ՏԱՌԵՐԸ / ԱՐՄԵՆ ՇԵԿՈՅԱՆ

ԱՐՄԵՆ ՇԵԿՈՅԱՆ
(28.03.1953 – 29.07.2021)
Բանաստեղծ, արձակագիր
ՀԳՄ անդամ 1982 թ.-ից

Տառերի օրը հայրս չէր քնում, ամբողջ գիշեր աշխատում էր: Տասնվեց քառակուսի մետրանոց մեր միակ սենյակում սոսկալի ու թունդ «Աստրայի» ծուխը տարածվելով՝ հանդիսանում էր քնելու ժամանակի մեր հիմնական օդը:
Հայրս կենդանագիր էր, քաղաքի առաջին կենդանագիրն էր, և Կենցաղի ոմն պաշտոնյայի հրամանով ինքն առաջինն էր իր արհեստանոցի ճակատին գրել իր և բոլորիս համար անհասկանալի բառը՝ «Կենդանագրական»: Եվ դարձյալ հայրս առաջինն էր, որ վաթսունականների վերջերին փոխեց Շիլաչու իր արհեստանոցի ճակատի գիրը և տեղը գրեց մեզ անհասկանալի մեկ այլ բառ՝ «Գեղագրական»:
Երբ դեռ դպրոց չէի գնում, հայրս ավելի հաճախ էր ինձ հետը արհեստանոց տանում, և արհեստանոցն իմ ամենասիրած տեղն էր. ներկերի հոտը շատ էի սիրում: Թե՛ հորս գործընկեր Ֆելոն և թե՛ իրենց ընդհանուր աշկերտ Շուրիկը հորս Ուստա էին ասում, և ես հպարտ էի: Տատիս պատմածներից ես գիտեի, որ եթե պատերազմը չլիներ, հայրս ամենամեծ նկարիչը պիտի դարձած լիներ:
Ինքը դանդաղ էր գրում. Ֆելոյի ու Շուրիկի համեմատ իր տառերը մզմզալով համարյա թե նկարում էր, և իր դանդաղկոտության վրա իր գործընկերներն ահագին լարվում էին. իրենք գիտեին, որ իրենց արած ցուցանակների լավն ու վատը մի գին էր, և, ներքուստ լարվելով, իրենց ու իմ հոր արածի տարբերությունը չէին զգում:
Ես տարբերությունը զգում էի ու գիտեի, ինձ քնած տեղից էլ հանեին՝ իմ հոր տառերը ուրիշների տառերի հետ չէի շփոթի: Ես ու Ֆրեդը՝ միջնեկ քեռիս, հորս գրած տառերը ճանաչում-զգում էինք:
Հայրս աշխատանքից հոգնած գալիս ու անմիջապես էլ քնում էր: Սկզբում թախտին էր քնում, շորերով: Արանքներում մայրս արթնացնում, թեյ էր տալիս, արթնացնում ու ջրի էր ուղարկում: Հայրս, դժգոհելով, ջրի էր գնում, դժգոհելով թեյ էր խմում ու անմիջապես էլի մեկնվում թախտին ու շորերով քնում էր: Հետո, գիշերն արդեն, մորս հրմշտոցից հայրս արթնանում ու տեղափոխվում էր մահճակալին: Այսպես ամեն օր, բացի տառերի օրերից:
Տառերի օրերին իմ հայրը չէր քնում, ամբողջ գիշեր աշխատում էր: Հորս ասելով՝ ամբողջ քաղաքում մարդավարի տառ գրող չկար, իսկ նկարիչները՝ իսկական նկարիչները, տառի գծով լրիվ զրո էին: Իսկական նկարիչ ասելով՝ հայրս առաջին հերթին Դանիելին նկատի ուներ: Դանիելն իսկական նկարիչ ու պլակատիստ էր և, բացի այդ, իր ասելով, յուղաներկ նկարներ էլ արած ուներ: Իր յուղաներկ կտավները մենք այդպես էլ չտեսանք, իսկ ինչ վերաբերում է գրքերի ձևավորմանն ու պլակատներին, մենք արդեն հստակ գիտեինք, որ ընկեր Սարգսյանը՝ այսինքն Դանիելը, առանց իմ հոր օգնության էդ գործերը գլուխ չէր բերի:
Տառերի օրվա գալուստը մենք հորս ու մորս խոսքուզրույցից էինք կռահում:
– Էսօր էլի էկել էր,- սկսում էր հայրս:
– Ո՞վ,- հարցնում էր մայրս:
– Դանիել կոչեցյալը:
– Գրքի հաշվո՞վ:
– Հա: Տասը մանեթից ավել էլի չի համաձայնվում տա:
– Ռա՛դ արա: Աչքերդ փչացրիր:
– Ես հրաժարվեցի, բայց ինքն ուրիշ մեկին հաստատ կգտնի:
– Թող գտնի,- մայրս իրեն հազիվ էր զսպում,- քեզ պես միամիտ դժվար թե ճարի:
– Էլի չսկսես,- նեղանում էր հայրս,- կրակը չընկանք՝ մի բան խոսացինք:
– Թքա՛ծ էդ տասը մանեթի վրա:
– Ինքը գիտի, որ իմ արածի որակը ուրիշը չի ապահովի, դրա համար էլ ինձնից պոկ չի գալի:
– Որ էդքանը գիտի, թող իր ստացածի կեսը քեզ տա: Իրեն ինչքա՞ն են տալիս, հարյո՞ւր:
– Չէ, էսօր ճշտել եմ. լրիվ-լրիվ՝ գրքի փողը իննսունից չի անցնում:
– Իննսո՜ւնն ուր, տասը ուր,- նեղսրտում էր մայրս:- Բա ինքը չի հասկանո՞ւմ, որ գրագետ մարդիկ ենք, տեսնում ենք, որ գրքի ամբողջ գործը քոնն է, ինքը ֆոնի գույնն է ընդամենը տալիս: Ախր էդպես խաբե՞լ կլինի, որ քեզ է խաբում, ա՛յ մարդ:
– Ինքը վայ թե էդ զակազը հրատարակչությունից պոկելու համար մի բան էլ իրանց ա շպրտում:
– Ոնց ուզում ես՝ էնպես էլ արա. էլ ինչի՞ ես ինձ հարցնում:
– Ինքը որ վաղը նորից էրևաց՝ երևի համաձայնվեմ:
– Թող քնենք,- հոգնած ասում էր մայրս, և դա նշան էր, որ ինքն այլևս խոսք չէր ասելու:
Դանիելի տասը ոուբլու շուրջ իրենց հավերժական վեճը միշտ էլ անհաշտ էր, բայց ես ներքուստ ուրախ ու գոհ էի. հորս վճոից հետո ես գիտեի, որ վաղը տառերի օրն է:
Տառերի օրը հայրս աշխատանքից շուտ էր տուն գալիս: Քույրս գնացքի գծի մոտ դպրոցից գալուս էր սպասում, որ աչքալուսանք տա.
– Բերե՜ց ծրարը:
Քրոջս հետ վազ էինք տալիս տուն, ուր արդեն սեղանը գցած էին լինում: Մենք չորսով արագ ճաշում էինք, որ մեր միակ սեղանը հորս համար մաքրենք-ազատենք:
– Ուրեմն պայմանավորվում ենք, որ չեք խանգարելու,- ինձ ու քրոջս ասում էր հայրս:
– Ես հեռվից կնայեմ, պապ, չեմ խանգարի,- ասում էր քույրս:
– Կտաս, չէ՞, տառերը լցնեմ,- ասում էի ես:
– Որ չխանգարես, կտամ,- ասում էր հայրս:
Դանիելի հերթական մեծ ծրարը հայրս բաց էր անում, և ես կարդում էի քառակուսի թղթի վրա մատիտով գրածը. «Բաղիշ Հովսեփյան Սերմնացանները չվերադարձան Հայպետհրատ 1963»: Հայրս Դանիելի գրած չափերով իր ճերմակ փայլուն թուղթը քանոնով չափում, կտրում էր: Հետո մատիտով Բաղիշ Հովսեփյանի տողն էր գծում, թղթի մեջտեղում գրքի վերնագրի լայն տողերն էր գծում, իսկ ցածում՝ ամենաներքևում, Հայպետհրատ 1963-ի նեղ, շատ նեղ տողն էր գծում: Տողերը գծելուց հետո հայրս տառերի չափսերն էր գծում, մեկ առ մեկ բոլոր տառերի լայնքն ու բարձրությունը նշում էր, և այդ գործն այնքան երկար էր ձգվում, որ մենք՝ ես ու քույրս, այդ ընթացքում բակում ահագին խաղում էինք: Երբ մեր խաղը վերջացնում ու տուն էինք գալիս, մեր քեռի Ֆրեդն արդեն եկած էր լինում, ու հայրս վերևի տողի տառերը տուշով արդեն սկսած էր լինում: Ես անհամբեր ժամացույցին էի նայում, հեղինակի տառերի քանակը մտքումս բազմապատկում էի հորս գրած մի տառի տևողությամբ և, ուրեմն, հաշվում էի, թե քանի րոպեից է ինքն անցնելու վերնագրին: Վերնագրի երեք տառն իմն էր, մնացածը Ֆրեդին էր տալիս լցնելու: Վերնագրի մեծոտ տառերը հայրս մեկ առ մեկ տուշով սրբագծում էր, տառերի եզրերը տուշով ինքը անում էր, իսկ տառերի մեջերը տուշով ներկել-լցնելու գործն իմն ու Ֆրեդինն էր: Սկզբում հայրս առաջին երեք տառերը կողքերքից եզրագծում ու տուշի գրիչն ինձ էր տալիս. «Էս իրեք հատը լցրու ու գնա քնի»:
Ես զգուշությամբ ու դանդաղ, դիտավորյալ դանդաղելով՝ երկարաձգում էի հաճույքս: Ես տառերի մեջերը տուշով լցնում էի, տառերի եզրերին չէի հասնում, զգույշ լցնում էի, ու, երբ լցնում-վերջացնում էի, տառերը դառնում էին կենդանի տառեր, կենդանացած ու վարպետորեն գծած տառեր: Երբ ամիսներ անց գիրքն արդեն լույս տեսած էր լինում, ես՝ միայն ես էի իմանում, որ այդ երեք տառերն իմ լցրած տառերն են:
– Պապ, որ մեծանամ, կտա՞ս ես էլ լցնեմ,- հարցնում էր քույրս:
– Կտամ,- ասում էր հայրս,- որ մեծանաս, կտամ: Իմ երեք տառերից հետո հայրս մորս ձայն էր տալիս, կանչում էր ու ասում, որ մեզ քնեցնի: Մայրս հարևանների հետ իր խոսքուզրույցը կիսատ թողնելով՝ մեր տեղերը գցում էր, ու ես իմ պառկած տեղից էլի ահագին ժամանակ վերնագրի գրվելուն էի նայում: Հայրս վերնագրի մնացած տառերն էլ էր եզրագծում ու պառկում էր թախտին, որ մի քիչ հանգստանա: Մինչ վերնագրի մնացած տառերը քեռիս տուշով կլցներ, հայրս մի ժամի չափ հանգստանում էր, որ հետո ամենադժվարը՝ Հայպետհրատ 1963-ը գրեր: Հայպետհրատ 1963-ի գրվելը ես չէի տեսնում. քեռուս մի քանի տառից հետո աչքերս փակվում էին, ու առավոտյան Հայպետհրատ 1963-ը հուլունքի պես մանր-մանր. սիրուն-սիրուն գրած պատրաստ որ տեսնում էի, աչքերիս չէի հավատում, չէի հավատում, որ իմ հայրն անքուն գրել է էդքան նուրբ ու էդքան սիրուն, հուլունքի նման հավասար Հայպետհրատ 1963-ը:
Առավոտյան հայրս գրածը հետը չէր տանում, դնում էր մեր պահարանի ամենավերևը, որ ձեռքներս չհասնի: Իմ դպրոցից հետո, երեկոյան կողմ, Դանիելն արդեն եկած էր լինում: Մայրս, շորերս ուղղելով, ինձ սովորեցնում էր, որ մտնեմ ներս ու քաղաքավարի ասեմ. «Բարև ձեզ, ընկեր Սարգսյան»: Ես մորս ասածը ճշգրիտ կատարում էի, և ես ու քույրս, ընկեր Սարգսյան Դանիելից մեր մշտական շոկոլադի սալիկներն ստանալով, տանից դուրս չէինք գալիս, մնում էինք, որ Դանիելի եղունգը տեսնենք: Նրա ճկույթի երկար եղունգը հորս գրած տառերի տակով հա գնում ու գալիս էր, և ես ու քույրս Դանիելի ճկույթ մատին դիտավորյալ աճեցրած երկար ու մաքուր եղունգին նայելուց չէինք կշտանում: Դանիելը հորս գրածը շրջում էր, հետևը մատիտով թույլ գրում էր. «Ֆոնի կեսը սիպտակ, կեսը շագանակագուն»: Հետո տակն ավելացնում էր. «Տառերն սև»: Այնուհետև Դանիելն էլի թուղթը շուռ էր տալիս, էլի երկար ուսումնասիրում էր հորս գրածն ու դժվարությամբ գլխով էր անում, իբր՝ վատ չի, այնքան էլ վատ չի հորս գրածը:
Մի քիչ գոհ ու մի քիչ ավելի դժգոհ իր դեմքը ծրարի հետ Դանիելը տանում էր, ու իր գնալուց անմիջապես հետո մենք աշխուժանում էինք, սրտներս միանգամից բացվում էին.
– Տեսա՞ք եղունգը:
– Տեսա՞ք ոնց տառասխալներով գրեց:
– Ինքը նկարիչ մարդ ա, ուղղագրությունն իրան հարուր տարի հարկավոր չի:
– Ինքը նկարիչ չի, նկարիչը դու ես:
Էն օրերի մեջ մի օր էլ կար, որ մյուսներին հեչ նման չէր, մյուս օրերից շատ էր տարբեր: Տառերի օրվանից հետո, օրերից մի սիրուն օր հայրս աշխատանքից ծուռմռտիկ քայլերով էր տուն վերադառնում: Ծուռմռտիկ քայլերով, երեսը՝ կաս-կարմիր: Ինձ ու քրոջս հեռվից որ տեսնում ու ձայն էր տալիս, վազում էինք դեպի իրեն: Երեսը կաս-կարմիր, քրոջս գրկած, ձախ ձեռքն ուսիս՝ երեքով, Մետաքսի մեր միակ ճանապարհով՝ Գեղամենց դքով ծուռմռտիկ տուն էինք իջնում: Մայրս մեզ որ տեսնում էր, ծիծաղը հազիվ էր զսպում և, դեմքին խիստ արտահայտություն տալով, հորս ասում էր. «Էդ տասը մանեթը վայ թե էլի լրիվ մաղարիչի ես տվել»:
Հին ու անցած օրերից էդ մի օրը մեր տոնն էր: Մենք միասին էինք սեղան նստում, բայց հայրս բան չէր ուտում, նա դուրսն արդեն կերած էր լինում ու մորս ասում էր. «Էն սիպտակից մի բաժակ լից, շատ չէ, մի բաժակ»: Մայրս մի բաժակ օղի էր լցնում, ու հայրս, քթի տակ ինքն իր հետ խոսելով, գոհ էր:
Հին ու անցած օրերից էդ մի օրն ինքն իրեն հեչ նման չէր իմ հայրը՝ ուրախ-ուրախ ու կաս-կարմիր: Նա ինձ ու քրոջս հերթով գրկում, բարձրացնում էր մինչև առաստաղ՝ ասելով. «Սամալյոտ ենք անում, դե ձեռներղ դուզ դզի»: Քույրս ինձնից ահագին թեթև էր, ու հայրս քրոջս ահագին երկար էր օդում պահում, ու քույրս վախից ու խուտուտից ճվճվում ու ղժղժում էր:
Քրոջս ուրախ ճվճվոցը վարակիչ էր ու մեզ էր փոխանցվում, ու մենք չորսով ուրախ ճվճվում ու ղժղժում էինք: Մենք, առանց խոսքերի, ճվճվոցով արտահայտում էինք մեր ուրախությունը՝ մեր հոր տառերը Հայպետհրատն ընդունել էր:
Անցած օրերից էդ մի օրը մեր ընդհանուր ուրախությունը շարունակվում էր մինչև ուշ գիշեր, և մայրս տասնվեց քառակուսի մեր միակ սենյակի դուռը ներսից պինդ փակում էր, որ մեր ուրախությունը ներսում մնա ու դուրս չգա, չցնդի:
1981