ՎԱՀԱՆ ԹԱՄԱՐՅԱՆ
(25.09.1957 – 21.08.2005)
Արձակագիր
ՀԳՄ անդամ 1991 թ.-ից
Գրողը գրեց հրաշալի պատմվածք, որը մի փոքր թույլ էր ստացվել: Ինչո՞ւ: Չգիտեր: Ավելի ուշ, երբ կեսգիշերն անց էր, սկսեց մտածել՝ գուցե ուղեղը չորանո՞ւմ է: Փորձի համար ուժգին թափահարեց գլուխը: Չէ, թեփի խշրտոց, ծղոտի շրշյուն չկար: Կար ինչ-որ շարժում. ծանր, առաքինի, անհնազանդ.
– Ինձ հանգիստ թողեք:
Շարունակ մտատանջվելով՝ բորբոքեց վառարանի կրակը, բոցերի խենեշությանը հետամուտ՝ սպասեց լուսաբացին: Երբ լուսացավ, մեքենագիր պատմվածքի երկու օրինակները ծալելով դրեց գրպանը, իջավ քաղաք, նստեց ամենահեռավոր երթուղու մի ավտոբուս:
– Այլևս հաջորդ կանգառ չի լինելու,- անփորձությունից խոսափողը համարյա բերանը կոխելով՝ բրթբրթաց վարորդի չեչոտ օգնականը:
– Բայց ես գիշերը պատմվածք եմ գրել, և սիրտս կարող է թուլանա՛լ,- ուղևորների ձևապաշտ լռությունը խախտելով՝ բղավեց գրողը:
– Հետաքրքիր է: Փոխանցիր՝ տեսնենք ինչ պատմվածք ես գրել,- ասաց վարորդը:- ժողովո՛ւրդ, փոխանցեք:
Գրողը ձեռքը գրպանը մտցնելու համար արմունկներով լայնացրեց իր զբաղեցրած տարածությունը, պատմվածքի մի օրինակն առանձնացնելով՝ տվեց կողքի խլրտուն տիկնոջը, որ փոխանցի:
Տիկինը նազանքով փոխանցեց: Այդպես՝ նազելի փոխանցվելով՝ պատմվածքը հասավ կառավարման խցիկ: Վարորդն ու օգնականը նայեցին, շլացան տպվածքով, տողերը հաշվեցին, էջերը, կախման կետերը…
– Բացառիկ աշխատանք է,- ասաց օգնականը:
– Հիմա կտեսնենք,- ավտոբուսը կանգնեցնելով՝ վարորդը նշան արեց, որ վերջինս իջնի:- Պառկեցրու անիվների տակ,- կարգադրեց՝ պատմվածքը տալով:
Վարպետորեն գլուխ հանելով առաջադրանքից՝ օգնականը բղավեց.
– Գազ տուր:
Ավտոբուսը մի քանի անգամ ետուառաջ շարժվեց: Օգնականի ձեռքը վերջապես կտրուկ բարձրացավ՝ հո՛պ: Նա հավաքեց քրքրված էջերը և ավտոբուս վերադարձավ: Շարժվեցին առաջ: Գրողը սփրթնել էր հոդերի, կողերի և հոգնատանջ սրտի խաչափառ ծակոցներից: Կողքի տիկինը, առիթից օգտվելով, նրա մորուքի սև մազերն էր հաշվում: Վարորդը ենթակային ասաց.
– Էջերից մեկի համը փորձիր:
Ենթական, ճմրթելով, աշխույժ բերանը կոխեց խխմած, ծխահարված մի էջը և ապա ծամում էր տիրոջը նայելով: Կուլ տալու ժամանակ աչքերը կսկծու փակել էր: Հետո անվստահ երանությամբ բացեց: Սպիտակուցները լարումից փայլփլում էին:
– Երևում է՝ լավ պատառ խժռեցիր, հը՞,- շահագրգռված հետաքրքրվեց վարորդը:
– Ընտիր պատմվածք է,- օգնականը միամիտ զկռտաց:
Կարծես թե լրիվ խուլ, բանից անտեղյակ մի պառավ, նրա բերանի շարժումներից կռահելով, որ զկռտում է, անհանգստացավ.
– Զկռտում է, ժողովուրդ, տեսնես ի՞նչ է գողացել,- և իր հնոտի պայուսակն ամուր սեղմեց թևատակին:
Ժողովուրդը լուրջ չընդունեց նրա զգուշացումը և անհամբեր սպասում էր, թե երբ, վերջապես, իրեն էլ մի պատառ կհասնի: Վարորդն ու օգնականը արդեն չորսուկեսական էջ լափել էին. երեսներին եդեմական ժպիտ կար: Որպեսզի անօգուտ դժգոհություն չառաջանա, նրանք մնացած էջերը փոխանցեցին.
– Կերակրվելով հասցրեք տիրոջը: Լավ պատմվածք է գրել՝ մե՛ծ գրող է:
– Աստված պահի,- ժողովուրդը սիրալիր հնազանդությամբ խժռելով փոխանցեց:
– Դուք էլ փորձեք,- գրողին դիմեց վերջին փոխանցողը՝ սև մազերի հաշիվը վերջացրած տիկինը, որ պատմվածքից նվազ համտեսելիք պարագա չէր՝ ըստ գրողի խառնիխուռն դիտարկման:- Անուշ արեք, պարոն գրող, չեք փոշմանի,- տիկինն ուշադիր ժպտում էր:
Գրողը նախանձելի պատվախնդրությամբ ծամեց ու կերավ իրեն հասած վերջին էջուկեսը: Դա պատմվածքի ֆինալն էր: Հենց այն տեղը, որ դուր չէր գալիս, փչացնում էր հրաշալի ստեղծագործության ամբողջությունը:
– Գրքային ես,- փնթփնթաց,- կաշվիդ վրա զգացիր, չէ՞, թե կյանքը ոնց և դեպի ուր է ձգում,- հանդիմանեց ստամոքսի բավիղներում անշտապ մարսվող ֆինալին:
– Ես հիացած եմ ձեր գրականությամբ,- ասաց տիկինը շատ բարձր ձայնով:
– Գրողն իրավունք ունի իջնել՝ երբ և որտեղ կամենում է,- հայտարարեց կշտացած վարորդը:
– Թող հիմա իջնի, որ սիրտը հանկարծ չվատանա,- միջնորդեց օգնականը:
Իջնելիս գրողը հոխորտաց.
– Դեռ մի օրինակ էլ ունեմ…
…Նրան իջեցրին խնամքով: Առգրավելով պատմվածքի վերջին օրինակը՝ նրանք ամայի տարածության մեջ գտան առանձնապես խորը, սառույցը երեսին շղարշ բռնած մի ջրափոս: Պատմվածքն էջ առ էջ փռեցին սառցե շղարշի վրա, որը թղթի, նաև բովանդակության ծալքերում խրախճանող գաղափարների երկար-բարակ ծանրությանը չդիմանալով՝ սարդոստայնի հյուսկեն պատկերով ճաթեց: Ուղևորներն իրար ետևից փոսը մտան: Սառույցը, պատմվածքը, գրավոր ու անգիր հերոսները, ջուրը, տիղմը և բարեբանված քաղաքակրթության տիպար մարդկային ոլոքները միաձուլվեցին, վայրիվերո ներդաշնակությամբ մերձեցան:
Գրողը հեռվում խելոք կանգնել և նայում էր: Երբեմն շատ էր ուզում թևերը լայն բացած մոտենալ, խառնվել հնձան հիշեցնող ջրափոսի ուղևորներին, բայց անգործնական վարանում էր, հայեցողաբար դեռ սպասում, դեռ չէր ըմբռնում, թե ինչո՞ւ կյանքը գրքային չի ստացվում, իսկ պատմվածքի ֆինալը դասական ջրթակոց է՝ շոգ էր – ցուրտ էր – լուսաբաց – մայրամուտ էր ֆաբուլայի ձևապաշտությամբ… թեև ընդգծված այդ խոկումների առկայությունն իսկի չէր ընդդիմանում հնձանահարների հոտնկայս ախորժակին: Նրանք յուրովսասնն եղանակ ընտրել և նույնինքն եղանակով էլ ուտում էին:
Ինքն իրեն ակամա վրդովված տիկինը հանկարծ նետվեց դեպի գրողը և ձեռքը կրքոտ բռնելով՝ ջանաց հնձանամեջ քաշել, սակայն վերջինս ազդու մերժեց՝ անգամ որևէ պատճառաբանություն չունենալով: Բուն պատճառաբանությունը, թերևս, ծակ կոշիկների ծոցում կապտող թաթերի հիշատակն էր. գրողը ժամանակ առ ժամանակ ահով մտածում էր՝ ոտքերը կթրջվեն և կմրսի, նորից թոքերի բորբոքում կստանա:
Իր խարխուլ թոքերը…
Վերջապես, երբ պատմվածքի բոլոր էջերը սիրասուն խխմել, ժամանակակից բոքոնի գորշ պատկերի հարազատությամբ ախորժակ էին գրգռում, հնձանահարները դուրս եկան ջրափոսից: Վարորդի օգնականը, որ չեչոտ երեսն այս անգամ պատել էր կեղծամ մորուքի ալեխառն փառքով, ասաց.
– Աղոթք հղենք առ Աստված, որ իր հոտն անոթի ու ծարավ չի թողնում,- ապա երկնամետ խաչակնքեց:- Բոլորով աղոթենք, սիրելի հավատացյալ ժողովուրդ, իսկ հայրենիք կոչված այս ունայնության համար թող մարդասպաններն ու անհավատները կռվեն, քանզի միևնույն է, նրանք երկնային արքայություն չեն մտնելու… Փա՛ռք Տիրոջը:
– Փա՛ռք Տիրոջը:
– Երանի՛ հոգով աղքատներին, որ մխիթարություն պիտի գտնեն:
Տեսնես հոգով աղքա՞տ եմ, թե՞ հարուստ, տեսնես մխիթարությո՞ւն պիտի գտնեմ, թե՞՝ ոչ, տարակուսած մտածում էր գրողը: Իսկ առաքյալը նաև պատվիրան հղեց.
– Հանուն Հոր և Որդու՝ էջերը բրդուճ արեք, ժողովուրդ:
Արդեն քեֆները լավ հնձանահարները, իրենց ստացվածք մասունքները բրդուճ շինում, պատկառանքով ուտում էին: Վերջին էջ-մասունքը դարձյալ գրողին հասավ: Նա հուսահատությունից ըմբռնելով, որ կյանքի փաստացի վիճակն իր անգոյ վիճակից զորեղ է, գրպաններում ինչքան խզմզած բան կար՝ հանեց, կանացի հեռախոսահամարներով զարդարված մի թղթի հետ կոլոլելով՝ հանձնեց անասելի տխրությունից հեկեկացող տիկնոջը.
– Ձեր քաղցը հագեցրեք, նազելի տիկին:
– Երբ դուք բոլորովին մենակ մնաք, ես անմիջապես կգամ,- տիկինը, լացը զսպելով, ժպտաց և բրդուճն առած մոտեցավ հնձանին, որ հարի և նախանձախնդրությամբ ուտի թանկագին պատառը:- Անպայման կգամ,- կանչեց հնձանից:
– Կաշխատեմ օր առաջ բոլորովին մենակ մնալ, – արձագանքեց գրողը:
Նա քաջածանոթ էր կանանց նման տեսակի հավատարմությանը. գիտեր, որ այս մեկն էլ չի ստում, ուստի որոշեց երբևէ սպասել:
Երբ ավտոբուսը շարժվում էր, գրողը որոշեց անցնել տուն և սերունդներին հասանելիք ամբողջ ժառանգությունը շուկա հանել՝ «Գրքատապ բուժող թղթեր» պիտակով: Հատը՝ տասը դոլար: Այդքան, որովհետև մի անգամ ուղիղ տասը դոլար էր ունեցել: Տան ճանապարհին ջրափոսերը բավականին շատ էին: Դրանցից մեկի պռնկին վեհերոտ ընկած էր դիրիժորական փայտիկը՝ կրծած: Նոտակալներ՝ դարձյալ կրծած: Հաջորդ ջրափոսի պարզաջրվող մակերեսին դանդաղ սառցակալում էր մանրամասն լպստած կտավը: Քաթանի համը երևի դուր չէր եկել՝ ջղայնությունից ատամներով քաշքշել, պատառոտել էին: Գրողը հանկարծ անդրադարձավ, որ մի ջրափոսից դեպի մյուս ջրափոս անվադողերի հետքեր են ձգվում և ինքն անգիտակցորեն քայլում է այդ հետքերով: Այլ ջրափոսերի մոտենալիս նա աչքերը փակում և դողացնում էր:
Տանը համեմատաբար գոհ դիմավորեցին՝ գոնե լավ է, որ ոտքերդ չես թրջել:
Տեղատարափ ձյուն, բարեգութ եղիր:
21.02.1992
