­Գե­ղար­վես­տա­կան շնչա­ռութ­յունն այն­տեղ՝ «երկ­րից հե­ռու» / Կա­րի­նե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ

Ն­րա տո­ղե­րը տրո­փում են գե­ղար­վես­տա­կան շնչա­ռութ­յա­նը հա­մա­հունչ ռիթ­մով, ա­պա խո­սուն են, հա­գե­ցած, լու­սա­վոր ու թախ­ծա­պատ։ Իսկ նա Լույ­սի, Սի­րո, Երկն­քի դռան հա­վերժ փնտրտուք­նե­րի մեջ է՝ հան­կար­ծա­կի հայտն­վե­լով ճիշտ երկն­քի ու երկ­րի մեջ­տե­ղում՝ «Այս­տեղ՝ երկ­րից հե­ռու,//Այս­տեղ՝ երկն­քին չհա­սած…»։
Ըն­դա­մե­նը մեկ «սյու­ժե­տա­յին» ակն­թարթ՝ օժտ­ված պոե­մի ու­ժով, ըն­դա­մե­նը մի քա­նի տո­ղեր, ա­սես շտա­պեց­նող, քան­զի գրողն ին­քը լավ գի­տի իր քնա­րա­կան հե­րո­սի «կեն­սագ­րութ­յան» ու հե­ռա­ցու­մի պա­հը, իսկ ա­հա ըն­թեր­ցո­ղը դեռ նոր պի­տի հաս­նի այդ եզ­րա­հան­գում-ա­վարտ-վախ­ճա­նա­կե­տին։
«Ես հեն­վել եմ//­Բարձր կամր­ջի բազ­րի­քին-//­Ներք­ևում ջրի հա­յե­լին ձեռ­քով է ա­նում//… //­Հե­տո…//­Հա­յե­լին մո­տե­նում է հսկա­յա­կան ա­րա­գութ­յամբ, //Եվ հսկա­յա­կան ա­րա­գութ­յամբ//Ինձ­նից հե­ռա­նում է մի ամ­բողջ կեն­սագ­րութ­յուն»։
Եվ հա­յե­լին՝ որ­պես «երկ­խո­սութ­յան օբ­յեկտ», իբրև սե­փա­կան ար­տա­ցոլք, իբրև համ­բե­րութ­յուն, հի­շո­ղութ­յուն Անդ­րա­նիկ Կա­րա­պետ­յան բա­նաս­տեղ­ծի տո­ղե­րում ա­մե­նուր է՝ ան­կախ գրքի ներ­քին բա­ժա­նում­նե­րից։ Ա­ռա­վոտ, եր­կինք, պա­տու­հան ու լույս, ծով ու ա­վազ­ներ համ­բե­րա­տար, լու­սին, ջուր ու կա­մուրջ, հե­քիաթ ու ի­րա­կա­նութ­յուն, ըն­թաց­քը ժա­մա­նա­կի, սե­փա­կան ժա­մա­նա­կը, ու­րի­շի­նը և ժա­մա­նակ ընդ­հան­րա­պես, և թե՝ ուր են գնում կամ ուր են տա­նում բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րը՝ ի­րա­կան հար­ցի բա­նաս­տեղ­ծա­կան-գե­ղար­վես­տա­կան պա­տաս­խա­նը. «­Զար­կե­րա­կիս ճա­նա­պար­հով//­Տա­նուլ եմ տա­լիս սիրտն իմ//Ան­վե­րա­դարձ…»։ Եվ ի վեր­ջո, «Երկն­քի հա­յե­լի­նե­րը»՝ վեր­նագ­րա­յին-ան­վա­նո­ղա­կան կա­ղա­պա­րով, անձրև ու թաց, կաթ­նա­գույն գի­շեր­ներ, ե­րազ­ներ՝ մեռ­նող, կա­րոտն ար­յան, երբ «ճնշումն է բարձ­րա­նում», կամ երբ մե­նակ է կա­րո­տի ա­փին։ Եվ ի­հար­կե՝ քա­ղա­քը սի­րե­լի. «­Բուռ-բուռ վերց­նում եմ քո լու­սա­բա­ցից,//­Դեմ­քիս շպրտում։//Ու լվաց­վում եմ քո ա­ռա­վո­տով»։ Հա­րա­զատ, որ­պես հա­վա­տի խորհր­դա­նիշ ու հա­վա­տի կա­րոտ, քա­ղա­քը գրո­ղի հոգ­ևոր ան­դաս­տան­նե­րում, քա­ղա­քին՝ թևա­վոր­վե­լու սի­րո, հույ­սի ու հա­վա­տի մաղ­թան­քով։ Ու­րույն, միայն ի­րեն հա­տուկ ձևով են զար­գա­նում և, կար­ևո­րը՝ ա­վար­տին հաս­նում «ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը» ժո­ղո­վա­ծո­ւում. որ­քան պարզ, նույն­քան բարդ, բազ­մա­շերտ ու ըն­կա­լե­լի։ Ու­շագ­րավ են նաև հե­ղի­նա­կի՝ տրա­մա­բա­նա­կան զու­գոր­դում­ներն ու հան­գույց­նե­րը, ո­րոնք կրկին բե­րում են հե­տաքր­քիր արդ­յունք – հա­մա­ձույ­լի՝ սերտ ու ներ­դաշ­նակ, շերտ առ շերտ բաց­վող։
Բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի մի այլ շարք հիմ­քում ու­նի խո­հը՝ գոր­ծե­րը մե՛րթ հյուս­վում են իբրև պառ­նաս­յան միտք, մե՛րթ հագ­նում են կեն­սա­կան ճշմար­տութ­յուն ո­րո­նո­ղի խստա­հա­յաց պատ­մու­ճա­նը, մե՛րթ էլ սի­րո ու կա­րո­տի բա­նաս­տեղ­ծութ­յունն է թևա­տա­րած ապ­րում է­ջե­րում՝ կրկին խորհր­դա­ծութ­յան, ինչ-որ միս­տիկ ու սիմ­վո­լիկ խառ­նուրդ որ­պես։ Իսկ զու­գա­հետ հար­թութ­յուն­նե­րում հե­ղի­նա­կի մտո­րում­նե­րի ու ապ­րում­նե­րի այն տո­ղերն են, որ­տեղ նա­յում է իր ներ­սը՝ նախ՝ ինք­նաքն­նու­մի, ա­պա՝ ան­հույս հու­սա­խա­բութ­յուն­նե­րի տխրութ­յան, հա­վա­տի ու մե­ղա­վոր աշ­խար­հի մա­սին խոր­հե­լու.
«­Հեռ­վո՜ւմ, հեռ­վո՜ւմ, ա­յո՛,//Այս մոր նման նե­րող, //­Վեր­ջին ճամ­փան բե­րող//­Հեռ­վում ան­բառ,//Ե­րազս բաց թող­նեմ,//Ա­սեմ՝ հո՛ղ, քո տողն եմ,//­Պոեմդ բա՛ց ա­րա,//Ինձ գիրկդ առ…»։
Եվ կյան­քը՝ սկզբից մինչև ա­վարտ՝ գու­նա­յին պատ­կե­րու­մով այս ան­գամ։ Կ­յանք, սահ­մա­նա­փա­կում­ներ, կա­ղա­պար­ներ՝ կա­մա թե ա­կա­մա. նույն սկզբուն­քով վա­ռե­րանգ գույ­նե­րը հալ­վում-մաշ­վում գնում են, մինչ­դեռ նոր է քնա­րա­կան հե­րոսն սկսում արժ­ևո­րել դրանք։
«­Դա­տարկն այս ի՜նչ խիտ է,//Օ՜, որ­քա՜ն ան­միտ է,//­Գու­ցե սա քա­մի՞ն է՝//­Մեր կյան­քը թեժ ա­նող,//Օրս տամ-ցավ առ­նեմ,//­Խիղճս տամ-ցավ առ­նեմ,//Կ­յանքս տամ-ցավ առ­նեմ,//Է­ժա­նո՜վ, է­ժա­նո՜վ…»։
Ժա­մա­նա­կի մար­դը, խնդիր­նե­րը ժա­մա­նա­կի, բա­զում հար­ցեր, ո­րոնք ծա­ռա­ցել են մար­դու առջև, և գ­րո­ղը հո­գե­բա­նո­րեն, ներ­հա­յե­ցո­ղութ­յամբ մե՛րթ գե­ղար­վես­տա­կան նրբագ­ծում­նե­րով, մե՛րթ այ­րա­կան կտրուկ շեշ­տադ­րութ­յամբ ներ­կա­յաց­նում է ի­րա­կա­նութ­յան ար­տա­ցոլ­քը ժո­ղո­վա­ծո­ւի ա­մե­նա­տար­բեր՝ անձ­նա­կան, խո­հա­կան, փի­լի­սո­փա­յա­կան բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րում։
Անդ­րա­նիկ Կա­րա­պետ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի հա­մար կար­ևոր շեշ­տադ­րում­նե­րից է նաև տո­ղե­րում ռիթ­մի զգա­ցո­ղութ­յու­նը. թվում է՝ դրանք կա՛մ վա­ղուց վե­րած­ված են եր­գի, կա՛մ էլ ծնվել են իբրև եր­գեր. ե­րաժշ­տա­կա­նութ­յան, ռիթ­մի զգա­ցո­ղութ­յուն՝ ան­կախ նրա­նից՝ դա «վեր­ջին օր­վա» բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն-ե՞րգն է («Օր վեր­ջին»), աստ­ղա­շատ երկն­քի՞ երգն է, թե՞ մու­թից այն­կողմ­յան ե­րազ­նե­րի։
«…Ու ձեռ­քումս պա­հած քլթքլթա­ցող սի­րո//­Գա­վա­թը մերկ//­Բաց եմ թող­նում հան­կարծ//Ու լսում փշրված գի­նու եր­գը..». մեկ այլ շարք՝ սրտա­յին՝ անձ­նա­կան ու ա­նանձ­նա­կան սի­րո, դրսի ու ներ­սի փնտրտուք­նե­րով և լու­սա­վոր կա­րոտ­նե­րով ան­սահ­ման։ Սեր-ա­ղոթք, սեր-շշուկ ու սեր-նետ, փշուր-փշուր ե­ղած հա­վա­տի, ե­րա­զի ու գու­ցե սի­րո ծե­սի մի խառ­նուրդ. թեա­կան մի­գու­ցե, բայց ի­րա­կան ու գրե­թե շո­շա­փե­լի։ Սեր։ «Եր­կին­քը ծնկել ու համ­րո­րեն//­Բարձ­րութ­յուն է քեզ­նից ա­ղեր­սում…»։
Եվ ա­վե­լի շատ բա­ցա­հայ­տում, ա­ռա­վել ինք­նա­բա­ցա­հայ­տում՝ ազն­վութ­յան, ար­դա­րութ­յան, ճշմար­տութ­յան ու գե­ղեց­կութ­յան՝ կյան­քի մա­տու­ցած հա­կադ­րութ­յուն­ներն ու հա­կադ­րա­միաս­նութ­յուն­ներն են, «ես»-ն­ ու «մենք»-ը. այս­տեղ ա­մեն ինչ մար­դու մա­սին է ու սի­րո՝ մեծ սի­րուց՝ հայ­րե­նի­քից սկսյալ մինչև մարդ ա­մե­նա ու կին ի­հար­կե, ա­պա՝ թա­խի­ծը գրո­ղի, թա­խի­ծը՝ հում, թա­խի­ծը մեծ ան­սահ­ման՝ նա­յած թե ում մա­սին է խոս­քը։ Իսկ մի շարք գոր­ծեր ա­ռանձ­նա­նում են նաև մտքի ա­ներ­ևա­կա­յե­լի թռիչք­նե­րի տե­սա­կե­տից՝ անս­պա­սե­լիութ­յամբ, տրա­մա­բա­նա­կան ճշգրտութ­յամբ և­ ա­նակն­կալ վեր­ջա­բան­նե­րով։
«­Մա՛յր իմ, ուր էլ գնամ,//Աչ­քե­րիդ թռչուն­ներն ինձ հետ են,//Աչ­քե­րիս թռչուն­նե­րը որ­տեղ էլ լի­նեն-//Ի­րենց բույնն են վե­րա­դառ­նա­լու»։
Բա­նաս­տեղ­ծի գոր­ծե­րում ա­ռանձ­նա­նում է մի նվի­րա­կան բար­ձունք, ին­չը միայն բա­նաս­տեղ­ծի­նը լի­նե­լով՝ նաև ու­նի հա­մա­մարդ­կա­յին հնչե­ղութ­յուն: Ա­ռանձ­նաց­ված շար­քում նրբա­գույն կերտ­վածք­ներ են, ինք­նա­հա­տուկ քան­դակ­ներ, ո­րոնք լրաց­նել-ամ­բող­ջաց­նե­լով բա­նաս­տեղ­ծի մոր դի­ման­կա­րը՝ նաև մայ­րա­կան դի­ման­կարն ամ­բող­ջաց­նող ա­րա­րում­ներ են՝ ա­ռան­ձին, վսեմ մի հար­թակ, որ միկ­րո- կամ ա­վե­լի ճիշտ՝ մակ­րոաշ­խարհ են ստեղ­ծում բա­նաս­տեղ­ծի է­ջե­րի վրա: Ա­կա­մա ուր­վագծ­վում է գրո­ղի մայ­րը, ա­պա մայրն ընդ­հան­րա­պես՝ իր ջա­հե­լութ­յու­նը գո­ղա­ցած հա­յե­լուն գրե­թե թշնա­մա­ցած, ժպտուն, թախ­ծոտ, ալ­րոտ­ված գոգ­նո­ցով, ա­ռա­վո­տի գույն աչ­քե­րով, գրե­թե հե­քիա­թա­յին մայ­րը: Ա­ռանձ­նա­կի ու­շադ­րութ­յան են ար­ժա­նի այս՝ «Վրձ­նա­հար­ված­ներ մորս դի­ման­կա­րին» շար­քի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րը, գոր­ծեր, ո­րոնք նրբա­գույն վրձնա­հար­ված­ներ են՝ բո­լոր ա­ռում­նե­րով ամ­բող­ջա­կան դարձ­նե­լու մոր, մայ­րա­կան դի­ման­կա­րը, սրանք նաև ու­ժեղ ձեռ­քի հստակ շտրիխ­ներ են, ո­րոնց շնոր­հիվ ա­րար­վում է մայ­րա­կան ամ­բող­ջա­կան, մեծ ու կեն­սա­լից մի դի­ման­կար՝ իր բո­լոր տե­սա­նե­լի ու ան­տես ման­րա­մաս­նե­րով՝ ֆի­զի­կա­կան, հո­գե­բա­նա­կան, վեր­ջա­պես տիե­զե­րա­կան ընդգր­կում-նրբագ­ծում­նե­րով. «Այս խո­րա­ցող լռութ­յու­նը//­Մորս աչ­քե­րի գույնն ու­նի»։ Ի դեպ, շարքն իր բարձ­րա­կե­տին է հաս­նում վեր­ջին բա­նաս­տեղ­ծութ­յամբ ու հատ­կա­պես՝ վեր­ջին ընդգծ­ված տո­ղով. ծա­վալ­վե­լով՝ հաս­նում է պա­հը, և գ­րո­ղի հո­գեաշ­խար­հում հա­սու­նա­նում է ա­ղոթ­քը. «Ա­ղո­թի՛ր ա­մեն ա­ռա­վոտ մորդ ա­նու­նով»։ Շար­քը ի­րա­վամբ մայ­րեր­գութ­յան անկրկ­նե­լի հա­տըն­տիր է։
Եվ պատ­կեր­նե­րը նրա. ընդ­հան­րա­պես, ան­կախ թե­մա­տի­կա­յից, ան­կա­սե­լի են բա­նաս­տեղ­ծի պատ­կեր­նե­րի՝ եր­ևա­կա­յութ­յան թռիչք­նե­րը, ո­րոնք նրա հոգ­ևոր-տրա­մա­բա­նա­կան մտա­ծո­ղութ­յան՝ շո­շա­փե­լիութ­յան հաս­նող արդ­յունքն են՝ փշա­քաղ­վող ջրա­փո­սեր, զիլ հո­րան­ջող շամ­պայն, փշուր-փշուր հռհռա­ցող երգ, ա­սե­կո­սե­նե­րով կե­րակր­վող լռութ­յուն, աս­տի­ճան­նե­րի ա­ղիո­ղորմ կաղ­կանձ, մու­թի բե­կոր­ներ, թա­փա­ռա­կան մթնաշ­խարհ, ո­տա­բո­բիկ եր­կինք, ջրա­փո­սե­րի կնճիռ­ներ և­ այլն, ո­րոնք խո­սուն են, տրա­մա­բա­նո­րեն ճշգրիտ, հա­մո­զիչ: Այլ են գրո­ղի չափ­ման միա­վոր­նե­րը (մի սրտատ­րոփ հե­ռա­վո­րութ­յուն, տրոփ­յուն առ տրոփ­յուն, շշունջ առ շշունջ հալ­վել, սրտխփոց առ սրտխփոց ա­վե­րել, եր­դում-եր­դում մաշ­վել, կտուց-կտուց եր­կին­քը խմել…), այլ է գու­նա­յին ըն­կա­լու­մը ևս (դե­ղին խո­ցել, ա­ռա­վո­տի գույն աչ­քեր, դե­ղին շնկշնկոց, դե­ղին խրախ­ճանք, Հոգ­նութ­յան ճեր­մակ Աստ­ված, կաթ­նա­գույն գի­շեր­ներ…)։
«­Ներք­ևում եր­կի­րը լուռ է,//­Վեր­ևում՝ երկն­քի սերն հաս­տատ,//Ա­սա՛, որ­տե՞ղ է դու­ռը,//Որ­տե՞ղ է Լույ­սը։ Ա­սա՛…»։

Կա­րի­նե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկ­նա­ծու, դո­ցե­նտ