ՖԵԼԻՔՍ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆԻ «ՀԱՅՐԱԿԱՆ» ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ / Քնարիկ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ

(գրա­խօ­սու­թիւն «­Հայ­րը» հա­տո­րի)

Տես­նես ի՞նչ մտա­ծում­նե­րի ու նո­րա­բա­նու­թիւն­նե­րի կը հան­դի­պես, ի՞նչ նոր գրա­կան ու մշա­կու­թա­յին խաչ­մե­րուկ­նե­րում կը յայտ­նո­ւես հեր­թա­կան նոր գիր­քը բա­ցե­լիս։ Այս­պի­սի հար­ցա­կան­նե­րի առ­ջեւ է կանգ­նում Ֆե­լիքս Բախ­չի­նեա­նի հա­ւա­տա­րիմ կամ հե­տե­ւո­ղա­կան ըն­թեր­ցո­ղը։ Այս սպա­սումն է թե­րեւս կա­րե­ւո­րը ըն­թեր­ցո­ղի հա­մար, ո­րին այս ան­գամ՝ քննու­թեան են­թա­կայ «­Հայ­րը» վէ­պում (սա հե­ղի­նա­կա­յին ժան­րա­յին բնո­րո­շումն է) կար­ծես թէ ո­րո­շել է «հա­շո­ւի չառ­նել» հե­ղի­նա­կը, թէ­պէտ ի­րեն «այդ­պէս չեն դաս­տիա­րա­կել. ես միշտ պէտք է հա­շո­ւի առ­նեմ «ինչ կ’ա­սեն»ը», ո­րը տա­րի­նե­րի հե­ռո­ւից հա­մա­րում է «բար­դոյթ­նե­րի գե­րեզ­մա­նոց»[1], ուր գու­ցէ եւ թա­ղո­ւած են ե­ղել իր գլուխ­գոր­ծոց­նե­րը։ Ու ան­մի­ջա­պէս օգ­նու­թեան են կանչ­ւում մեծ նա­խորդ­նե­րը՝ «սխրա­լի» Չա­րենցն ու նրան այդ­պէս բնո­րո­շո­ղը՝ Վա­հան Թէ­քէեա­նը, որ Ֆ. Բախ­չի­նեա­նի ու­ղե­կից ա­րո­ւես­տա­գէտն է (յի­շենք թէ­կուզ միայն «­Վեր­ջին ման­կու­թիւն» վի­պա­կը)։ Այդ­պէս նրան յա­ճա­խա­կի օգ­նու­թեան է գա­լիս եւ Վա­րու­ժա­նը, ո­րի մա­սին դա­տո­ղու­թիւն­նե­րի շար­քը եր­բեմն վե­րած­ւում է փոք­րիկ վեր­լու­ծու­թեան, ո­րը մի դէպ­քում կա­րե­լի է «շե­ղում» դի­տել, միւս պա­րա­գա­յին, սա­կայն, միա­ձու­լում բնագ­րին, ինչն օգ­նում է սիւ­ժէ­տա­յին տար­րի ամ­բող­ջաց­մա­նը (էջ 65-68)։ Ն­մա­նա­տիպ միջ­տեքս­տա­յին դրսե­ւո­րում­նե­րը, ի դէպ, ոչ միայն հայ, այ­լեւ հա­մաշ­խար­հա­յին հե­ղի­նակ­նե­րի հետ (­Հո­մե­րոս, Ռո­մէն Ռո­լան, Ժան Ժիո­նօ, Ռեյ Բ­րեդ­բե­րի, Էյ­ժեն Վե­վե­րիս), յա­ճա­խա­դէպ են Բախ­չի­նեա­նի բնագ­րե­րում («Déjà Vu. Հա­լէպ՝ սի­րոյ եւ մա­հո­ւան հո­վիտ», «­Մի գի­շեր Ա­թա­թուր­քի սե­նեա­կում» եւ ու­րիշ­ներ) եւ ըստ էու­թեան՝ մէկ այլ խօ­սակ­ցու­թեան նիւթ։ Եւ սա բո­լո­րո­վին էլ չի նշա­նա­կում, թէ հե­ղի­նա­կը ու­ղիղ ի­մաս­տով «ա­պա­ւի­նում է» այդ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րին: Այս ա­ռու­մով մենք հա­մա­կար­ծիք ենք գրա­կա­նա­գէտ, տե­սա­բան Թո­մաս Ֆոս­թե­րի հետ, թէ «Այս ին­տեր­տեքս­տո­ւալ երկ­խօ­սու­թիւ­նը խո­րաց­նում ու հարս­տաց­նում է ըն­թեր­ցա­նու­թեան փոր­ձը՝ տեքս­տին հա­ղոր­դե­լով ի­մաս­տա­յին բազ­մա­թիւ շեր­տեր, ո­րոն­ցից մի քա­նիսն ըն­թեր­ցող­նե­րը նոյ­նիսկ չեն նկա­տել»[2]: Իսկ ե­թէ այս երկ­խօ­սու­թեան մէջ «նմա­նու­թիւն­ներ ու հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թիւն­ներ ենք նկա­տում», «գիրն աշ­խու­ժա­նում է»[3]:

Չ­նա­յած ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան ան­մի­ջա­պէս մուտ­քին հնչող «բար­դոյթ­նե­րի» շա­րա­նին՝ ըն­թեր­ցո­ղը պի­տի այն­քան էլ հա­ւատ չըն­ծա­յի հե­ղի­նա­կա­յին տա­րա­կոյս­նե­րին, քա­նի որ քիչ անց հնչում է գրե­թէ հա­կա­դիր միտ­քը․ «Ես գրող եմ, ու­նեմ նաեւ կիկ­լո­պեան աչք…» (էջ 7), այ­սինքն՝ կա­րո­ղա­նում է կար­դալ այն, ինչ դժո­ւա­րըն­թեռ­նե­լի է սո­վո­րա­կան մարդ­կանց հա­մար։

Ֆե­լիքս Բախ­չի­նեա­նի գրա­կա­նու­թիւնն ըն­թեր­ցե­լիս, եւ սա վե­րա­բե­րում է ոչ միայն քննու­թեան են­թա­կայ «­Հայ­րը» եր­կին, ա­նընդ­հատ խորհր­դա­նիշ­նե­րի փնտռտուք ես ու­նե­նում։ Սո­վո­րա­բար գրողն ին­քը ա­ւե­լի շատ է տե­ղեակ իր խորհր­դա­նիշ­նե­րից, քան ըն­թեր­ցո­ղը։ Բախ­չի­նեա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան պա­րա­գա­յում, սա­կայն, եր­կու կողմն էլ «շա­հա­ռու» են։ «Ես մտնում եմ խոր գե­տը՝ լո­ղալ չի­մա­նա­լով… Խոր գե­տե­րը ա­նաղ­մուկ են հո­սում ու ա­նաղ­մուկ էլ տա­նում են… Այ­լա­բա­նու­թիւն­նե­րը ստաց­ւում են ինք­նա­բե­րա­բար։ Գե­տը… ի՜նչ հզօր, ի՜նչ ա­հա­սար­սուռ գե­ղե­ցիկ խորհր­դա­նիշ է» (էջ 5),- յայ­տա­րա­րում է հե­ղի­նակն ու ա­ւե­լաց­նում գե­տին վե­րագ­րո­ւող ան­հա­շո­ւե­լի խորհր­դա­նիշ­նե­րին իր ի­մա­ցա­ծը։ Ա­ւե­լին, ա­ռաջ ընկ­նե­լով նկա­տենք նաեւ, որ «ա­հա­սար­սուռ» այս խորհր­դա­նի­շին գա­լիս է միա­նա­լու «ջրա­փո­սը», որ կեան­քի դա­սե­րի մի ամ­բողջ խորհր­դան­շա­յին հա­մա­կարգ է ներ­կա­յաց­նում։

Խորհր­դա­նիշ­նե­րից մէկն էլ, օ­րի­նակ, Սուրբգ­րա­յին ու դի­ցա­բա­նա­կան պա­տում­նե­րից մին­չեւ այս պա­տու­մում հանգ­րո­ւա­նած այ­գին է, «որ ի վեր­ջոյ հենց կեանքն է» (սա կար­ծես նո­րու­թիւն չէ գրա­կա­նու­թեան հա­մար), ո­րի զար­կե­րակն ան­պայ­ման ու­զում է զգալ հե­ղի­նա­կը։ Հա­կա­ռա­կը ան­տար­բե­րու­թիւնն է, որ իր՝ ա­րո­ւես­տա­գէ­տի հա­մար կա­րող է հա­մա­զօր լի­նել մա­հո­ւան, իսկ այս հա­սո­ղու­թեա­նը ին­քը ե­կել է իր հա­մար այն­քան կա­րե­ւոր հայ­րա­կան ճա­նա­պար­հով․ «­Հայրս ա­սում էր՝ ան­տար­բե­րու­թիւ­նը յան­ցա­գոր­ծու­թիւն չէ, մահ է։ Ս­տու­գում եմ՝ հո՞ չեմ մե­ռել» (էջ 9)։

Առ հա­սա­րակ այս «կիկ­լո­պեան աչ­քը» շրջա­պա­տի կող­քին հա­կո­ւած է նաեւ ինք­նաքն­նու­թեան, որ­տեղ ակն­յայտ է հեգ­նան­քը։ «Այդ օ­րը իս­կա­պէս բա­ցա­ռիկ էր, ու ես չգի­տէի, որ ինձ վի­ճա­կո­ւած էր շատ մեծ գիւտ ա­նել՝ տակ­նուվ­րայ ա­նե­լով ու­ղե­ղիս մեն­թալ կա­ռու­ցո­ւածք­նե­րը։ …Ա­մէն գիւտ բա­ցա­ռիկ է նախ գիւ­տա­րա­րի հա­մար կամ միայն գիւ­տա­րա­րի հա­մար» (էջ 9): Վի­պա­կի միւս հե­րոս­նե­րի հան­դէպ, մինչ­դեռ, նման վե­րա­բեր­մունք չի նկատ­ւում:

«Մտ­քե­րի տա­րափ»․­ այս­պէս կա­րե­լի է բնո­րո­շել Ֆե­լիքս Բախ­չի­նեա­նի՝ բնա­գիրն սկսե­լու սո­վո­րոյ­թը։ Իսկ սա նշա­նա­կում է, որ եր­կար կա­րե­լի է յա­մե­նալ այս խա­ղար­կում­նե­րի վրայ։ Սա­կայն այս­քանն ար­դէն բա­ւա­րար կը լի­նի՝ հա­մա­րե­լու, որ «­Հայ­րը» ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան ըն­թերց­ման «նա­խադ­րանն» ենք, այ­սինքն՝ պատ­րաստ գնա­լու հե­ղի­նա­կա­յին «գիւ­տի» ե­տե­ւից, որ այս ան­գամ բաց­ւում է սիւ­ժէ­տա­յին եր­կու, կամ ե­թէ կ’ու­զէք, հե­ղի­նա­կին էլ հա­շո­ւած (յի­շենք ինք­նա­խոս­տո­վա­նան­քի դրո­ւա­գը, էջ 49) ե­րեք տար­բեր հանգ­րո­ւան­նե­րով։ Մի քիչ ա­ւե­լի հա­շո­ւարկ­նե­րի մէջ խո­րա­նա­լու ա­ռու­մով պա­տու­մում հայ­րե­րի թի­ւը շատ ա­ւե­լին կա­րող է լի­նել։ Դի­ցուք ե­թէ դի­մենք այս «հայ­րա­բա­նու­թեան» ու սե­րունդ­նե­րի բա­խու­մի հե­տաքր­քիր օ­րի­նա­կին, որ­տեղ իր որ­դին՝ «մի­ջին սե­րուն­դը», «ա­մե­նադ­րա­մա­տի­կը մեր ե­րե­քի մէջ», «ա­մե­նա­մեղքն է, ո­րով­հե­տեւ այդ նա պի­տի հաս­կա­նայ ու հան­դուր­ժի ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իր որ­դուն» (էջ 11)։

Թէ որ­քան քննու­թիւն կը բռնի հայ­րա­պա­տու­մի ա­ռա­ջար­կո­ւող մո­դէ­լը, որ խոր­քի մէջ թե­րեւս դարձ է ի շրջանս իւր, այ­սինքն՝ Հայր Աստ­ծոյ գա­ղա­փա­րի նո­րո­վի վե­րա­խա­ղար­կում, ցոյց կը տայ ժա­մա­նա­կը։ Եւ այս կրկնա­կի ա­պա­մի­ֆա­կա­նա­ցու­մը Բախ­չի­նեա­նը կա­տա­րում է հնա­րա­ւո­րինս բա­ցատ­րե­լով իր կռո­ւան­նե­րը։ Այս­պէս, շա­րադ­րան­քի ըն­թաց­քում նա փոր­ձում է ե­րե­ւան բե­րել հօր ու մօր տար­բե­րու­թիւ­նը՝ մեկ­նե­լով ընդ­հան­րա­կա­նից, ո­րը եր­ջան­կու­թեան զգա­ցումն է։ Բայց մի ոչ երկ­րոր­դա­կան տար­բե­րու­թեամբ․ «­Մայ­րե­րը ե­րե­խա­նե­րին ու­նե­նում ու մե­ծաց­նում են ի­րենց հա­մար, ի­րենց եր­ջան­կու­թեան։ Հայ­րե­րը… ե­րե­խա­յին պատ­րաս­տում են եր­ջա­նիկ լի­նե­լու հենց ե­րե­խա­յի հա­մար, ոչ թէ ի­րենց» (էջ 28)։ Իսկ սրա մէջ, չի կա­րե­լի չհա­մա­ձայ­նել, ճշմար­տու­թիւն կայ։

Ի հա՛ր­կէ, Բախ­չի­նեա­նը չի բարձ­րա­ձայ­նում, բայց ու­շա­դիր ըն­թեր­ցո­ղը չի կա­րող չնկա­տել այն ներ­քին հա­կադ­րու­թիւն-երկ­խօ­սու­թիւ­նը, որ վա­րում է իր նա­խորդ­նե­րից Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեա­նի հետ, երբ վեր­ջինս «մայ­րա­կան գիր­կը» հա­մա­րում էր «սուրբ», իսկ հօ­րը յայ­տա­րա­րում մեղ­սա­ւոր («Իմ հայ­րը իմ դէմ մե­ղան­չեց»[4])։ Ի դի­մաց սրա՝ Բախ­չի­նեա­նը առ­նո­ւազն պա­հան­ջում է «մօ­րը եւ հօ­րը նոյն պա­տո­ւան­դա­նին ու հա­ւա­սար հար­թու­թեան վրայ դնել» (էջ 29)։

Պայ­մա­նա­կա­նօ­րէն ա­ռա­ջին՝ մեր օ­րե­րի հօր պա­տումն ա­ռաջ տա­նո­ղը հե­ղի­նա­կա­յին ես-ն­ է, որ թե­րեւս ա­ւե­լի հա­ւաս­տի դարձ­նե­լու հա­մար ա­սե­լի­քը, կամ որ ա­ւե­լի ճիշդ կը լի­նի ա­սել, ստու­գե­լու հա­մար իր դա­տո­ղու­թիւն­նե­րի ըն­կա­լու­մը փոր­ձում է ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան տար­րեր մտցնել գե­ղա­րո­ւես­տա­կան տա­րածք եւ իբ­րեւ լսող կողմ ընտ­րում է թո­ռա­նը (թէ­պէտ տեքս­տում նկա­տում է, որ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան տարր չպէտք է ո­րո­նել)։ Ին­չո՞ւ իր դէպ­քում ոչ թէ տղա­յին, այլ՝ թո­ռա­նը։ Գի­տակ­ցա­կա­նօ­րէն կամ են­թա­գի­տակ­ցա­բար ըն­թեր­ցո­ղը փոր­ձում է պա­տաս­խա­նը գտնել հենց իր խոս­տո­վա­նա­կան տեքս­տում․ «­Յե­տա­դարձ հա­յեաց­քը սպա­նում է ինձ․ ախր ես չեմ բռնել ե­րե­խա­նե­րիս ձեռ­քը, չեմ թո­ղել աս­տի­ճան­նե­րից ընկ­նել, խա­ղալ կեղ­տոտ ջրա­փո­սում… Ես ինչ­պէ՞ս եմ հա­ւա­տա­ցել, որ մայ­րերն ա­մէն ինչ ա­նում են հայ­րե­րից ա­ւե­լի լաւ ու ա­ւե­լի ճիշդ» (էջ 49), որ­տեղ ին­քը չի կա­րող հա­մե­մա­տո­ւել իր բե­րած «օ­րի­նա­կե­լի» հայ­րե­րին։

Իսկ այդ օ­րի­նա­կե­լի հայ­րե­րի մի­ջո­ցով բաց­ւում է մի ամ­բողջ դաս­տիա­րակ­չա­կան շղթայ, որ լի է ման­կան հո­գե­բա­նու­թեան (ե­րե­խա­յի՝ աս­տի­ճան­նե­րով վազվ­զե­լու կամ ջրա­փո­սում ցե­խո­տո­ւե­լու տե­սա­րան­նե­րը), դաս­տիա­րա­կու­թեան մո­դէլ­նե­րի (հօր «ան­թոյ­լատ­րե­լի ան­տար­բե­րու­թիւ­նը»), մարդ­կայ­նու­թեան դա­սե­րի (ու­րի­շի, օ­տար(ներ)ի ե­րե­խա­նե­րի հա­մար Տիգ­րան Ա­բո­վեա­նի «չտես­նո­ւած» հայ­րու­թիւ­նը[5]) ցու­ցադ­րու­թեամբ։

Եր­կու պա­տում­ներ են մեր առ­ջեւ (նկա­րիչ­ներ Տիգ­րա­նի եւ Տիգ­րան Ա­բո­վեա­նի), ո­րոնք ա­ռա­ջին հա­յեաց­քից չեն փոխլ­րաց­նում ի­րար իբ­րեւ սիւ­ժէ­տա­յին մէկ միաս­նա­կան կա­ռոյց։ Բայց կայ մի կա­րե­ւոր հան­գա­մանք՝ հայ­րա­կան տար­բեր մո­դէլ­նե­րի խա­ղարկ­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը: Ե­թէ ա­ռա­ջի­նում իր (ըն­թեր­ցողն ա­զատ է այս իր-ը կա­պե­լու կամ չկա­պե­լու հե­ղի­նա­կի կեն­սագ­րու­թեա­նը) եւ կեն­սա­բա­նա­կան հայր Տիգ­րա­նի մի­ջո­ցով բե­րում է սե­րունդ­նե­րի երկ­խօ­սու­թիւ­նը, ա­պա երկ­րորդ հանգ­րո­ւա­նը հե­ղի­նա­կին «պէտք է»՝ ընդ­լայ­նե­լու «­Հայր» հաս­կա­ցու­թեան կամ ար­քե­տի­պի սահ­ման­նե­րը՝ այս ան­գամ հաս­նե­լու հա­մար «­Հայր Աստ­ծոյ», «տի­րոջ, ա­ղա­յի խորհր­դա­նի­շի» (էջ 129) ըմբռ­նու­մին, որ հնա­րա­ւոր չէ անձ­նա­կան սո­վո­րա­կան պատ­մու­թեան մի­ջո­ցով: Այս­պի­սով՝ մաս­նա­ւո­րից ընդ­հա­նու­րին, կամ փոք­րից մե­ծին հաս­նե­լու յանձ­նա­ռու­թեամբ է թե­րեւս ար­դա­րաց­ւում պա­տում­նե­րի մի­ջեւ ժա­մա­նա­կա­յին խախ­տու­մը (ա­ռա­ջի­նի սիւ­ժէն վե­րա­բե­րում է մեր օ­րե­րին, երկ­րոր­դի­նը՝ 1985-ին):

Եւ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, մեզ դժո­ւար է թւում ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւնն ա­նո­ւա­նել վէպ։ Այս եր­կու պա­տում­նե­րը միա­ւո­րո­ղը ա­պա­մի­ֆա­կա­նաց­ման վե­րոն­շեալ գա­ղա­փարն է։ Այս դէպ­քում, եւ սա է­լի կա­րող ենք նկա­տել հե­ղի­նա­կա­յին կա­յուն նա­խա­սի­րու­թիւն, ժան­րա­յին բնո­րո­շու­մը կա­րող է լի­նել կա՛մ վի­պա­կը, կա՛մ խո­հագ­րու­թիւ­նը, մա­նա­ւանդ ե­թէ նկա­տի առ­նենք նաեւ վեր­ջին՝ «Երկ­րորդ պա­տո­ւան­դա­նը՝ ա­ռա­ջի­նից բարձր» գրու­թիւ­նը, ո­րը մի կող­մից ամ­բող­ջաց­նում է նիւ­թը, միւս կող­մից ինք­նու­րոյն միա­ւո­րի ի­րա­ւունք ստա­նում։

«­Հայ­րը» եր­կում ո­ճա­ւոր­ման կա­րե­ւոր հնա­րանք է կրկնու­թիւ­նը։ Թէ­պէտ եւ ըն­թեր­ցո­ղը լաւ գի­տի Աս­տո­ւա­ծաշն­չեան յայտ­նի շա­րա­կար­գու­թիւ­նը, բայց հե­ղի­նա­կը չի զլա­նում եւս մէկ ան­գամ յի­շեց­նել-կրկնել․ «­Հայր Աս­տո­ւած․ որ­դի Աս­տո­ւած, ա­ռա­ջին մար­դը Ա­դամն էր, յե­տոյ միայն Ե­ւան… Ե­ւան նրա կո­ղից էր… Ա­ռա­ջին ե­րե­խա­նե­րը տղա­ներ էին, հայ­րեր…» (էջ 48)։ Բայց սա բա­ւա­րար չէ հե­ղի­նա­կի հա­մար՝ յաղ­թա­հա­րե­լու ա­նո­րո­շու­թիւ­նը, «իմ մէջ բարձ­րա­ցող հա­կա­ռա­կու­թիւ­նը» (էջ 49)։ Ճա­նա­պա՞ր­հը․ պի­տի կրկին կար­դայ Աս­տո­ւա­ծա­շուն­չը, եւ ոչ միայն․ դրա կող­քին Ղու­րա­նը, վե­դա­յա­կան գրա­կա­նու­թիւն, յու­նա­կան դի­ցա­բա­նու­թիւն։ Ար­դէն գրքի վե­րոն­շեալ վեր­ջին էս­սէում հե­ղի­նա­կը հա­ւաս­տում է, որ կա­տա­րել է ըն­թեր­ցում­նե­րը եւ իր խօս­քը տա­նում է հո­գե­վեր­լու­ծա­բան Կարլ Յուն­գի տե­սու­թեան հիմ­նա­ւո­րում­նե­րով։

Ի՞նչ է ու­զում վեր­ջա­պէս հե­ղի­նա­կը․ քան­դե՞լ մայ­րա­կան մի­ֆը․ յա­մե­նայն դէպս այդ­պէս է թւում նրա յոր­դո­րից՝ «փո­խել աշ­խար­հի դրո­ւած­քը, աշ­խար­հա­կար­գը, մար­դա­կար­գը» (143)։ Մ­նա­ցեա­լը ըն­թեր­ցո­ղի ի­մա­նա­լիքն է, ո­րը ե­թէ ան­գամ ան­վե­րա­պա­հօ­րէն «չհա­ւա­տայ» հե­ղի­նա­կի դա­տում­նե­րին, գո­նէ մտո­րե­լու ա­ռիթ հաս­տատ կ’ու­նե­նայ։

[1] Բախչինեան Ֆելիքս, «Հայրը» / վէպ, Եր., «Գիտութիւն» հրատ., 2023, էջ 4-5: – Այուհետեւ այս գրքից մէջբերումները կը տրուեն տեքստում՝ փակագծերի մէջ:

[2] Ֆոսթեր Թոմաս Ս., Ինչպէս ընթերցել գրականութիւն պրօֆեսորի պէս, անգլերէնից թարգմանեց Աստղիկ Աթաբեկեանը, Եր., Էդիթ Պրինտ, 2021, էջ 24:

[3] Նոյն տեղում:

[4] Իսահակեան Աւետիք, Երկերի ժողովածու վեց հատորով, հ. 2, Եր., «Հայաստան», 1974, էջ 59:

[5] Երկի ընթերցումը յիշեցնում է Շիրվանզադէի «Որն է մայրը» պատմուածքը: