Ադես իմ պաշտպանն էր` իմ հովանավորը։ Որքան էլ ինձ նախատեր, սաստեր, ասեր, որ հորս կպատմի չարություններիս մասին, այնումենայնիվ, երբ տնեցիներից որևէ մեկը զայրանում էր վրաս, նա գոգնոցով արագ ծածկում էր ինձ ու դժգոհում. «Ի՞նչ կուզեք էս քյորփա էրեխուց, իրա խելքին ե՞ք ընգե։ Ամեն մարդ մէ խասյաթըմ ունի. ըստուր զավթելն անհնար է։ Ինչ խելքին կփչէ, էն էլ կենե։ Բան չկա, կվենձընա, կընգնի կյանքի անձրևի ու վառման արևի տագը, կխելոքնա։ Մէ օրըմ կթռնի, ճպճպան ջրի մեջը կընգնի, մէ օրըմ էլ էփման արևի տագը կխանձվի։ Մի՛ նախատեք էս էրեխուն. երփ օր պաշտպան չունեցավ, կխեղջընա։ Քանի սաղ եմ, ըսման կաթոտ գոգնոցս բըդի քցեմ վրեն ու կայնիմ մեջքին»։
Ես դրանից ավելի էի երես առնում, դառնում անկառավարելի։ Մի խոսքով, իմ ադեի հոգին հանել էի։ Բայց երբ տխրում էր, լուռ նստում էր՝ ձեռքերը խաչած, անմիջապես սկսում էի հարցեր տալ։ Այդ պահին և՛ ինքն էր լավ զգում, և՛ ես։ Աչքերը հատկապես փայլում էին, երբ խոսում էի Գրիգոր պապիս մասին։ Ես նրան, ցավոք, չեմ տեսել, գիտեմ միայն իմ ադեի քնքուշ ու ցավոտ պատմություններից։ Երբ ադես ոգևորվում էր, հիշողությունները հեղեղի նման դուրս էին հորդում նրա հոգուց, ու ես մտովի պատկերացնում էի, թե ինչպիսին է եղել պապս ջահել տարիներին։
– Ադե՛ ջան, գիտեմ, որ պապը շատ է սիրել քեզ, չե՞ս կարոտում նրան։
Ադես այդ պահերին միանգամից կերպարանափոխվում էր, կարծես ինձ համար ասացող էր դառնում։
– Սիմոնիս պզդի՛կ աղջիկ, արդեն վենձըցել ես, քեզի կրնամ իմ դաղված սրդի ցավերը պադմեմ։ Միշտ կմդաձեմ՝ էդ գեղի քյոշեն ծնված ու վենձըցածը ի՞նչըղ կրնար ըդման փափուգ ու սիրող հոգի ունենար։ Ես՝ անգրագետ, ինքը՝ ըդքան կարդըցած։ Կերթար Թիֆլիս, բան-ման կառներ էրեխոնցը։ Մե անգամ ընձի վարդի յեղ էր բերե՝ մադիս պես բարակ, պզդիկ փեդե մէ պուլիգիմ մեջը։ Ծոցից հանեց, կըսե՝ իմ ծաղի՛կ Եղսո, էս յեղը քսե դոշերիդ, թող քեզնեն մինագ վարդի անուշ հոտ փչե։ Կըսեմ՝ ա՜յ Գիրքոր, վարդն ի՞նչ կենեմ, ես գոմի կնիգ եմ, իմ վրից մինագ կովի ու կաթի հոդ կփչէ։ Նեղեցավ ընձեն։ Հեդո կըսե` ճիշտ է, առանց քսելու էլ քու վրից վարդի հոդ կփչէ։ Կմդաձեմ՝ էս մարդը վայթեմ խելըռել է կամ էլ հոդառություն չունի։ Հեդո օր գաղթի ճամփեն բռնինք, վարդիս պուլիգը, ո՞վ գիդե, որ քյոշեն ընգավ անտեր-անտիրագան։ Անիձաձ թուրքերը էգան, տանս տիրացան։ Երևի թե վարդիս յեղն էլ կքսեն ջաններին։ Վարդի տեղը փուշ աջի ըդոնց ջանդըգներին ու ձեռների մեջը, օր չկրնան բիլամ էրեխա գրգեն։ Հարի աչքերիս վերջի թերթելը ըդոնց բըդի անիձեմ…
Ադես շնչասպառ էր լինում, երբ հիշում էր գաղթը։ Ես փորձում էի նրան շեղել։
– Ադե՛ ջան, մի քիչ շու՛նչ առ։ Գնամ, մամայիս երեկվա մերած մածունից բերեմ, մի քիչ էլ փափուկ բոքոն։ Դու սիրում ես։ Կուտես, հետո կշարունակենք։
Երբ իմ ադեն սառը մածունը վայելում էր, անպայման ձեռքը տանում էր կրծքին և ասում. «Սիրդս հովցավ, մորդ ձեռները դալար»։
– Ա՛յ, հիմա շարունակի՛ր,- ավելի մոտ էի նստում ես։
– Ա՛յ բալա ջան, ես միշտ կըսեմ, օր պապը կսկըձուց մեռավ. չդիմացավ։ Ընդուր ջիգյարն ուրիշ էր. նես կքցեր, գողդուց գուլար։ Էնքան նես քցեց, օր էդ բեմուրազ հիվանդությունն էլ էգավ ու գողդուց մդավ ջանը. քրքրեց նեսից ու դսից։ Ես ըդման չեմ։ Էրեխանցս օր տարան պադերազմ, ամեն օր կկայնեի ճամփու մեջտեղը ու կխոսայի, գուլայի բարձր ձենով, ցավս դուս կհանեի։ Պապը կտանջվեր առանց ձեն։ Մեկ-մեկ էլ կտեսնեի՝ մեր տան վիրևի թմբի գլխին նստել է, թերթ կկարդա, օր իմանա՝ պադերազմից ինչ կգրեն։ Շադ ուսյալ էր։ Իրանց գեղի եգեղեցու դբրոցն էր սորվե։ Միշտ կպադմեր, օր իրա վենձ ախպերը՝ Սմբատը, հոգևորական է էղե, եգեղեցու տեր հայրը։ Կըսեր՝ Սմբատը գիշեր-ցերեկ աղոթք կեներ, իրա ժողովրդի ցավերը կհոգար, աղքըդներին ուդելիք ու հագնելիք կուդար։ Իրա սուրբ խցից դուս չէր գա։ Ինքը Աստձու ճամփեն էր ընդրե։ Պադարագի օրերին տեղ ու դադար չկար: Եգեղեցին լիքն էր հավադավորներով։ Սաղ կաշեին Սմբատի աչքերին, թե ինչ Աստձու օրհնանք բըդի ըսե։ Խնգահոդը կընգներ սաղ գեղը։ Հետո կերտար անճար հիվնդների տները, հույս կուդար, նշխարք կդներ բերընները։ Լացողների աչքերը կսրբեր։ Պապը կըսեր. «Ես իրան ուրիշ շորերով չեմ տեսե։ Աչքերըս բացել եմ՝ իմ ախպերը իրա սև, հարի գեդինը իջնող Աստծու ծառայի շորերի մեջն է էղե։ Մե օրըմ էլ իրա Սմբատ ախպերը Ալաշկերտի եգեղեցու առաջը՝ էդ ժողովըդի մեջը կայնաձ ըսել է, թե ըսիգ իմ երգիրս է, ըսիգ իմ պապական հողն է, էս եգեղեցին էլ իմ պաբերն են սարքե։ Թուրքն ո՞վ է, օր գա տիրանա մեր հավատքին։ Չիդեմ՝ ինչըղ թուրքերի անգաջն է ընգե, գիշերով էգել են, Սմբատը մինագ աղոթք էնէլուց է էղե վանքի մեջը։ Չոքած տեղից հանել են, շորերը ճղե, խաչը վզից պոգե ու Քրիստոսի աչքի առաջ վանքի հաստ սունից կախ են տվե։ Պապը կըսեր, օր հերն ու մերը շատ ոխպացին ու շատ վախեցան։ Ըդոր հըմար էլ Ալաշկերտից քոչեցին Արազգեղ։ Պապի հերը վախեցել է, օր Գիրքորին էլ կկախեն, ըդոր հըմար էլ Սմբատին եգեղեցու դեմը թաղել են ու փախե։
– Ադե՛ ջան,- սարսռացի,- էս ի՜նչ դաժան պատմություն էր։ Իմ խե՛ղճ պապ… Ինչե՜ր, ինչե՜ր է տեսել։
– Հա՛, բալա՛ ջան, մէ բանըմ գուզեմ հիշեմ պապի պադմաձներից։ Ինքը քանի անգամ պադմել է: Օր գարնան վերջն է էղե, համարյա թե աշնան գլուխ։ Մէ քանի սև շորերով հոգևորական էգել են իրա ախպեր Սմբատի եգեղեցին, գուզեմ ըսեմ՝ Ալաշկերտի Սուրբ Առաքելոց եգեղեցին։ Ըդոնց միջից մէ հոգևորականըմ սկսել է երգել հավադավոր ժողովրդի հըմար։ Օր երգել է, իրա անուշ ձենը տարաձվել է ու հասել է հարի երգինք։ Գեղացիք իրանցից անկախ վազել են դեբի վանքը, թռչուններն իրանց բներից թռե-նստել են եկեղեցու վիրի քարերին։ Աղունիգներն երգնքի մեջ գլուխկոնձի են տվե, հեդո թառել են եկեղեցու կամարներին ու ղունղունացել։ Պապը կըսեր՝ էդ մարդու ուսից կախ մէ սև, տափակ սումկեմ է էղե, ըդեղի էրեխանցը կանֆետ է բաժնե։ Պապը կողքը կայնե ու դեմից դեմ տեսել է իրան։ Պապն օր կպադմեր իրա մասին, կըսեր՝ ըդիկ վարդապետ է էղե։ Եգեղեցու մեջը բիլամ ձեռը դրել է պաբի գլխին։ Եփ օր պապը կհիշեր, կըսեր՝ հարի հըմի էդ տաքությունը ընձի կվառե: Փախեփախից հեդո, չիդեմ՝ ինչքան էր անցե, պապն օր արտը կվարեր, ինքն իրան կերգեր. «Եզո ջան, վարե՛, վարե՛»։ Մէ օրըմ էլ ըսավ՝ «Եղսո՛, դու գիդե՞ս, օր էդ վարդապետը կալի հըմար երգ է գրե»։ Վախտըմ անցավ, Սիմոնս էդ վարդապետի նգարը ցույց տվավ, պապը ճանչըցավ իրան, թերթի նգարը ճղեց, դրեց ջեբը ու լացավ։ Սիմոնս ըսավ՝ ըդիկ Կոմիտասն է եղե։ Թուրքի կոդորաձին էդ խեղճը չդիմացավ. խելքը թռավ կսկըձուց։ Իրա ժողովըրդի արունը հոգուն չնստավ։ Ա՜յ վարդապետ, ա՜յ Աստձու մարդ, ըբը ո՞ւր կորան էդ Աստըձու աչքերը, ո՞ւր մնաց էդ Աստձուն ուղղված աղերսը՝ կմդաձեի ես։ Կոմիտասը պապի ախպորը ճանչըցել է ու էգել է էդ վանքը։
Ադես տեսավ իմ հուզմունքը, շոյող հայացքով նայեց ինձ։
– Բալա՛ ջան, պապը շուդունց էլ չկա, ընդուր հոգին իրա էրեխանց հեդ է։ Հըմի եփ օր էդ վարդապեդին ցույց կուդան, Սիմոնս կկանչէ, կըսէ. «Ադե՛, արի՛ աշե ու հեդն էլ պաբին հիշե»։ Կըսեմ՝ «Բալա՛ ջան, ես պաբին ամեն Աստձու օր կհիշեմ, փառք կուդամ, օր ընձի ռաստ էգավ։ Մեր լավն ու վադը իրար հետ քաշ տվինք։ Միշտ ծանդռ յանը իրան կքաշեր, ընձի անուշ խոսք ու խորատով համբերություն կուդար։ Օր կերտամ իրա գերեզմընին, էրեխոնցիցս հեդո վարդապեդի մասին էլ կպադմեմ։ Կըսեմ «Գիրքո՛ր, քոռնամ ես, դու չտեսար, էն վախտ Սիմոնս տելեվիզոր չուներ։ Հըմի կաշեմ՝ տելեվիզորի մեջը քու վարդապեդին ցույց կուդան։ Մէ երգըմ կերգե, կարողէ ըդիգ էլ երգել է Ալաշկերտի վանքի մեջը։ Սիմոնս խոսք է տվե, ընձի բըդի տանի իրա գերեզմընին։ Հեդո գուկամ, քեզի ամեն բան կպադմեմ»։
Իմ ադեն լռեց։ Բարձրացավ տեղից, գնաց հավերի կողմը։ Ես անձայն հեռացա, որ կարողանամ ամեն բառ ի պահ տալ իմ հիշողության անդաստանին։ Հիմա, երբ Կոմիտաս եմ լսում, արցունքակալում են աչքերս։
Սիրտս նման է էն փլած տներ,
Կոտրեր գերաններ,
խախտեր է սներ,
Բուն պիտի դնեն մեջ
վայրի հավքեր։
Նրա կերպարում վերարթնանում են իմ նախնիները, և մեր տոհմածառի ամեն ճյուղ ավետում է ինձ լսել արմատներիս կանչը։ Եվ հպարտ եմ ես նրա կանաչ մի ճյուղը լինելու համար։