ոգու» կորստյան պատմությունն է, երկրորդ՝ «Գիշերաժամ» շարքը պատմությունն է վերջին հարյուրամյակներում շարունակական անկումների ու պարտությունների, վերջին՝ «Դիմալույս» շարքում առավելապես ոգեկոչման երգեր են՝ ազգային Դարձի, «ցեղային ոգու» և ինքնության վերագտնման մասին։ Ժողովածուի գաղափարաբանական և գեղագիտական խտացումներն ամբողջանում են վերջին շարքում։
Պարտության գիտակցմանը զուգահեռ նրբորեն ներկայացվում են ներկայի հասարակական-քաղաքական արձագանքները, հոգեմտավոր ճգնաժամը և ազգային ինքնության անկումը՝ որպես պոետական վկայություն և արձանագրում. «մենք պարտված ենք դաժանաբար,//զի խաբվեցինք միամտորեն.//մինչ կուլիսներում ճաշն էր եռում//մեր պարտության ու արյունի//(էջ 8), կամ՝ «այս ճղճղոցը՝ համեմված ստով,//որն հռչակվել է բացարձակ արժեք,//նախ նուրբ սողոսկեց մեր տներից ներս,//ապա, կոտրելով ցեղային ոգու//դարպասները մեր,//տիրացավ ոգու գանձարաններին՝//կողոպտելով այն և ավերելով» (էջ 9), մեկ այլ տեղում՝ «երբեմնի խրոխտ ռազմապարերից//ու ռազմերգերից՝ ոգի թնդացնող,//իբրև վաստակած մի մահերգություն,//մեզ բաժին հասավ Եռաբլուրի շրշյուն-մեղեդին.» (էջ 45)։ Արժեքների անկման արձանագրումը նոր զարգացում է ստանում Կոմիտաս վարդապետին նվիրված անվերնագիր բանաստեղծության մեջ, որտեղ կոմիտասյան երգը ընկալվում է որպես «ցեղային ոգու թարգմանության ձև». «օ՜, Հայր Կոմիտաս.//դու պատգամեցիր արմատը՝//որպես ծարավ հնձվորի//կարկաչուն մի երգ,//երկխոսությունը՝//եզո ախպոր հետ,//դավանանքը սուրբ՝ կժվոր Սոնայի…», ապա ներկայացվում է կոմիտասյան երգի, ասել է թե՝ «ցեղային ոգու» ուրացումը. «ներիր Վարդապետ…//…Հորովելներ-դ մենք խորովեցինք//մուղամների բարկ կրակների մեջ.//Կռունկ-դ վաղուց թռել-հեռացել//և ընդհանրապես խապրիկ չի բերում՝//ո՛չ չարկամության դրդապատճառով, //այլ նրա համար,//որ քո աշխարհը կործանվեց քեզ հետ…//լոկ Անտունի-դ է մնացել մեզ հուշ՝//իբրև պարսավանք//անկտակառու գոյությանը մեր…» (էջ 22)։
Մյուս կողմից ընդգծվում է հայրենիքը և ինքնությունը պահելու հարցում ուժի, զենքի կարևորության հարցը. «երբ սկսեցինք//աղոթատունը միշտ գերադասել//աղոթատունը պաշտպանող բերդից,//անհայրենության մառախուղ իջավ//մեր հոգու կանաչ օազիսներին…//… ով բերդեր չունի Աստծուն պաշտպանող,//նրա Աստվածը ոտնակոխ է միշտ//ու … բռնաբարված…» ( էջ 20)։ Սա, ըստ էության, արձագանք է Րաֆֆու «Ջալալեդդին» վիպակի հետևյալ հատվածին. «Ո՛վ հայրեր, ո՛վ պապեր, այս գավաթը խմում եմ, բայց առանց նվիրելու ձեր ոսկորներին։ Եթե դուք այս վանքերի տեղը, որոնցով լիքն է մեր երկիրը, բերդեր շինեիք.— եթե դուք սուրբ խաչերի և անոթների փոխարեն, որ սպառեցրին ձեր հարստությունը, զենքեր գնեիք,— եթե դուք այն անուշահոտությանց տեղ, որ խնկվում են մեր տաճարներում, վառոդ ծխեիք,— այժմ մեր երկիրը բախտավոր կլիներ։ …— Ո՛վ հայոց հին աստվածներ, ո՛վ Անահիտ, ո՛վ Վահագն, ո՛վ Հայկ, նվիրում եմ այս բաժակը ձեր սուրբ հիշատակին, դուք փրկեցեք մեզ…» (Րաֆֆի, Երկերի ժող., հատոր 3, էջ 56-57)։
Պարտության վկայության, ուժի կարևորության ընդգծմանը զուգահեռ բանաստեղծական շարքում հիմնային նշանակություն ունի ազգային ինքնության հարցը։ Հասկանալու համար ժողովածուի գաղափարաբանական հենքը՝ պետք է նախևառաջ հասկանալ բանաստեղծի՝ ազգային ինքնության ընկալման դիտանկյունը։ Այս իմաստով շարքի առաջին բանաստեղծությունն ունի ուղենիշային նշանակություն. «դաժանաբար պարտությունը» արձանագրող բանաստեղծությունն ավարտվում է հետևյալ տողերով. «սա է, ցավոք, ուղին միակ, որն ընտրեցիր հետԵփրատյան քո շրջանում//(էջ 8)։
Ըստ հեղինակի՝ Հայոց ազգային ինքնության ամենաանաղարտ ու ոգեղեն շրջանը նախաԵփրատյան, ասել է թե՝ նախաքրիստոնեական շրջանն է, որը հեղինակի բանաստեղծական ընկալումներում ընդունվում է որպես Ազգային ինքնության, իմաստության, ուժի ու հզորության խորհրդանիշ. «ազգն իմ՝//մարդկային երբեմնի հոտի//առաջնորդ Ներին,//մարության մահճում//հար գալարվելով,//դարձավ այդ հոտի//հետնապահ մի գառ…//», ապա՝ «չէ՞ որ ժայռերին//ու Աստվածներին ապավինելով՝//տկար չէինք բնավ//և Ներին էինք մենք//մարդկային հոտի…//(էջ 15), իսկ որպես փրկություն՝ կարևորվում է Դարձը դեպի ինքնություն, դեպի ազգային նախահիմք։ Այս տրամադրությունները ի վերջո հանգեցնում են Վահագն աստծո ոգեկոչմանը (էջ 101, 118) և ավարտվում Նավասարդյան աղոթքի հիշատակությամբ (118)։
Հեթանոս աստվածները Մշեցու գեղագիտական համակարգում նույնացվում են ուժի, իմաստության, հզորության, պտղաբերության ու «ցեղային ոգու» անաղարտության հետ, իսկ նրանցից հրաժարումը ընկալվում է որպես ուրացում և նահանջ իմաստությունից. «…և բյուր վիշապներն այս ցեղակլան,//որոնք վխտում են արարչաց երկրում,//զի ուրացել ենք Վահագնին հուրհեր…//օ՜, մթագնումի և աղտեղության//տասն և ութ դարեր,//որ տիրեցիք մեզ և դեռ կտիրեք//մեր անՄիհրության ճանապարհներին…» (էջ 76)։ Այս համատեքստում պետք է ընկալել նաև անգլիացի գրող, հրապարակախոս Հերբերտ Ուելսի «Խնձորը» այլաբանական պատմվածքի հիշատակումը («…և օ՜, Ուելսի Խնձոր շողշողուն,//որ չես գտնում//(այս էլ քանի դար)…» (էջ 35), ըստ որի հայերս մի շիշ ջրի և մի կտոր հացի դիմաց վաճառել ենք իմաստությանը հաղորդակից դարձնող խնձորը։
Հեթանոս աստվածներին ու հայոց դիցարանին զուգահեռ որպես ազգային ինքնության հիմնատարր է ընկալվում նաև «Սասնա ծռեր» էպոսը։ Ընդհանուր առմամբ ոչ միայն «Վկայություն» ժողովածուում, այլև Մշեցու՝ հատկապես վերջին շրջանի պոեզիայում ազգային էպոսի վերաբերյալ հիշատակումները, հղումները բազմաթիվ են։ «Ցեղային ոգու» անաղարտության տեսանկյունից բարձր են գնահատվում հատկապես Սանասարն ու Բաղդասարը և Փոքր Մհերը, իսկ վերջինս ինքնակամ բանտված լինելով Ագռավաքարում՝ դառնում է դեպի հայոց ինքնություն Դարձի խորհրդանիշ. «…որ դեռ մեկը կա Ագռավաքարում,//ով սպասում է մեր Վերադարձին» (էջ 19), իսկ «Ճահիճ և փրկություն» ժողովածուում հանդիպում ենք առավել հստակ ձևակերպման. «… և Բանալին եմ տալիս Փրկության,//որ գտնվում է Ագռավաքարում…» («Ճահիճ և փրկություն», Էջ 48)։ Մեծ Մհերի «արկածները» բնութագրվում են որպես «ծուռ», որոնց չկա արդարացում. «… և ո՛չ մի, ո՛չ մի, ո՛չ մի չքմեղանք//չի արդարացնում//Մեծ Մհերների արկածները ծուռ//Իսմիլի մահճում,//որից ծնվում են Մելիքներ միայն ու…//հորդաներով գալիս մեզ վրա…» (էջ 26)։
Նշենք նաև, որ «Սասնա ծռեր» էպոսն ունի հնագույն խորհրդապաշտական հենք և այն որպես հազարամյա էպոս ընդունելը և ժամանակագրորեն վերագրելը 7-10-րդ դարերի՝ առնվազն վիճահարույց է։ Լևոն Մկրտչյանը առաջիններից մեկն էր, որ դեռևս խորհրդային տարիներին զգուշորեն անդրադարձել է այս հանգամանքին. «Հեթանոսական Հայաստանում, հավանաբար, գոյություն է ունեցել բիբլիական տեքստից անկախ սեփական մի առասպել կամ դյուցազնական մի հեքիաթ հայոց երկրում Սանասարի ու Ադրամելիքի (Բաղդասարի) վարած կյանքի ու կատարած սխրանքների և նրանց տոհմի հովանավոր արծվի մասին» («Սասունցի Դավիթ», 1989, էջ 16)։ Ըստ այդմ, «Սասնա ծռեր» էպոսը որպես ազգային ինքնության հիմնատարր կամ նախահիմք ընդունելը լիովին արդարացված է։
Վերջին՝ «Դիմալույս» շարքը բացվում է «Ուրացում» վերնագրված երկարաշունչ բանաստեղծությամբ, որտեղ ներկայացված են հերոսի՝ քրիստոնեական Աստծուն ուրացման «հիմնավորումները»՝ պատվիրանների զուգահեռմամբ. «Քեզանից բացի//ուրիշ Աստվածներ//ես չեմ դավանել,//բայց Աստվածներն այդ,//դարեր շարունակ,//կեղեքում են ինձ//ու պղծում ոգու//իմ եկեղեցին,//զի անզոր ես Դու…», կամ՝ «ես աչք չեմ տնկել//կնոջն ուրիշի,//բայց այդ ուրիշը//նախ բռնաբարել//և ապա սուրն է//խրել աչքի մեջ//ու որովայնի//իմ հղի քրոջ//զի լռել ես Դու//ու փակել աչքդ…» և այն։ Բոլոր հատվածները կառուցված են այս համաբանությամբ՝ ըստ պատվիրանների, իսկ վերջին հատվածը պատվիրանների ուրացումն է. «…Տե՜ր, պատժի՛ր,//քանզի ես ուրանում եմ,//պատվիրաններդ//ու… մեղանչում եմ//պատկերիդ առաջ…» (էջ 95)։ Շարքի վերջին՝ «Հայաստանին» վերնագրված բանաստեղծությունն արդեն հերոսի անցումն է «Տերունական» աղոթքից «Նավասարդյան» աղոթքի և ոգեկոչում առ «Փրկության Արև Վահագն». «…ա՜խ, աստվածավախ իմ Ծիրանենի,//որ (տասն և ութ դար)//կարկուտների տակ//լուռ մրմնջում ես «Տերունական»-ը//և երաշտներում՝//փրկությունը քո…//…և Նավասարդյան աղոթքն եմ լսում//ապագայիդ մեջ,//և տեսնում եմ պարզ//Փրկության Արև Վահագն Աստծուդ» (էջ 118)։ Նման հակադրության պատկերավորման օրինակ կա նաև Վարուժանի «Մեռած աստուածներուն» բանաստեղծության մեջ. «Արիւնափառ Խաչին տակ,//Որուն թեւերը տըրտմութիւն կը ծորեն//Աշխարհիս վրայ բովանդակ,//Ես պարտըւած, Արուեստիս դառըն սըրտէն//Կ’ողբամ ձեր մահն, ո՛վ հեթանոս Աստուածներ://Մեռա՜ւ Խորհուրդն. եւ Բնութիւնն է արիւնե՛ր//Օրէնքներու կարկինին սուր սըլաքով://Ձանձրո՜յթը մնաց, պըճնըւած փուշ պըսակով://Մարդն է ինկած գարշապարին տակ հըսկայ//Խուլ Աստուծոյ մը հրէայ» (Դանիել Վարուժան, ԵԼԺ, հատոր 2, էջ 53):
Դարձը դեպի հեթանոսական աստվածներ և նրանց ոգեկոչության բանաստեղծական մոտեցումը հիշեցնում են Դանիել Վարուժանի կողմից «Ցեղին սիրտը» և «Հեթանոս երգերը» ժողովածուների միջոցով լավագույնս իրացված «հեթանոսական բանաստեղծությունը» կամ «գրական հեթանոսությունը»։ Կարևոր է նաև այն, որ ժողովածուի վերջին՝ որպես ծանոթագրություն դրված բանաստեղծության մեջ Մշեցին հիշատակում է Վարուժանի «Ցեղին սիրտը» ժողովածուի մասին. «ես մեկ շաբաթում//զորեցի գրել//(«Հոգեվարքի և հույսի ջահեր»-ի և «Ցեղին սիրտը»-ի համեմատությամբ//այս Վկայության//պոեմը նվազ…//։
Սակայն, եթե այս համատեքստում Վարուժանի վերադարձը դեպի հեռավոր անցյալ՝ որպես գեղագիտական հնարք, մեծամասամբ բնորոշվում է հեթանոսական աստվածների ոգեկոչմամբ՝ «հեթանոսական բանաստեղծության» գրական շարժման շրջանակներում, ապա Մշեցու պարագայում՝ գեղագիտական, փիլիսոփայական ու գաղափարական մոտեցումներն այլ են և ընդգրկում են ավելի լայն շրջանակ՝ նաև ժամանակային՝ հեթանոս աստվածներից մինչև Սասնա ծռեր, ազգային երգեր և այլն։ Ըստ այդմ, Դավիթ Մշեցու՝ ազգային նախահիմքերին ու ինքնությանը նվիրված շարքերը՝ ներառյալ հեթանոս աստվածներին ձոնված բանաստեղծությունները (նաև՝ «Ճահիճ և փրկություն» գիրքը), որոշակիորեն հարաբերվում են վարուժանյան «գրական հեթանոսության» ավանդներին, սակայն ընդհանուրի մեջ, ըստ էության, ունեն և՛ գեղագիտական, և՛ փիլիսոփայական ու բովանդակային այլ մոտեցում, և դրանք դիտարկել որպես «գրական հեթանոսության» ավանդների շարունակություն սխալ է։ Դավիթ Մշեցու «Վկայություն» ժողովածուն իր ամբողջության մեջ կարող ենք անվանել «Հայոց Դարձի բանաստեղծություն» (ո՛չ ագաթանգեղոսյան իմաստով), որի ամբողջական քննությունը նախևառաջ պետք է արվի ոչ թե սոսկ հետանկախության շրջանի պոեզիայի, այլ՝ հայ գրականության համատեքստում։