Գարունը դռները բացել է՝ հողին շունչ տվել, ծառը՝ ջուր գցել: Ավետանց Ավետի աչքի քունը վերցրել ու տարել: Ծեգը՝ չծեգած, ծիտը` ջուր չխմած՝ Ավետը ոտքի վրա է: Չէ՜… էլ էն Ավետը չէր, որ բահը վերցներ, այգին մտներ, ցրտի ու քամու, արևի ու անձրևի հետ կռիվ տալով քրտինքը հողի հետ շաղախեր, շաղախեր, հետո, երբ արեգակը հոգներ, սարերի ետևն անցներ, օրվա կարճ լինելուց դժգոհելով բարձրանար տուն: Իր ութսուներորդ գարունն էր գլորում… Անկարգացել էին ձեռքերը, ոտքերը, աչքերը, ականջները…: Բայց հո մեռած չէ՛ր. կարող էր այդ անկարգներին ինչ-որ չափով կարգի բերել, որոշ աշխատանքներ կատարել: Իսկ ո՞ւմ համար. սա էր խնդիրը: Աղջիկները ծիծեռնակի ճտերի նման արագ-արագ թևավորվեցին, ծվծվացին, ծլվլացին, թռան, գնացին, զույգավորվեցին, ամենքը մի տեղ բնավորվեցին, ճտակալեցին: Հիմա իրենց ճտերովն են տարվել, դեպքից դեպք են գալիս: Ավետը դրանից այնքան էլ չէր նեղվում. դե աղջիկների կարգն է այդպես: Բայց որ «էն շան տղեն»՝ իր տղան, «էն շան աղջկան»՝ իր հարսին, լսեց, «էն շան լակոտներին»՝ իր թոռներին, վերցրեց Ռուսաստա՛ն, «կորավ»… Ավետանց Ավետի մեջքը գետնովը կպավ: Ամիսը մեկ-երկու անգամ զանգ է տալիս. «Պա՛պ ջան, ո՞նց ես, պա՛պ ջան, մաման ո՞նց է, պա՛պ ջան, գալու ենք էս տարի, ծիրանի ծառը միասին ենք քաղելու»,- ասում է, մեկ-մեկ էլ հեռախոսն «էն լակոտներին» տալիս. «Պապի՛կ դժան, կալու ենկ, ցիրանի ցառը կաղելու ենք…»,- ասում են: Էս էլ յոթերորդ տարին է, գալի՛ս են, «կալի՛ս» են… ո՛չ գալիս են, ո՛չ «կալիս» են:
Ծիրանի ծառն էլ իր հերթին է թարսվել: Ժամանակին էնքան բերք էր տալիս, որ Ավետը բավարարում էր հարազատներին, բարեկամներին. էլի մի մասը փտում էր, կորչում: Հիմա ամեն գարուն ծաղկում է, փթթում… Մի տարի ցուրտն է տանում, մի տարի՝ կարկուտը, մի տարի՝ երաշտը:
Ավետը ներքուստ համոզվել է, կնոջը՝ Նազանին էլ հավատացրել. երբ ծիրանի ծառը բերք տա, տղան, հարսն ու թոռները գալու են:
Գարուն է, ամեն օր, ծեգը՝ չծեգած, ծիտը՝ ջուր չխմած, Ավետը պատշգամբում է: Ետ ու առաջ է քայլում, բազկաթոռին նստում, «թզբեհը» խաղացնում: Ինչ էլ որ անում է՝ մե՛կ է, աչքը ծիրանի ծառին է, միտքը՝ «էն շան տղի» հետ. «Ախր ո՞ւր գնացիր, է՞, քո արածն արած է՞, բա տղամարդը կնկա խելքին կընկնի՞, բա մենք մեղք չե՞նք… Ասենք մենք մի կողմ. էսօր կա՛նք, վաղը չկանք, բա երկի՛րը, երկի՛րը, երկրիդ մասին չե՞ս մտածում…»,- մտմտում էր: Հաճախ էլ Նազանն էր միանում… Դե նա էլ էն Նազա՛նը չէր, որ ամբողջ օրը եփեր, թափեր, հավաքեր: Էս կողմ, էն կողմ էր ընկնում, երբ օրը մի քիչ տաքանում էր, դուրս էր գալիս, Ավետի կողքին նստում. ծիրանի ծառից սկսում էին, երեխաներով, թոռներով, երկրի անցուդարձով պտտվում, նորից գալիս հասնում ծիրանի ծառին:
…Գարունը ծափ ու ծիծաղով, ծիլ ու ծաղիկ արարելով, ձորերից սարերն է բարձրանում: Ավետն ու Նազանը պատշգամբում են. Մասիսների ձյուների նման ճերմակ գլուխները բացել են՝ Մասիսների նման կողք կողքի տեղավորվել:
– Ավե՛տ, մեր ծիրանի ծառն էնպես է սպիտակել, զուգվել, զարդարվել, ասես նորահարս է,- ասաց Նազանը՝ դեմքին ժպիտ կոտրելով։
– Հա՛, Նազա՛ն ջան, ի՛նքն է,- ասաց Ավետը՝ հոնքերը մի քիչ հետ տանելով:
– Տեսնես էս տարի բերք կտա՞, թե՞…
– Տեսնե՛նք, Նազա՛ն ջան, տեսնե՛նք. եթե տարին իրենը լինի, կտա՛:
– Տե՜ր Աստված, երեսս ոտքիդ տակ, տարին իրենն արա, ծիրանի ծառը բե՛րք տա, էրեխեքս ինձ հասնեն,- մրմնջաց Նազանը, երեսը խաչահանեց, լացակումեց, գոգնոցի փեշը տարավ աչքերը:
– Է՜, Նազա՛ն, Նազա՛ն… Ամեն բան Աստծո հույսին չեն թողնի: Աստված իրենն արել է. ամենքին հող է տվել և լույս: Մնացածը խելքի ու կարողության հարց է, մեր լուսահոգի նախնիները՝ Հայկ Նահապետից սկսած, Աստծո տված իրենց հողը մշակել են, հաջորդ սերնդին փոխանցել: Սերնդեսերունդ գալով՝ հողը հայրենիք է դարձել: Հիմա մեր հե՛րթն է… Ո՞ւմ հանձնեմ: Որ բոլորն էլ էն շան տղի ու էն շան աղջկա նման ասեն՝ սա երկի՛ր չի, սա կառավարությո՛ւն չի, հետո իրենց լակոտներին վերցնեն, կորչեն, երկիրը երկիր կդառնա՞, կառավարությունը կառավարություն կլինի՞… Ա՛յ էսպես կլինի՝ թուրքն էլ վրա կտա, կարկո՛ւտն էլ, ցուրտն էլ, ցավ ու կրակն էլ,- ասաց Ավետը՝ ձեռքը տանելով ձախ կրծքին:
– Ավե՛տ, Ավե՛տ… Պտտվո՛ւմ ես, պտտվո՛ւմ ես՝ էրեխանցը մեղադրում. ցուրտը, կարկուտը, երաշտը… Դրանք էլ հո Աստծո արածներն են:
– Չէ՛, Նազա՛ն, չէ՛, էդ էդքա՛ն էլ էդպես չէ: Հա՛, բնությունը չարություններ էլ ունի… Մարդը պիտի կարողանա առաջն առնել. ցրտի դեպքում ծուխ են տալիս՝ ցրտի աչքերը հանում, կարկուտի դեպքում օդ են կրակում` տեղում սպանում, երաշտի դեպքում ջուր են տալիս… բա մենք մեր ժամանակ ո՞նց էինք պահում:
– Հա՛… Բայց կառավարությունն էլ…
– Ուզում ես ասել կառավարությունն էլ կառավարություն չի՞:
– Կառավարությունը կառավարություն չի, աշխատանք չկա՛… էն էրեխեքն ի՞նչ անեն:
– Նազա՛ն, եթե գտնում ես, որ կառավարությունը կառավարությո՛ւն չի, գնա ինքդ կառավարի, ոչ թե թող ու փախիր: Իսկ աշխատանք կա՛, գտնել է պետք… Մարդն է աշխատանք գտնում, ոչ թե աշխատանքը՝ մարդուն:
– Չգիտե՛մ, չգիտե՛մ:
– Գիտե՛ս… Իրենք էլ գիտեն… ես հո հեծանիվ չեմ հնարում: Պարզապես էդ մարդիկ հեշտին են ձգտում: Եվ չեն հասկանում, որ քրտինքով ձեռք բերածը քաղցր է:
– Չգիտե՛մ, Ավե՛տ ջան, չգիտե՛մ…
– Գիտե՛ս… Լավ էլ գիտես. էդ շան որդիների արածին որ կողմից նայես՝ սխալ է… Բա խելոք մարդը իր մատղաշ էրեխեքին պապենական արմատներից կկտրի, ուրիշ երկիր կտանի՞:
– Ես նրանց հոգուն մեռնեմ, ասում են՝ հարմարվել են, լավ էլ սովորում են:
– Հա՛, էդ էդպես էլ պիտի լինի: Հայի արմատը հզոր է, աշխարհի ամեն ծագում էլ կարողանում է հարմարվել: Մերոնք է՛լ կծլե՛ն, կծաղկե՛ն, լավ էլ բերք կտան: Բայց էդ բերքը մերը չի լինի,- ասաց Ավետը և նայեց ծիրանի ծառին:
– Չգիտեմ,- ասաց Նազանը, լացակումեց և նայեց ծիրանի ծառի կողմը:
…Ծիրանի ծառը Մասիսների ձյուների նման շողշողում էր, արևի հետ խաղում:
– Նազա՛ն, զրույցն ասում է՝ մեծ ջրհեղեղից հետո, Նոյը Մասիսի գլխից իջնելուց առաջ, տապանի մեջ ման է եկել, հետը վերցրած ծիրանի կորիզը չի գտել: Տապանի ճեղքից է ընկած լինում թե ինչպես, ծիրանի կորիզը մնում է Մասիսի վրա, ծիլ տալիս, արմատակալում, դառնում ծիրանենի: Եվ քանի որ Մասիսի կատարն ավելի մոտ է արևին, ծիրանի պտուղն արևի ճաճանչից ոսկու փայլ է ստանում: Այն ժամանակ Մասիսի գլուխը ձյունապատ չէր: Հետո, երբ ձյունը գալիս է ու նստում, Թորգոմը՝ Հայկ Նահապետի հայրը, ծիրանի կորիզներ է տնկում Արարատյան դաշտում: Եվ Հայկ Նահապետից սկսած՝ ավանդույթ է դառնում՝ ամեն սերունդ իր ծիրանի ծառն է տնկում… Մի մատ երեխա էի, իմ պապ Ավետը տարավ այգին, բահը ձեռքիս դրեց.
– Էստեղ փորի,- ցույց տվեց,- քո ծիրանի ծա՛ռը տնկի,- ասաց:
Ոգևորված փորեցի, ծիրանի ոստը տնկեցի, ջրեցի… Ջրի մեջ խառնվեց նաև առաջին աշխատանքից ճակատիս վրա առաջացած քրտինքի կաթիլը: Պապս ժպտաց, ձեռքը դրեց ուսիս:
- Ապրե՛ս, որդի՛ ջան, շա՜տ ապրես… էն աշխարհում հանգիստ կննջեմ,- ասաց: …Հիմա իմ փափագն էն է, որ էդ շան որդին թոռներիս բերի, Ավետիքիս ձեռքիցը բռնեմ, տանեմ այգին, կողքին կանգնեմ, ինքն իր ծիրանի ծառը տնկի… Որ էն աշխարհում ես էլ հանգիստ ննջեմ…
Նազանը գոգնոցի փեշը նորից տարավ, աչքերի արցունքները մաքրեց:
– Գնամ տեսնեմ ի՞նչ եմ պատրաստում, գաս հաց ուտես,- խզմզված ձայնով ասաց ու դանդաղ հեռացավ:
– Գնա՛: Ես էլ գնամ ծիրանի ծառի ծաղիկներն ստուգեմ, գիշերվա ցուրտը վնասած չլինի՞:
– Խե՛ր խոսի, ա՛յ մարդ,- անհանգստացավ Նազանը:
Ավետը չպատասխանեց: Ձեռնափայտը վերցրեց, մանր-մանր շարժվեց: Իջավ այգին, մոտեցավ ծիրանի ծառին, աչքերը կկոցեց.
- Իա՜,- ասաց,- մի ծաղիկ պոկեց, նայեց, գցեց,- թա՛րս սատանա,- մրմնջաց, մեկն է՛լ պոկեց, նայե՛ց, գցեց,- ա՛յ քեզ բա՜ն,- բարկացավ, մեկն է՛լ պոկեց, նայեց… Երեսի գույնը գնաց, ծնկները թուլացան, նստեց, գլուխն առավ ափերի մեջ:
Նազանը դուրս եկավ պատշգամբ:
- Ավե՜տ,- ձայն տվեց:
Ավետը չպատասխանեց:
- Ավե՛տ:
Ավետը լուռ էր:
- Վա՜յ, քոռանա՛ն աչքերս… Էս տարի է՞լ,- ասաց Նազանն ու փլվեց:
…Ավետը դանդա՜ղ վեր կացավ, վերցրեց ծիրանի ծառին հենած ձեռնափայտը, ոտքերը մի կերպ քարշ տալով բարձրացավ տուն, դուրս եկավ պատշգամբ, ծանր-ծանր տեղավորվեց բազկաթոռում՝ ճիշտ Մեծ Մասիսի նման: Նազանն աչքերը մաքրեց, գնաց տեղավորվեց Ավետի կողքին՝ ճիշտ փոքր Մասիսի նման:
– Նազա՛ն ջան, մնանք եկող տարվա հույսին,- ասաց Ավետը:
– Հա՛, Ավե՛տ ջան,- մրմնջաց Նազանը:
Եվ լռեցին՝ ճիշտ Մասիսների նման:
ԴՈՒ ԵՐԿՆՔՈՒՄ ԵՍ… ԵՎ ՀՈԳՈՒՍ ՄԵՋ…
Մեր շրջապատի մարդիկ քո մասին ինձ մոտ հաճախ են խոսք բացում և ասես խոսքները մեկ արած՝ քեզ «նա» են ասում… Դա էլ քի՜չ է, անցյալ կատարյալ ժամանակի բայերից էլ վերցնում, կողքիդ շարում… Չեմ թողնում ծավալվեն. խոսքները կեսից կտրում եմ, բեկում, տանում ուրի՜շ-ուրիշ կողմեր: Զարմանում եմ. այդպես էլ այս մարդիկ չկարողացան հասկանալ, որ դու ինձ համար «նա» չե՛ս, միայն ու միայն դու ես՝ հոգուս մեջ պի՜նդ նստած՝ քո ծննդյան օրից սկսած: Հետո ի՞նչ, որ երկնքո՛ւմ ես… Այսօ՛ր էլ, նույն-նույն ձևով՝ մեր չխկչխկան, շխկշխկան խաղալիքներով խաղալու ժամանակների նման, խաղո՛ւմ ենք, կռվո՛ւմ, սիրո՛ւմ, զրուցո՛ւմ ենք, կռվո՛ւմ, սիրո՛ւմ…:
…Հիշում ես, չէ՞, մեր նոր ոտքի կանգնած, նոր-նոր լեզու առած օրերը. հայրիկն ու մայրիկը մեր ձեռքից կրակն էին ընկել: Ամեն օր, աշխատանքից վերադառնալիս մեզ համար ուտելիք կամ հագնելիք էին բերում և պարտադիր խաղալիք՝ ամենքիս համար մի «զիզի-պիզի» բան: Դե, ստիպված էին, այլապես ի՞նչ կպատասխանեին, երբ կոշիկներս թարս ու շիտակ հագած, քիթներս մաքրելով, իրար առաջ ընկնելով ընդառաջ էինք վազում և շուտասելուկի նման.
– Ինձ համար ի՞նչ ես բերել, ինձ համար ի՞նչ ես բերել…- ասում:
Ուտելիքին ու հագնելիքին այնքան էլ ուշադրություն չէինք դարձնում, փիսիկների նման թռչում էինք, ամենքս մեր «չխկչխկանը» կամ «շխկշխկանը» «չամփ» անում, վազում, տան մի անկյունը մտնում, խաղում: Մի քիչ հետո դու քոնը ջարդում էիր (դե, շատ փոքր էիր), գալիս.
– Քոնը տուր ինձ,- ասում էիր:
– Գնա քոնով խաղա,- ասում էի:
– Չէ՛, է՛դ տուր:
– Չե՛մ տա:
– Տո՛ւր:
– Չե՛մ տա…
Կռվում էինք:
Տնեցիներից մեկն անմիջապես հասնում էր (դե, մեզ վրա հերթապահություն էր սահմանված), բաժանում, մեր գանգատները լսում, տեղում «դատ» անում և, որպես կանոն, վճիռը քո օգտին կայացնում:
– Տո՛ւր իրեն,- ասում էր «հերթապահ դատավորը»:
– Չե՛մ տա,- ասում էի:
– Տուր իրեն, դու մեծ ես,- ասում էր:
Այդ «մեծը» ինձ շոյում էր, տալիս էի: Բայց մի քիչ հետո «մեծությունս» մոռանում էի, կռվում, խլում… Եվ նորից «դատ»…
Երբ ավարտվեցին «զիզի-պիզի» խաղալիքներով խաղալու ժամանակները, բոլորը՝ սարքին, անսարքին, «մեծավարի» քեզ տվեցի, դու ուրախացա՜ր, աշխարհով մեկ եղար, ես «մեծավարի» թաղամեջ գնացի: Մեր կռիվները դադարեցին, բայց ընդամենը… մի քանի օր:
– Ես էլ եմ գալիս,- ասում էիր:
– Դու փո՛քր ես,- ասում էի:
– Մե՛ծ եմ:
– Փո՛քր ես, փո՛քր ես… մեծը ես եմ,- ասում էի ու դուրս թռչում:
Դու խաղալիքներդ շպրտում էիր աջ ու ձախ, ձայնդ բարձրացնում, տնեցիներին հավաքում… Նորի՛ց «քննություն», նորի՛ց «դատ»:
– Ինքը փո՛քր է, փո՛քր,- ասում էին:
– Ես էլ դա՛ եմ ասում, փո՛քր է, թող տանը մնա, խաղալիքներո՛վ խաղա,- ասում էի:
– Չէ՜, այդպե՛ս չէ, քո փոքր եղբա՛յրն է, ձեռքիցը բռնի՛ր, հետդ տա՛ր,- վճռում էին:
Մի օր ձեռքիցդ բռնում, թաղամեջ էի տանում, այնտեղ էինք կռվում, մի օր չէի տանում, տանն էինք կռվում… Ես միշտ մեղավոր էի դուրս գալիս, որովհետև մեծ էի, դու՝ անմեղ, որովհետև մի քիչ փոքր էիր: Մի օր էլ հսկողությունից դուրս էինք մնացել՝ կռվեցինք ու կռվեցինք… Դե, «հաղթանակը» իմ կողմն էր՝ ես մի քիչ մեծ էի: Դու ձայնդ գլուխդ գցեցիր, տեսար օգնող չունես, հանկարծ խեղճացար:
– Բա որ ես մեռնե՞մ,- ասացիր լացակումած:
– Էլ այդպիսի բան չասե՛ս, ախպե՛րս,- ասացի:
– Կասե՛մ,- հեծկլտացիր:
– Չասե՛ս, չասե՛ս… դա վատ բան է:
– Կասե՛մ, կասե՛մ…
– Չասե՛ս… Քեզ հետ էլ չեմ կռվի, ամեն օր թաղամեջ կտանեմ, չասե՛ս:
Մի քիչ հանգստացար, «ֆսֆսացիր», նայեցիր աչքերիս մեջ.
– Բա էն Սեյրանը մեռավ, չէ՞:
Այլայլվեցի, քեզ ամուր գրկեցի:
– Չէ՛, չէ՛, նա չի մեռել… Երկինք է բարձրացել: Մարդիկ չեն մեռնում… Ուղղակի երկինք են բարձրանում:
Դու նորից «ֆսֆսացիր».
– Ես էլ եմ երկինք բարձրանալո՞ւ:
– Չէ՛, չե՛մ թողնի, չե՛մ թողնի… Քո ժամանակը չէ՛, չե՛մ թողնի…
«Ֆսֆսացի՛ր», «ֆսֆսացի՛ր»… հանգստացար:
Այդ օրվանից տատի պատմած հեքիաթի բարի եղբայրների նման խելոքացանք… Մամայի, պապայի բերած լավ բաները քեզ էի զիջում, ուր էլ գնում էի՝ թաղամեջ, գյուղամեջ, քեզ տանում էի: Եթե պատահում էր, որ մի օր չէի տեսնում, քիչ էր մնում կարոտից «երկինք բարձրանայի»: Թաղում, գյուղում, դպրոցում եթե մեկն ու մեկը շփոթվում էր, քեզ ծուռ նայում կամ մի կծու խոսք ասում, ձեռքիցս հազիվ էին խլում… Մարդիկ մեր կռիվների մասին մոռացան, մեր եղբայրության մասին հեքիաթներ էին պատմում:
Մեծանում էինք… Ես մնում էի մի քիչ մեծ, դու՝ մի քիչ փոքր, և մեծ եղբոր իրավունքով ամեն օր մի բան գտնում էի, գլխիդ քարոզ կարդում. «Դասերդ լա՛վ սովորի, քիչ թրև արի, չծխե՛ս, չխմե՛ս…»:
Չէիր հակադրվում.
– Հա՛, ախպե՛րս,- ասում էիր: Բայց քո ուզածն անում:
Արցախյան շարժումը սկսվեց, սահմանային բախումները դարձան հաճախակի: Առաջիններից էիր, որ զենք վերցրիր, առաջի՛ն գծում, առաջին շարքում էիր:
Վախենում էի… ամեն հանդիպելով.
– Զգո՛ւյշ, ախպե՛րս, զգո՛ւյշ… Պատերա՛զմ է, խաղ ու պար չէ…- հորդորում էի:
– Հա՛, հա՛, մի՛ վախեցիր՝ երեխա՛ չեմ, հասկանում եմ,- նեղվում էիր, հետո կատակում,- մի՛ վախեցի՛ր, «երկինք չեմ բարձրանա»:
Բայց մարտի էիր նետվում անզգույշ:
- Թուրքի գնդակն ինձ չի կպչի,- ասել էիր ընկերներիդ:
Լսեցի՛, բարկացա՛… ինչ ասե՛ս, ասացի:
- Լա՛վ, ախպե՛րս, զգույշ կլինեմ, կներես,- ասացիր:
…1991 թվականի գարունն էր, օրերը տաքանում էին, սահմանների վրա իրավիճակը՝ բարդանում: Մայիսի 4-ը ամենագարնանային օրն էր, բայց առավոտյան անհանգստություն մտավ սիրտս՝ անընդհատ մտքիս մեջ էիր… Պատկերացրի վիրավոր. «Ինչ ես վատ բաներ մտածում»,- ինձ նախատեցի, բայց հենց այդ պահին.
- Ախպերդ ծանր վիրավոր է,- ասացին:
Գնդակի արագությամբ հասա… Բայց ի՞նչ… հոգիդ հիվանդանոցի նեղլիկ պատուհանը բացել, երկինք էր բարձրանում: Ծունկի իջա. «Մի՛ գնա, ախպե՛րս, մի՛ գնա, քո ժամանակը չէ»,- մրմնջացի:
«Գնո՛ւմ եմ, ախպե՛րս, գնո՛ւմ եմ»,- ասում էին կապտող շուրթերդ:
- Մի՛ գնա, մի՛ գնա,- գոռացի:
«Գնո՛ւմ եմ, ախպե՛րս, գնո՛ւմ եմ… Հայաստանի, Արցախի համար, գնո՛ւմ եմ»,- առարկեցին շուրթերդ:
Ու գնացի՛ր… Երկինք բարձրացար… Բայց ինձ համար «նա» չդարձա՛ր… Հոգուս մեջ պինդ նստած ես… Եվ առաջվա՝ մեր «չխկչխկան», «շխկշխկան» խաղալիքներով խաղալու օրերի նման կռվո՛ւմ ենք, սիրո՛ւմ, կռվո՛ւմ, սիրո՛ւմ: