Թվում է՝ սովորական, կենցաղային պատմություններ են «Ոսկե ձկնիկն» (1833) ու «Քաջ Նազարը» (1978), ժամանակավոր, անցողիկ աշխարհի իրողություններ: Տվյալ հեղինակները, սակայն, անցողիկ, մեռնող բանը ներկայացնելու, պատկերելու համար գրիչ չէին վերցնի: Միանգամայն այլ է նրանց նպատակը: Նրանք կյանքն են տեսել, այսպես ասած, կյանքի աներևույթը, որ պահված է մարդու ներսում: Պուշկինն էլ, Մկրտիչ Սարգսյանն էլ զանազան կերպերով բացել, կարդացել են մարդու սրտի մեջ եղած գիրը: Պատանյակ Պետրոս Դուրյանն ասել է. «Հոն հրդեհ կա, ոչ մատեան»: Նա իր սրտից է խոսել: Պուշկինն ու Մկրտիչ Սարգսյանը տեսել են ամուսնացած, առօրյա վանդակի մեջ հայտնված, ավանդական կոչված կապի մեջ հայտնված ամուսինների սրտերը: Թեև վերնագրերի տեսքով, շեշտը դրված է ոսկե ձկնիկի և Քաջ Նազարի կերպարների վրա, սակայն հեղինակները հրաշալիորեն, ամենայն նրբությամբ ու ճշգրտությամբ, փորձել են պարզել կանացի ներաշխարհը, ավելի պարզ ասած, այն աշխարհ-իրողությունը, որ կա կին արարածի սրտի մեջ: Ասենք, «Ոսկե ձկնիկի» պառավի և «Քաջ Նազարի» Նազանի սրտերում եղածը բնույթով հավիտենական է, քան աշխարհի մեջ գոյություն ունեցող բարքերն են: Բարքերը կարող են փոխվել, մինչդեռ մարդու, մասնավորապես կին արարածի մեջ եղած ցանկասիրությունը, ագահությունը, ցուցադրանքը… գրեթե ենթակա չեն փոփոխության:
Այս ստեղծագործությունների հեղինակները, միաժամանակ մտքի և մտածողության միևնույն հարթության վրա գտնվելով, փորձել են տալ ամուսնական կյանքի երջանկության մոդելը: Նազարի երջանկությունը, օրինակ, իր կնոջ՝ Նազանի հավատարմության մեջ էր: Հեռացա՞վ այդ հավատարմությունից, կորցրե՞ց, ուրեմն՝ կորցնելու էր մարդկային երջանկությունը: Նազանն էլ, իր հերթին, կորցնելով երջանկության այն սուտը, որ ստեղծել էր ինքը և հավատացել, կորցնում է երջանկությունը: Էությամբ հոգևոր Վահան Տերյանը բնութագրական տող ունի. «Էլ ինձ ո՞վ կտա երջանկության սուտ»: Հովհաննես Թումանյանը «Սուտլիկ որսկանը» վերնագրով հրաշալի մի գործ ունի: Բնույթով անմեղ սուտը, թերևս, մի բան է, կեղծիքը՝ բոլորովին այլ բան: Սուտ կա՝ ժպիտ, ծիծաղ է պատճառում, մինչդեռ կեղծիքը պատճառում է թե՛ զայրույթ և թե՛ տրտմություն: Նազանը, օրինակ, գյուղական խրճիթում սուտ երջանկությամբ էր ապրում, ինքն էր ստեղծել և դրա մեջ ապրում էր անտրտունջ, մինչդեռ պալատում հայտնվում է կեղծիքի մեջ, ոչ թե երջանկության, այլ՝ շահի հետ կապված հարաբերությունների մեջ: Այս խաղը, ասացի, Նազան կնոջ սրտով չէր: Ծույլ ու վախկոտ Նազարն իրենն էր այնտեղ՝ բնության գրկում, բնական վիճակում, բայց այդ նույն անձը պալատում իրենը չէ, իր տիրույթում չէ, ո՛չ ինքն է նրա գրկում, ո՛չ էլ նա է իր գրկում: Նազանն իրեն օտար է զգում, իրեն զգում է, եթե կարելի է այսպես ասել, պալատական որբ: Եվ երբ նրա մեջ գործում է նախկին էությունը, հայտնվում է հանցանքի մեջ. այնտեղ՝ պալատում, թագավոր դարձած Նազարին նախատելու իրավունք չունի, որովհետև Նազարն այլևս իրենը չէ, պետությանն է: Նազարն այլևս ամուսին չէ, Նազարը թագավոր է: Նազանն այլևս կին չէ, թագուհի է: Թագավորական հարստությունը Նազան կնոջ աչքին ոչինչ է թվում, որովհետև իր քրտինքի պտուղը, իր ստեղծածը չէ, այսինքն՝ իրենը չէ: Նազանը սովոր չէ գտնելու, և գտածն իրենը չէ: Նազանը զարմանալիորեն հեռու է ագահությունից, փառասիրությունից, շվայտությունից՝ ի տարբերություն Պուշկինի «Ոսկե ձկնիկի» պառավի: Նազանն իր երջանկությունը գտնում է իր ստեղծած քչի մեջ, մինչդեռ Պուշկինի պառավը հագուրդ չունի, երջանկություն է փնտրում ագահության անսահմանության մեջ, մի բան, որ Աստծո աշխարհում գոյություն չունի և չի կարող ունենալ:
Նազանը Նազար ամուսնուն ընդունել էր նրա բոլոր թերություններով հանդերձ, սակայն, այնուամենայնիվ, անձի հետ կապված՝ մասնավոր մի բան, մի կապ կար, որ ստվերի տակ էր պահում Նազարի մարդկային այլևայլ թերությունները: Պիտի կարծել՝ այդ կապը, որ կանացի սեռի համար հույժ կարևոր է, ամուսնական, այսպես կոչված, ինտիմ հարաբերություններն են: Այս առումով, ինչպես երևում է, Նազանը՝ որպես մարմնավոր էակ, որպես կին, դժգոհություն չունի: Այս ամենից բացի, խարխուլ խրճիթում, լավ թե վատ, Նազարն իրենն էր, ինչպես կուզեր, հետը կխոսեր, երբ ուզեր, կմոտենար՝ որպես կին ու կողակից: Իսկ պալատում, ահա, բնականին փոխարինել էր արհեստականը, կեղծը՝ պալատական կոչվածը: Դարձյալ ասեմ, Նազարն այլևս ամուսին չէ, թագավոր է, գահին է, վերևում ու վերևից նայող: Այնտեղ, խրճիթում, Նազարը Նազանի երեսին էր նայում, իսկ այստեղ՝ պալատում, Քաջ Նազար թագավորը Նազանի երեսը դեպքից դեպք է տեսնում: Նազանը, ճանաչելով իրեն, իմանալով իր տեսակը, պալատում ինքն իրեն ավելորդ է զգում:
Ի վերջո, ո՞վ է Նազանը, ո՞րն է Նազանի կարգավիճակը: Այնտեղ՝ խրճիթում, Նազանը զիջում, զոհաբերում է իրեն հանուն ընտանիքի պատվի, իսկ այստեղ՝ պալատում, Նազանը զոհաբերելու բան չունի, մնում է զոհ դառնալ և դառնում է: Թագավոր դարձած Նազարին հայտնի է այս ճշմարտությունը, բայց միաժամանակ գիտի՝ մարդկային զգացմունքն ու ճշմարտությունը տեղ չունեն պալատում: Մնում է մտածել՝ չափազանց մեղք է և չափազանց խեղճ պալատում, գահի վրա բազմած երբեմնի երջանիկ վախկոտ Նազարը, որին ուղղակի կպցրել են քաջի անունը, որպեսզի թագավոր դարձնեն: Մեղավորը, ուրեմն, Նազարը չէ, այլ նրանք, ովքեր ինչ-ինչ նպատակներով, նրան թագավոր են դարձրել:
Նազար թագավորը նույնպես, ի վերջո, զոհ է, բայց ոչ Նազանի նման զոհ: Արժանավորի գահին բազմած անարժան քաջնազարները մարդկային կյանքեր խնայել չունեն: Նրանք հանգիստ են նայելու ուրիշների տառապանքներին: