ԵՐԱԶ ՏԵՍԱ…/ Սմ­բատ ԱՐՈՒՆՅԱՆ

Ան­թիվ եր­կեր կան, ո­րոնք չեն հիշ­վում, բա­զում՝ որ հաս­կա­նա­լի են և հա­տու­կենտ՝ որ զգում ես… Չի խամ­րում պատ­կե­րը, և ժա­մա­նա­կի հետ գրգիռ, հոտ, գույն, բույր, հեշ­տանք ու է­լի ու­րիշ թուր­մեր թանձ­րա­նում են, սաստ­կա­նում է կա­րո­տը, ա­հագ­նա­նում, և հո­գին ձգում կամ պար­զա­պես հա­լա­ծում է մար­դուն այն­տեղ՝ ջեր­մութ­յան ա­կունք: Սա­կայն ա­նոր­սա­լի է մնում դարձ­յալ հրայր­քը, հմա­յիլ­ներն՝ ան­տե­սա­նե­լի, և նո­րի՛ց հառ­նում է այն հի­նա­վուրց մոր­մո­քը, թե գի­տեի՛ր, ճա­նա­չո՛ւմ էիր, թե տե­սե՛լ էիր հո­գուդ պատ­կե­րը՝ մինչև մո­գա­կան այս հա­յե­լու մեջ նրան տես­նե­լը…
Այս զո­րութ­յամբ է օժտ­ված Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի «Ե­րազ տե­սա» տա­ղը և­ այս զո­րե­ղութ­յան պես ա­նա­ղարտ է, ա­նա­ռիկ, նույն­քան խորհր­դա­վոր ու ե­զա­կի:
­Բայց ի՞նչ ե­րազ է սա. ե­րա՞զ է արդ­յոք…
Այս­տեղ չկա ո՛չ մի ար­տա­հոսք՝ լի­նի տա­րա­ծութ­յան կտրա­տում, չքա­ցում, չկան խտա­ցում­ներ, չկա պատ­կեր­նե­րի նե­րաճ, դաս­դա­սում կամ ինչ-ինչ մշու­շա­քող դրսևո­րում­ներ, ինչ­պես որ չկա ոչ մի ար­տա­սո­վոր, ժա­մա­նա­կա­խախտ ե­ղե­լութ­յուն, և­ ա­մեն ինչ ա­ռա­վել քան բնա­կան ըն­թաց­քի մեջ է, ա­րար­նե­րի բնա­կան հոս­քով ու ան­ցում­նե­րով: Թերևս միակ ժա­մա­նա­կա­յին զե­ղու­մը Սա­յաթ-­Նո­վա կեր­պա­րի ու Չա­րեն­ցի հան­դի­պումն է. միայն այս տա­րե­գրութ­յան անհ­նա­րի­նութ­յունն է պա­տու­մի ե­րա­զա­յին կա­ռուց­ված­քի սյու­նը, ո­րը սա­կայն ա­ռա­ջին իսկ տո­ղե­րում ար­դեն փշրվում է… Ոչ մի Սա­յաթ-­Նո­վա էլ չկա այս­տեղ, բայց կա մեկ ու­րի­շը, և նա կա­տար­յալ վար­պետն է (երկն­քի ալ­մա­զը ձե­ռին)…
Ին­չո՞վ է պայ­մա­նա­վոր­ված վար­պե­տի այս կա­խար­դա­կան շնոր­հը, ի՞նչ նա­խադր­յալ է, որ նրան դարձ­րել է երկն­քի սի­րե­լին, և­ ին­չո՞ւ կաս­կած չի մնում, որ հենց նա է այդ կա­տար­յա­լը: Մա՞րդ է նա, դի՞ց, թե՞ սրբա­զան մի քուրմ, ով հա­մար­ձա­կութ­յուն է ու­նե­ցել ձեռք զար­կել ան­մա­հութ­յա­նը… Ով էլ որ լի­նի՝ ար­դեն իսկ հա­ջորդ տե­սա­րա­նում փո­խա­կեր­պութ­յուն է ապ­րում և դառ­նում է մեզ­նից մե­կը՝ մահ­կա­նա­ցու: Բո­լոր շնորհ­նե­րով, հնա­րա­վոր ու անհ­նար բո­լոր նվա­ճում­նե­րով հան­դերձ՝ նա շվար, թևա­թափ ու այ­լայլ­ված է կա­նա­ցի հմայք­նե­րի առջև և կար­կամ ու ան­զոր՝ ծունկ է բռնում կնոջ գե­ղեց­կութ­յան` որ­պես բնութ­յան ան­թե­րի, ա­վար­տուն ու ան­գե­րա­զան­ցե­լի քեր­թութ­յան ա­ռաջ…
­Հարկ է նկա­տել այն հան­գա­ման­քը, որ բո­լոր ձևա­բա­նա­կան կա­ռույց­նե­րը՝ ե­րազ, ա­շուղ, կա­տար­յալ վար­պետ, գոր­ծիք, ո­րոնց մի­ջո­ցով զար­գա­նում է դրա­ման՝ ոչն­չաց­ված են. նույն բա­նը զու­գա­հեռ գոր­ծում է նաև նշան­նե­րի հա­մա­կար­գի հետ՝ կին, սազ, գի­նի: Ձ­ևը կոտր­վում, ճզմվում է բո­վան­դա­կութ­յան կող­մից, շտա­պով կազ­մա­վոր­վում է մի նոր ձևի մեջ, բայց դարձ­յալ մոխ­րա­նում է… Այս­պես է բա­նում հայ լեզ­վամ­տա­ծո­ղութ­յու­նը, և­ այս­պի­սին է մեր աշ­խարհ­ըն­կա­լու­մը… Բայց այս եր­կու գեր­խիտ, գե­րա­կա ինք­նութ­յուն­նե­րը է­լի՛ բան են սքո­ղում մեզ­նից. ո՛չ միայն ի­րենց ծա­գում­նա­բա­նութ­յան ար­մա­տը (որն այդ­պես էլ պի­տի լի­ներ), այլև՝ զմայ­լան­քի ա­ռար­կան. միա­ժա­մա­նակ ող­բեր­գա­կան ու չքնաղ այն հյու­լեն, որն ան­կանգ, ան­դա­դար գե­րում ու շա­րու­նա­կում է ցնցել մեր նե­րաշ­խար­հը…
Ի՞նչ էութ­յուն է հայտն­վել մեր ա­ռաջ: Ո՞ւմ կամ ին­չի՞ հետ է հա­ղոր­դութ­յու­նը: Այդ ե՞րբ ե­ղավ բա­խու­մը, ի՞նչ մուտք էր, որ չզգաց­վեց, և­ ո­րին ոչ մի կերպ չենք կա­րո­ղա­նում որ­սալ, տես­նել կամ շո­շա­փել, կամ նժա­րել ու հա­մա­չա­փել, մինչ­դեռ նրա քաղցր ա­վե­րա­ծութ­յուն­նե­րը նվա­ճում են մեր հո­գու տու­նը… Ի՞նչ բա­ցար­ձա­կի հետ է մեր գոր­ծը, ո­րը հա­վա­սա­րա­պես տա­րած­վում է ա­մեն­քի վրա՝ լի­նի ըն­թեր­ցող, Չա­րենց թե Աստ­ված…
­Հենց դրա հետ է մեր գոր­ծը՝ աստ­վա­ծա­յին կրա­կի:
Ս­տեղ­ծե­լու ա­ռեղծ­վածն է քննվում այս­տեղ, ա­րար­ման հալհ­լո­ցը ներ­կա պա­հին, գոր­ծո­ղութ­յան մեջ… Տաղն ամ­բող­ջութ­յամբ խորհր­դան­շում է ար­ևել­քը՝ աստ­վա­ծա­յին սկիզ­բը, ո­րին հառ­ված է միտքն ու են­թա­միտ­քը, և ո­րին տեն­չում է մարդ ա­րա­րածն իր ողջ էութ­յամբ: Այդ սկզբի և մար­դու, մեզ նրա հետ շաղ­կա­պող նյու­թի զննումն է այս­տեղ դի­տարկ­վում…
Տե­սա­նե­լիութ­յու­նը, ինչ­պես նաև խոր­հուր­դը՝ այ­լա­կեր­պութ­յան մեջ է, ոչ թե վար­պե­տի փո­խա­կեր­պութ­յան, ինչն ա­պա­հո­վում է եր­կի ա­նար­գել մուտ­քը մեր սրտի ու ե­րա­զանք­նե­րի հե­քիա­թա­յին աշ­խար­հը, այլև այ­լա­կեր­պութ­յան վկա լի­նե­լու հան­գա­ման­քը՝ այն պա­հով, երբ ձայ­նը ա­ռար­կա­յա­նա­լու ու­նա­կութ­յուն է դրսևո­րում, և ն­վա­գը դառ­նում է հու­րի… Մենք ոչ միայն վկան ենք, այլև մաս­նա­կի­ցը՝ ու­ղիղ ներ­գոր­ծո­ղը…
Սա­զը (հնչյու­նը, ձայ­նը) եր­կա­կի մուտք ու­նի այն ի­մաս­տով, որ նա հայտն­վում է գի­նու ու­ղեկ­ցութ­յամբ: Գի­նին կան­խա­գի­տութ­յուն է, մար­գա­րեութ­յան ա­ռար­կա, ո­րը են­թադ­րում է ձայ­նի այ­լա­կեր­պութ­յան գոր­ծըն­թացն այն­քա­նով, որ­քա­նով որ ինքն է հան­դի­սա­նում կեն­դա­նի մե­տա­մոր­ֆոզ… Պատ­կե­րա­վոր մտա­ծո­ղութ­յան այս հե­ղե­ղի ար­տա­քին, ա­ռեր­ևույթ շարժ­ման տակ՝ հետ­նա­խոր­շում, են­թա­գի­տակ­ցա­կան դռներ են բաց­վել, և կայ­ծակ­ներ են ճայ­թում աջ ու ձախ, ո­րով­հետև թա­քուն, մեր ու­զե­նա­լուց ու չու­զե­նա­լուց առ­կախ՝ գոր­ծի է նետ­վել մեր էթ­նիկ ըն­կա­լում­նե­րի ար­մա­տը, եր­ևույթ­նե­րի մի­ջու­կը տնտղող այն սե­րուց­քը, որ բնա­վոր­ված է մեր մեջ ան­հի­շե­լի սկզբից՝ որ­պես ձայ­նի ու աստ­վա­ծա­յին կրա­կի փոխ­կապ­վա­ծութ­յուն, դրանց՝ միև­նույն ա­կունք լի­նե­լու ան­քակ­տե­լի, հա­րա­կա գո­յա­բա­նութ­յուն, նույն­քա՛ն ան­վեր­ծա­նե­լի, բայց ճա­նա­չե­լի ու հա­րա­զատ, ինչ­պես առ այ­սօր և ընդ­միշտ ան­վեր­ծա­նե­լի Ձե­նով Օ­հա­նը…
­Հար­յո՛ւր ան­գամ էլ, հա­զա՛ր ան­գամ էլ դառ­նանք այն տե­սա­րա­նին, երբ Ու էն եր­գին օ­րոր-շո­րոր ար­տա­բե­րե­լով սկսում ենք հուն­ցել ձայ­նը, ո­րը նախ հնչյուն էր, հե­տո՝ նվագ, ա­պա՝ երգ, նույ­նիսկ ի­մա­նա­լով, որ ա­վե­տում ենք երկ­նա­յին էա­կի ծնուն­դը, միև­նույն է, մենք խմո­րում ենք ձայ­նը. շա­ղա­խում ենք այն ա­լի­քը, ո­րը վա­ղուց սոսկ ա­լիք չէր, ո­րը, փո­խե­լով բա­ղադ­րութ­յու­նը, ե­կավ, և ն­րա վերջ­նա­կան բնույ­թը դեռևս տե­սա­նե­լի չէ՛ ան­գամ այդ էա­կի հայտ­նութ­յամբ, մինչև որ մի նոր ծա­ծա­նու­մի, թրծման մի նոր ո­րա­կի չենք հասց­նում փո­խա­կեր­պութ­յան շղթան՝ Նա­զանք ա­րավ…
Երբ ա­վարտ­վում է մար­մին առ­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցը, երբ այ­լա­կերպ­վա­ծը գի­տակ­ցում է իր նոր վի­ճա­կը, ըմբռ­նում իր բնույթն ու ճա­նա­չում բնութ­յու­նը, համ­րա­նում է այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան՝ իր իսկ կերտ­ված­քի ու ստեղ­ծո­ղի ա­ռաջ… Հա­ճույ­քին կամ է­ժա­նա­գին բնազդ­նե­րին հա­գուրդ տվող չէ այս հու­րին, ո՛չ էլ կիրք հա­րու­ցո­ղը. մեր առջև Մար­տի­րոս Սար­յա­նի «­Պարս­կու­հին» է՝ երկն­քի հար­սը՝ նրա սի­րո ու խան­դի, կրկնա­կի՛ խան­դի պա­չը շրթուն­քին, ու այդ դրոշ­մը, որ­պես ան­հա­սա­նե­լիութ­յուն, ալ­մա­զե գա­գաթ, որ շող­շո­ղում է ներ­սից, որ տըր­փում է ե­րա­զանք­նե­րի շքերթ­նե­րից, որ ղո­ղան­ջում է մարդ­կա­յին սրտի հա­ման­վա­գով, վառ­վում է, վառք է, հու­րա է… Գ­նա՛ ու ձեռք տուր, ե­թե կա­րող ես… Առ­նա­կան սի­րո երկր­պա­գու­մով և­ ա­րի՛ մար­դու խո­նար­հու­մով է թա­գադր­ված ա­րա­րը. դա գե­ղե­ցի­կի ու անն­մա­նի ձույլն է՝ ա­մոթ­խա­ծութ­յու­նը. սա ազ­նիվ ու վեհ նե­րաշ­խար­հի փշուրն է լոկ՝ նա­յեց-նա­յեց…
Այն բաց դռնե­րը դեռ չեն գոց­վել և բա­ցու­խու­փի մեջ են. մի գաղտ­նիք է ծիկ­րա­կում մեզ, և­ են­թա­գի­տակ­ցութ­յու­նը հասց­նում է տես­նել ու ար­ձա­նա­գրել ա­րար­ման գոր­ծե­լաո­ճը, ո­րի բա­նե­լու սկզբուն­քը Աստ­ծո ժա­ռան­գութ­յունն է մեզ՝ ու­ղիղ ու ա­ներկ­դի­մի: Ինչ­պես պա­րու­հին է վե­րած­վում դի­ցու­հու, նույն բծախն­դիր հետ­ևո­ղա­կա­նութ­յամբ ան­տեր չի մնում նաև ա­շու­ղը. սա Ա­րար­չի պարտքն ու հո­գա­ծութ­յունն է իր ստեղ­ծա­ծի ա­ռաջ, նրա պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը ճա­կա­տագ­րի ա­ռաջ: Եվ չի ստաց­վում, թե ա­շու­ղը ե­կավ, պար­պեց ու վեր­ջա­ցավ, հա­կա­ռա­կը՝ նա հե­ռա­նում է՝ սրտում հա­զար մու­րազ ու սեր… Սա հա­վեր­ժա­կան շրջապ­տույտն է՝ այն­տե­ղից ե­կավ ու այն­տեղ է գնում ա­շու­ղը:
­Մեզ եր­կինք է տա­նում այս քեր­թութ­յան տե­րը: Մեր հա­յացքն ար­դեն նրան է հառ­ված այն պա­հից ի վեր (թեև ամ­պի նմա­նը հի­շե­ցում է), երբ մի ներ­քին հա­մոզ­մուն­քով զգում ենք, որ այս նա­յեց-նա­յե­ցը օ­րոր-շո­րո­րի քույրն է, եղ­բայրն է, ար­յու­նա­կի­րը… որ այս ան­կուշտ, դի­վա­հար ու մո­լա­գա­րութ­յան հաս­նող մշմրո­ցի մեջ ծա­րա՛վ կա, ապ­րե­լու տենչ կա ու ա­նանց կա­րոտ: Ա­վե­լին կա՝ սրբա­զան խե­լա­հե­ղութ­յուն էլ: Որ­պես գի­շերն է այդ հո­գե­վի­ճա­կը. սա ներ­քին պայ­ծա­ռա­տե­սութ­յունն է, հա­ղորդ­ման ծե­սը պատ­կե­րի տես­քով՝ գի­շե­րը որ­պես դի­տե­լի, նյու­թե­ղեն եր­կինք և նույ­նաց­ման խոր­հուրդ՝ մար­դուս նե­րաշ­խար­հի ու տիե­զե­րա­կան ա­րար­չութ­յան ընդ­հան­րութ­յուն, եր­կուս­տեք ան­ծիր, ան­կա­ղա­պա­րե­լի ո­գե­ղեն հա­մայն…
Գ­նում է վար­պե­տը… Նա դարձ­յալ կանգ­նած է կա­տա­րե­լութ­յուն տա­նող ճամ­փի սկզբին (ո­րից ո՛չ դուրս էր ե­կել, ո՛չ էլ շեղ­վել կամ շփոթ­վել էր)՝ ան­սկիզբ ու ան­վերջ հա­վի­տե­նութ­յան մեջ նշող­ված այն միակ ա­րա­հե­տին, ո­րը տա­նում է նրան եր­կուն­քի ցա­վե­րի բու­նը՝ սի­րո ու տա­ռա­պան­քի իր հայ­րե­նիք… Գ­նում է՝ կի­զե­լու հա­րութ­յան ու վե­րա­դար­ձի քու­րա­նե­րը:
Ե­րազ տե­սա… Սա ո­գու պայթ­յու­նի պահն է, ո­գե­ղե­նութ­յան լու­սար­ձա­կու­մը. քա­ռա­կողմ, ան­սանձ ու ցնո­րա­ծին հող­մե­րի պար է, հրա­շա­գեղ ժայթ­քում՝ հա­մա­կարգ­ված հան­ճա­րի ու­ժով և աստ­վա­ծա­յին լեզ­վի զո­րութ­յամբ…

2022 թ., հոկ­տեմ­բեր, Թեհ­րան