«…ՈՐՊԵՍ ՈՍԿԵԳԻՐ ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ» / Կարինե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ

(Նեկտար Սիմոնի, Իմ ադեն, 2024 թ.)

«…Աշխարհը գալիս, տեղավորվում էր ադեիս շուրջը, և նա իր միամիտ զրույցները պահ էր տալիս ինձ՝ որպես ոսկեգիր հուշամատյան, որը մի օր պիտի սկսեի թերթել»։
Նեկտար Սիմոնի

…Էրգիր. մի բուռ հայրենիք ու մի սիրտ կսկիծ, կարոտ, որ միայն հայ գենը կրողի հոգուն հասու կլինի, մանկական հուշեր՝ պտղունց առ պտղունց, որ հայկական մի ամբողջ սերնդի ցավն են փոթորկում։ Հեղինակի և տատի զրույցներն են, և ադեն իր կենսագրական պատումը բերում է այնպես, ինչպես իրականում է՝ հյութեղ խոսվածքի գործածությամբ, ժամանակին բնորոշ երգերի, օրհնանքների ու անեծքների տեղին ընդգրկումով։ Մի ամբողջ սերնդի կյանքի պատմություն, որ կամա թե ակամա միահյուսվում է հայի կյանքի պատմությանը, և կամ թե սերունդների կյանքն է հենքում պահում հայի պատմությունը՝ իրադարձություններով, վայրիվերումներով, պարտություններով ու հաղթանակներով։
Գրողը, ադեն, ընթերցողը. կապն ամուր է, սերունդների երկխոսությունն ապահոված է, և հնամենի մի հեքիաթի նման է հնչում իրական կնոջ իրական կյանքի ամենաիրական պատմությունը. «Նրա տանջահար ձայնը դեռ հետապնդում էր ինձ, և ես այդ ելևէջները լսում էի որպես աղոթաձայն մաքրություն, որը պիտի հետո հոգեպարար սիմֆոնիա հնչեր, երբ մտնեի անցյալի դարպասներից ներս»,- ասում է հեղինակը։ Ամբողջ կյանքի ընթացքում ադեին մշտապես ուղեկցում են անհայտ ճակատագրի ճամփեքը, այն ճակատագրի, «որը երբեք չի ջնջվում ու կրկնվել գիտի», և խաթարվում է ընտանեկան երբեմնի երջանկությունը, կտրվում են սիրուն օրերը՝ հատիկ-հատիկ գետնին թավալվող ուլունքների նման։ Սրան հետևում է հողի պաշտամունքը, թե՝ «դու հողին չնեղեցնես», և հողի հետ կապված ամեն ինչի և հացի պաշտամունքը, իհարկե, որ գալիս է քաղցած, մի փշուր-նշխար հացի կարոտ գաղթի ցավոտ ճամփաներից. չէ՞ որ սկսած մարդուց մինչև հացը հանապազօրյա` ուժ են առնում միայն հողից։
Հետո հեքիաթ-պատումին միանում են գրողի հայրը, նրա ստնտու կինը, ընտանիքի բոլոր անդամները՝ մեկ առ մեկ. ամբողջանում է հեքիաթը. իրականն ու երևակայականը խառնվում են, և հատիկ-հատիկ հավաքվում է նաև ավանդական ընտանիք-խճանկարը։ Հեռանալով՝ ավելի է մոտենում անցյալը իր ինքնատիպ հմայքով, իր ցավով ու անջնջելի հուշ-տառապանքով. «Ադես ինձ համար ցավի երգեհոն էր»,- ասում է գրողը։
Էրգրի կարոտը իր տեղը անդադար, երազում թե հարթմնի, հիշեցնելուց զատ, պիտի պահեր ջերմությունը տեսողական հիշողությամբ էլ, իսկ դրա համար բավարար կլիներ ոչ միայն արտաքին նմանությունը։ «Ադեիս կռունկները գարուն-աշուն չունեին. անվերջ իր հետ էին», իսկ տատը՝ «…իր «Կռունկ»-ի հետ, որն այդպես էլ նրան էն աշխարհից խաբրիկ չբերեց»։ Արևմտյան Հայաստանի Արազգեղին իր բնությամբ, սարի, ժայռ ու թմբի նմանությամբ կարող էր հիշեցնել միայն ներկայիս Բագրավանը։ Նշանակում է՝ հողն ու նրա տված բարիքը գնահատող, պաշտամունքի հասցնող մարդը միայն կարող է հասու լինել զգալու նաև ներքին կապն ու նմանությունը հայկական երկու բնակավայրերի միջև, իսկ ամենակարևորը հարազատության և էներգետիկ ուժի նմանությունն է։
Յուրաքանչյուր պատումի, ինչպես գրողն է բնորոշում, քնքուշ ու ցավոտ պատմությունների ավարտը հեղինակի՛ խոսքով է. նա ամփոփում է օրը, ամփոփում է զրույցը, ասես բերում է մեկ ընդհանուր համակարգի։ Պատում առ պատում, հեղինակ-թոռնուհու խնդրանքով կամ առանց, տատը բացում է հերթական կապոցը՝ դուրս բերելու ևս մի չխամրող հուշ։ Իսկ հուշերը ճիշտ և ճիշտ արտացոլքն են մեծ իրականության։ Մի պահ կտրվում ես այսօրվա՛ իրականությունից, հասնում ոչ հեռու անցյալ՝ այնտեղ ապրածներին ապրումակցելու, և գուցե դժվար կլիներ վերստին կանգնել ներկայի սալին, եթե չհայտնվեին հեղինակի այդ տողերը՝ ոչ պակաս խոցոտված. «…Նորից երկրիս ցավերը տեսա և ակամա նայեցի հայելուն. այնտեղ հասուն մի կին էր արտասվում երեխայի նման»։
Չկար մի տուն, մի օջախ, որ ճակատին դրոշմված ցավը չունենար, և չկա մի տող պատումների այս ամբողջության մեջ, որ նույն ցավը նույն ուժով չերևակի։ Հեղինակն ինքը այդ ցավն ապրում է յուրովի, այս էլ որերորդ անգամ անցկացնում է իր միջով, լույսի սեփական պրիզմայով, մերթ որպես ունկնդիր է հետևում դրան, մերթ որպես ժառանգորդը այդ ցավի և մերթ էլ՝ որպես գրող։ Սակայն բոլոր դեպքերում ցավը դրանից չի մեղմանում, այլ, ճիշտ հակառակը, լույսն ավելի լուսավոր, իսկ սևն ավելի սև է դառնում, և անամոք ցավն իր կետագծերն է թողնում ընթերցողի տեսադաշտում հայտնված երեք սերնդի մարդկանց ճակատի խոսուն ու դառն գրերին։
Աստվածավախ ու սնահավատ, հողից, իրեն սիրելի ու հարազատ մարդկանցից յուրաքանչյուրից մասունք-նշխարներ սրտին ամենամոտ տեղում պահող ադեն. գրողի պատմելու ոճը՝ հանդարտիկ ու մեղմ, առանց ավելորդ հույզերի, տողերը՝ սեղմ, խոսուն, մտքերը՝ ընդարձակ, ասելիքը՝ խորունկ ու անսահմանափակ։ Եվ չնայած հիմնականում պարզ ու ավարտուն մտքերին՝ տողերի արանքում խոհ կա և լայն դաշտ, որտեղ հանգիստ կարող են տեղավորվել ընթերցողի երևակայությունը, հույզը, ապրումն ու, իհարկե, սարսուռները. «Պայուսակիս մեջ մի կապույտ լաչակ էր լալիս. նրա մեջ մասունքացել էր ադեիս հայրենի տաք սևահողը, որ պիտի ջերմացներ արազգեղցի Եղսոյի սառած գերեզմանը»։
Գրքում պատմվածաշարը ունի վիպական արժեք, երբեմն նաև զգացվում է օրապատումի նրբին ոճը։ Մի կողմից՝ տատի անկրկնելի կերտված անզուգական կերպարն է, մյուս կողմից՝ նրան աննկատ ձուլվում է իր՝ թոռնուհի-գրողի կերպարը. «…մեր տոհմածառի ամեն մի ճյուղ ավետում է ինձ լսել արմատներիս կանչը»։ Ահա այսպես, հայտնվում են գրողի մարդկային որակները, որոնց ձևավորման գործում լիուլի բավարար են եղել մի ամբողջ սերնդից ստացած անփոխարինելի դասերը՝ հաջորդաբար և երբեք չընդհատվող շղթայով։ Գրողն ինքն էլ դա փաստում է. «Ադեիս զրույցներն ինձ համար կյանքի դասեր են եղել՝ ուրախ ու տխուր, սրտագրի անցումների պես։ Անբացատրելի խոհեր, զգացումներ, որոնք գույների նման զարդարել են ներաշխարհս, ձև տվել կերտվածքիս»։ Իսկ մյուս կողմից՝ հետաքրքիր մեկնությամբ՝ ադեն է տալիս կյանքի սեփական փիլիսոփայությունը, թե միայն եսասեր մարդը դեն կշպրտի Աստծու տվածը. չէ՞ որ մարդու ունեցած հարստությունը այդ ցավն ու դարդն են, ներքին պայքարը, ինչպես ինքն է ասում, սևի ու սպիտակի կռիվը, և այդ ամենից դատարկված մարդու համար աշխարհը կորցնում է գույներն ու բույրերը, մարդը՝ զգացողություններն ու հույզերը։ Ապա հարազատ, կորուսյալ օրրանի Մրմուռ սարի և սև գլխիկներով ցավի ծաղիկների նկարագիրն է, հայի տանջանքի ու հավատի սարի, որի «ամեն քարի վրա աղոթք կար, ամեն քարի վրից խաչը կաշեր»։ «Մինչև հիմա էլ ինձ թվում է, որ ադեիս ու Աստծո միջև մի անբացատրելի կապ կար, հոգու ցավի ու երկնային հավատի անխախտ կենսագրություն»,- հավելում է հեղինակը։
Ադեն ասես նկարիչ լինի. միայն պետք է տեսնել, թե ինչպե՛ս է նա գնահատում ամպի, կրակե լեզվակների, անգամ կենդանիների հայացքն ու նրանց գեղեցկությունը, հետո գրողն անկեղծանում է, թե հաճախ գրիչն իր համար իբրև վրձին է ծառայում. հարկավ, այն, ինչ երբեմն դժվարանում են ասել բառերը, գրողը դիմում է երևակայություն-վրձնին՝ նրա՛ հարվածներով կերտելու ասելիքը։ Եվ գենետիկ հիշողությամբ՝ հայտնվում է մյուս նկարիչը՝ ամբողջացնելու կտավը մեկ այլ՝ նորովի հայացքով, արարելու նաև տատի ու իր կերպարները անշուշտ։ Արդյունքում շահում է կարոտի գրականությունը՝ նորովի, թարմ լեզվամտածողությամբ, հատուկ բառաշերտով և, իհարկե, ժամանակին պահ տված, սակայն արդեն ուծացման վտանգի առջև հայտնվող Կարնո բարբառի Կարսի խոսվածքով։
Ոչինչ պատահական չէ գրքում, ադեի կյանքում, կյանքում՝ ընդհանրապես. «Ադեիս մահով շատ բան մեր տանը փոխվեց։ Կորել էր մի աշխարհ, որտեղ ամեն օր բարիանում էինք մենք ու մնում հավերժորեն երեխա»,- այս օրապատումը ևս ամփոփում է գրողը։ Ուշագրավ է հեղինակի սիրո արտահայտությունը՝ առ ադեն. այս գիրքը ինքնօրինակ պատարագ է տատի հոգու համար, ծունր նրա հիշատակի առջև, գիրքը տատին ապրեցնողն է, ինքնատեսակ լույսի շավիղ-նվիրում՝ երեկվա, այսօրվա, և բաց դուռ՝ վաղվա հանդիպումի։
Իսկ հիմա… «Աշխարհն աչքումս ազատվում է մեղքերից, դառնում միամիտ ու խորհրդավոր, երբ ադեիս եմ հիշում».- Նեկտար Սիմոնի։