ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է թարգմանիչ, արձակագիր Սերգեյ Մկրտչյանին ծննդյան 80-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ԹՐԵՎՈՐ ԲԵՔՍՏԵՐ
ԿԵՂԾԱՄԸ
Վերջապես հիմա ես հասկանում եմ, որ մարդը, որի աշխատասենյակը առաջին անգամ մտել էի, երբ տասներկու տարեկան էի, և որն ինձ այդ ժամանակ զառամյալ թվաց, բնավ ծեր չէր: Ես հասակ էի առնում, իսկ նա, ասես, անվերջ ջահելանում էր՝ մինչև այն պահը, երբ երևակայությանս մեջ այդ մարդը, որի մոտ եկել էի առաջին անգամ, այնքան տարեց չէր, որքան նա, որին այցելեցի հետագայում: Նրա ծննդյան ու մահվան տարեթվերից հետևում է, որ ես սխալվում էի: Մեր առաջին հանդիպման պահին նա 55 տարեկան էր: Վերջին անգամ նրան տեսնելիս 65 տարեկան էր:
Իսկ մահացավ, երբ 83 տարեկան էր: Հավանաբար հենց այդ պատճառով է, որ մարդիկ սկսեցին տարեգրություններ գրել, որպեսզի շրջապատող աշխարհի՝ իմի նման աչառու ըմբռնումը չկարողանա ծաղրի ենթարկել ժամանակը:
Մայրս սպասարկում էր նրան: Ու երբեմն, մինչ քերում էր հատակը կամ փայլեցնում կահույքը, ես ուղևորվում էի նրա հսկա տան առանձնասենյակը, որը գտնվում էր Սենթ-Ջոնզ-Վուդ շրջանում, և տեղավորվում գրասեղանի աթոռին: Աշխատանքն ավարտելուց հետո մայրս միշտ երեք անգամ թխկացնում էր աշխատասենյակի դռանը ու երբեք չէր բացում այն և ներս մտնում: Բավական է՝ լսվեր դռան թակոցը, նա իսկույն լռում էր՝ չավարտելով անգամ նախադասությունը, ու անմիջապես ինձ բաց էր թողնում, կարծես ճակատագիրն էր Դուռը բախել:
Մտաբերելով անցյալը՝ ես անհամեմատ ավելի հստակ կարող եմ պատկերացնել սենյակը, քան նրան: Հիրավի, այժմ երևակայությանս մեջ պատկերացնելու համար նրա կերպարը, նախ և առաջ, ես պետք է հառեմ հայացքս ապակեպատ դռնակներով գրապահարաններին, որոնց մեջ ծվարած են կաշեկազմ գրքեր, այնուհետև՝ մանրահատակին, որի վրա թափթփված են արևելյան խալիչաներ. կարծես ինչ-որ մեկը շպրտել է դրանք սենյակով մեկ, որոնք հենց նոր են վայրէջք կատարել, հետո պերճաշքորեն ճկված ոտքերով ու ասես լճակի նման փայլող սեղանին, որի մոտ նա նստում էր սովորաբար: Վերջապես հայացքս կանգ է առնում արդեն նրա վրա. գլուխը թերխաշ հավկիթի նման ողորկ է ու փխրուն, արնատոգոր մեծ աչքերը նման էին իմ այն ժամանակների հավաքածուի ապակե գնդիկներին: Նրա քիթը բարալիկ էր: Խոսելիս նրա նրբազգաց բերանը հազիվ էր շարժվում: Աշխատասենյակում արձագանքն այնքան հզոր էր, որ երբ խոսում էր ինձ հետ իր թավ ու թանձր ձայնով, ինձ թվում էր, եթե փակում էի աչքերս, թե սենյակն էր հետս խոսում: Ասենք, եթե անկեղծ լինեի, կխոստովանեի, որ աշխատասենյակը նայելու համար էի գալիս, այլ ոչ թե նրա մոտ: Նրա շեմով անցնելուն պես ես վերստին զգում-շոշափում էի իմ անհատականությունը՝ ճիշտ այնպես, ինչպես զգում ես հենց նոր հագած մաքուր վերնաշապիկը: Սակայն բավական էր՝ հեռանայի աշխատասենյակից, կյանքն ամեն ինչ ետ էր խլում, ու ես նորից ինձ կոմիսիոն խանութում ուսակապերից կախ տված կոստյում էի զգում:
Նա անգլերեն էր խոսում, թեպետ գերմանացի էր: Իր ասելով՝ Անգլիայում երբեք չէր աշխատել, աշխատել էր միայն Ավստրիայում: Իմ հարցուփորձերին, թե ինչո՞վ էր զբաղվել առաջ, պատասխանի փոխարեն հնչում էին Բրամսի Առաջին սիմֆոնիայի սկզբնական տակտերը, որ դնդնում էր, հենց որ մի բան էի հարցնում նրա անձի մասին: Այն ժամանակ չգիտեի, որ դա Բրամս էր: Հասկացա շատ ավելի ուշ, երբ դադարել էի մտածել նրա մասին՝ Ռոյըլ-Ֆեսթիվալ-Հոլլ սրահում, համերգի ժամանակ: Այս մեղեդին այն աստիճան անքակտելի էր նրա անձից ու այն սենյակից, որ համերգի ժամանակ լսելով այն՝ ցնցակաթվածի պես մի բան ապրեցի ու մտածեցի, որ կոմպոզիտորը բանագողության մեղքի մեջ է: Գիտենալով նրա մտքերն Անգլիայի, աշխարհի քաղաքականության, գրքերի ու երաժշտության մասին՝ այդուհանդերձ, ես ոչինչ չգիտեի հենց նրա մասին:
Քանի դեռ երեխա էի, նման տեղեկության բացակայությունն ինձ բացարձակորեն չէր անհանգստացնում: Սակայն քանի հասակ էի առնում, դա ինձ ավելի ու ավելի էր վիրավորում, ու ես խաբված էի զգում ինձ, ասես նրա ծածկամտությունն անգամ ինչ-որ բան էր խլել իմ սեփական անհատականությունից:
Ամեն անգամ, երբ գալիս էի նրա աշխատասենյակը, հայացքս անխուսափելիորեն կանգ էր առնում իմ երևակայությունը շանթահարող առարկայի վրա: Առարկան հանգչում էր ապակե կլոր կափույրի տակ՝ գրապահարաններից մեկի վրա: Սկզբում կարծում էի, թե դա ինչ-որ գազանի կամ թռչնի խրտվիլակ է: Բայց հետո հասկացա իմ սխալը. առարկան ո՛չ գլուխ ուներ, ո՛չ ոտք, ո՛չ կտուց, ո՛չ էլ թևեր: Այնուհետև գլխիս մեջ միտք հղացավ, որ այն կարող էր մի սրբազան մասունք լինել՝ սրբի գանգամաշկ կամ էլ, ինչպես թվում էր ինձ, մարմնամասի մազածածկույթ: Ես այդպես էլ չհանդգնեցի հարցնել նրան, թե դա ի՜նչ էր, վերջիվերջո: Բայց այդ օրերից ի վեր լեփ-լեցուն ժամանակ ունեցա այն մանրազնին ուսումնասիրելու համար, քանի որ նրա կտակի համաձայն՝ ես ժառանգել էի այն ձեռագրերի մեծաքանակ հավաքածուի հետ միասին: Դա նրա կեղծամն էր:
Վերջապես իմացա, որ նա դերասան էր եղել, և որ ամենից շատ նրան հաջողվում էր դերեր խաղալ սիրային թեթև կատակերգություններում: Քանի որ փոքր մասնավոր դպրոցում գերմաներեն եմ դասավանդում, առանց դժվարության կարդացի այն բոլոր պիեսների տեքստերը, որոնցում խաղացել էր նա: Փորձեցի իմ մեջ պատկերացնել, լսել դրանցից առաջացող ծիծաղը: Բայց բան դուրս չեկավ: Անհնար է ըմբռնել, թե որևէ մեկին երբևէ զվարճալի թվան անճոռնի բառախաղերով ու աներևակայելի իրադրություններով համեմված մարդկային կեցության պատկերների այդ կեղծ, ծեծված ներկայացումները: Բայց, այդուհանդերձ, դրանք հաջողություն են ունեցել: Չէ՞ որ նրա խաղացած պիեսները, մեծ մասամբ, երկար ժամանակ չէին իջնում բեմերից: Նա տեքստերում անգամ նշել էր այն տեղերը, որտեղ ծիծաղը պետք է երկարատև լիներ և հաղթական, խոշոր ձեռագրով ընդգծել էր իր՝ բեմից հեռանալու պահերը՝ բուռն ծափահարությունների ներքո: Այս էջերը նրա հաջողությունների ուղեկիցներն էին. այստեղ կային և աղախիններին սիրահարված ընտանիքավոր տղամարդիկ, և ամուսնացած կանանցով տարված ամուրիներ, փոխնիփոխ իրար սիրահարվող ամուսնական զույգեր: Այդ ձեռագրերում, որոնք յուրատեսակ սեքսուալ հանրագումար էին, արտացոլված էին այն բոլոր հուզումնալից փոխատեղությունները, որոնց հնարավոր է բախվել կյանքում:
ԻԱՆ ՄՈՆԿ
այս առավոտ այս օր
(քաղվածքներ)
(…)
մի սնամեջք այնտեղ ինչպես դու
գիշերը որն սկսվում է
կացնի զարկը չնչին կարևոր
վերջապես մահացել է
ժամանակն անում է այն ինչն ուզում է անդ
աշուն է հիրավի
որ ծորում է իմ ու քո միջև
էլ ոչինչ չես ասում դու
պահը փռվում է տարտամ
դեռ խոսում եմ քեզ հետ ես
ես տարածք դու տարածք
ժամանակը զուրկ է ամեն իմաստից
մինչդեռ խմում ես դու այդտեղ
իսկ ես սթափվում եմ ինքս
երբ որ պառկում ես դու
արևը քամահրում է քեզ
դե ի՞նչ արի քսմսվիր այստեղ
այդժամ և դեռևս
դու սպասում ես միշտ իմ հաջորդությանը
վավաշոտ ցոփուհի
սրունքները հրմշտվում են
մեր բոլոր ձեռքութևերի միջև
սևեռուն նայում եմ քեզ ահա
ինչպես ես դու ցայտում պարպվում
լռությունը քո մենակ է խոսում
իրականում չնչին կարևոր բան
դե ասա դու բարձրացրու ամբողջ
մատը վեր պարզած խոսում է
կանանց խևությունների
վարդագույն ամպերի մասին
ընկնում է գորգը կախարդական
սահում ենք ու սահում
սողոսկում ենք ամենի ու քո տակով
սողոսկում ենք մեր ներսը
իմ եսի ու քո եսի միջև
այս առավոտ այս օր
առճակատվում եմ համակ կյանքին և
քեզ և ինձ և քեզ
ես ճանկում-տանում եմ այդ բանը և այո
ու թեպետ կասես թե
այս զարմանալի ու դատարկ երկնքի տակ
արևն օրորին է տալիս
և ես պառկում-ձգվում եմ հանգիստ
մեր ծառի տակին
որ մեզ է նայում հիմարացած
որ անճոռնի է սակայն անճոռնի
ու սիրում եմ քեզ ինչպես երբեք
որ պայծառ է օրը սակայն պայծառ
կուզենայի ազատագրվել
ցեղի անդամ
մոռացում երբևէ հնարավոր
քո պատճառով
երեկ ապտակիչ փոփոխություն
պատճառ էլի պատճառ
հետո երբ միախառնվում են լեզուները մեր
դու փափուկ իսկ ես ոչ
տրամախաչվում են մեր պատասխանները
վերջապես այո սակայն և ոչ
էլի մի գավաթ գարեջուր համաձայն ես
սիրում եմ քեզ ու վերջ
և հիմար զգացի ինձ
ներիր ասաց նեն
աչքի շշուկի մեջ ամենի
մեղմիկ ես դու խոսում
միշտ դու միշտ ասում ես ոչ
կուրորեն մի տեսակ
շաբաթը նեխում է մենակ
վաղը չես լինի դու
այսօր էլ չկա եղանակ
(…)
Անգլերենից եւ ֆրանսերենից թարգմանությունը՝ Սերգեյ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ
***
Ինչպես որ մեր պատմությունը՝ մեր գրականությունը (հատկապես արևմտահայ) հազարավոր թելերով կապված է ֆրանսիականի հետ. սկսած 19-րդ դարից, այն սնել է մեր բանաստեղծական միտքը և գեղագիտական ընկալումները։ Գումարած, որ 20-րդ դարի մեծ աղետից հետո նաև հարազատ ու պարարտ հող է եղել մեզ համար։ Մենք ֆրանսիայի հյուրընկալ սեղանի շուրջը նստել ենք, ինչպես մեր տանը։ Մի խոսքով՝ ֆրանսերենն ու նրանով ստեղծված գրականությունը մեզ համար կենսական լիցք են եղել. այդ լիցքը իրենց մեջ կրել են Միսաք Մեծարենցից սկսած մինչև մեր օրերը գրեթե բոլորը։
Անգնահատելի է նրանց աշխատանքը, ովքեր մեր լեզվով մեզ են մատուցել այդ գրականության ու մտքի գոհարները. նոր ժամանակներում դրան լծված են եղել մեր բանաստեղծության երկու ամրակուռ վահանները՝ Վահան Տերյանը և Վահան Թեքեյանը։ Այն շարունակել և այսօր էլ շարունակում են շատ տաղանդավոր մարդիկ՝ մինչև Աբրահամ Ալիքյանի, Աննա Հակոբյանի, Գրիգոր Ջանիկյանի, Արուս Բոյաջյանի, Շուշանիկ Թամրազյանի թարգմանությունները։ Թարգմանիչ Սերգեյ Մկրտչյանը այսօրվա փաղանգի մեջ է։
Իր բազմաթիվ թարգմանությունների կողքին (թե՞ դրանցից վեր) նա լծված է թարգմանության համար, քիչ է մնում ասեմ, այնպիսի մի գրեթե անհաս ստեղծագործության, ինչպիսին 20-րդ դարի ուղենշային գործերից մեկն է. խոսքս Մարսել Պրուստի վեպի մասին է։ Նկատի ունենալով մամուլում տպագրված մի քանի հատվածները և թարգմանչի սերն ու ակնածանքը դրա հանդեպ՝ մեզ մնում է հուսալ, որ վեպի առաջին մասի (ի դեպ, ինձ համար ամենանուրբ ու ամենաանբռնելի հատվածներովը)՝ առաջիկայում սպասվող հրատարակությունը ոչ միայն կհամալրի, այլև կհարստացնի մեր սեղանին դրված ֆրանսիական հրուշակը։
Հակոբ ՄՈՎՍԵՍ
«ՀԱՅ ԾՆՎԱԾ, ՀԱՅԵՐԵՆ ԱՊՐՈՂ» ՀՈԲԵԼՅԱՐԸ
Կյանքի 80-րդ տասնամյակը բոլորած Սերգեյ Մկրտչյանն այսօր ժողովրդին է ներկայանում կենսական ու ստեղծագործական նշանակալի հունձքով։ Ծնված լինելով Թբիլիսիում, Երկրորդ աշխարհամարտի ամենից թեժ տարում (1943 թ.), տեսած ու ապրած լինելով կյանքի բոլոր խինդ ու ցավերը, դեռ մանկուց նրա մեջ ձևավորվել է մարդկանց և ժողովուրդների հանդեպ ջերմ ու բարեկամական վերաբերմունքը, հոգեկան, մտավոր մերձեցման ձգտումը, ինչպես նաև այդ ամենը խիտ, սեղմ ու դիպուկ տողերի մեջ արտահայտելու ձիրքը։ Վճռորոշ հանգամանքներ, որոնք նրան տարել են դեպի գեղարվեստական թարգմանության և ասքապատում խոսքի հրաշալի աշխարհը։ Ու մեկը մյուսի հետևից ծնվել են կրոնափիլիսոփայական և պատմամշակութային դասական գրականությունից (Ա. Յակոբսոն, Ա. Կամյու, Ա. Ռոբ-Գրիյե, Ռ. Քիպլինգ, Ա. Մորուա, Մ. Բյուտոր, Մ. Ուելբեք…) կատարած բարձրորակ թարգմանությունները։ Հայրենի և համաշխարհային գրականությունից, ինչպես նաև տասնամյակների սեփական կենսափորձից կուտակած իմաստությունները նա ներդրել է «333 ասույթ» (2010) և «Բանք, ասք, խոսք, խոկմունք» (2015) ժողովածուների մեջ, որոնք կարևոր և լուրջ խրատներ ու դասեր են պարունակում նոր կյանք մտնող սերունդների համար։ Ինչպես, օրինակ, «Միտքը հոգու թևերով է ճախրում», «Թափանցի՛ր ինքդ քո մեջ և կգտնես քո Է-ությունը», «Հորժամ աշխարհի բոլոր մարդիկ ունկնդիր կլինեն իրար, այդժամ աշխարհում լսելի կդառնա Աստծո ձայնը», «Որքան մարդն ազատությունը փնտրի իրենից դուրս, այնքան կստրկանա նրա գաղափարին»… Այդուհանդերձ, որքան էլ այս և նման ընդհանրացում-մտքերն ու գաղափարները կարևոր են, Սերգեյ Մկրտչյանի անհատական և ազգային էության միջուկը անկեղծ ու նվիրյալ հայրենասիրությունն է։ Ահա թե ինչու, նա կարող է անվարան կոչ անել ի լուր բոլոր ազգակիցների՝ «Հայե՛ր, ամբողջ Աշխարհի, արթնացե՛ք և միացե՛ք…»։ Կարո՛ղ է, քանզի ծննդյան իսկ օրից իր մեջ կրել է հաստատ համոզմունքը, թե «Հայ ծնվել եմ, հայերեն ապրում եմ, հայավարի էլ մեռնելու եմ»։
Ուրեմն, մաղթենք հոբելյարին «հայերեն» գոյության, ստեղծագործական տքնության դեռևս երկար տարիներ՝ ինքնուրույն և թարգմանական գրականության հայոց անդաստանում։
Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
***
Ազնվականի նրա պահվածքը, խնամքով ընտրված բառերով նրա շքեղ առօրյա խոսքը, յուրատեսակ էսթետիզմի հասնող շփումը շրջապատի ու, ընդհանրապես, մարդկանց հետ՝ Սերգեյ Մկրտչյանի հանդեպ, նույնիսկ ակամա, ձևավորում են հարգանքի ու պատկառանքի էներգետիկ մի դաշտ, որտեղ վերագտնում ես հարաբերումի ու ներկայության վայելումի, թվում է, արդեն մոռացված ձևեր: Մարդկային այդ որակների ու բնավորության այդ «համտեսը» է՛լ ավելի է բովանդակավորվում Սերգեյ Մկրտչյանի հատկապես թարգմանական աշխատանքի համադրմամբ: Նա, ըստ ամենայնի, մեր թարգմանական դաշտի ամենաժլատ օժտվածն է, որ թարգմանեց ու հրամցրեց թերևս ամենաընտիրը, ամենաճաշակովը, ամենաէսթետիկը, որ հայերեն խոսեցրեց այլ լեզուներով դժվար հաղորդակցվող քմահաճ Մարսել Պրուստին, բայց մատուցեց կաթիլ կաթիլի տրամաբանությամբ, ճաշակումի վայելքի տրամաբանությամբ, կատարյալի ձգտումով: Եվ 80-ամյակի բարձունքը, այս դեպքում, ոչ թե ամփոփումի, այլ մեկնակետի տրամաբանություն ունի Սերգեյ Մկրտչյանի համար՝ թարգմանչի իր մեծ շնորհը առավել շռայլ իրացումներով բաշխելու սովորական մահկանացուներիս: Սա իմ խնդրանքն ու մաղթանքը՝ միաժամանակ:
Արքմենիկ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ
