Միշտ էլ այդպես է եղել. նախքան Արցախ մեկնելը, նրա սրտաչափ հողի գեղեցկությունն է արթնացել իմ մեջ, իրական հրաշքների լույսով ծփացող այդ հողի հմայքը: Հիշողություններիս մեջ թափառում էի մենակ, երբ հնչեց դռան զանգը: Եղբայրս էր, Կրասնոդարից էր եկել, այնտեղ է ապրում ընտանիքով:
Հեռախոսով պայմանավորվել էինք հանդիպել Երևանում ու միասին մեկնել Արցախ: Իսկ հեռվից կանչում էր Արցախը, հողմերից խարկված նրա եկեղեցիների զանգերն էին կանչում, կարոտի, ցավի նրա ծաղիկը հրեղեն:
Եղբայրս ընկերոջ հետ էր եկել: Ժորան արցախցի է, Ճարտարից: Հայրական տուն ունի այնտեղ, ծնողներ ունի, հարազատներ:
Տեղ գյուղի մոտ տեղակայված հսկիչ կետում մեր տղաներն են կանգնած: Ժորան ու եղբայրս, որպես ՌԴ քաղաքացիներ, պետք է հատուկ թույլտվություն ստանան: Մոտ կես ժամ տևեց, մինչև ձևակերպեցին փաստաթղթերը:
Երբ անցնում էինք Բերդաձորի անտառներով, Ժորան դանդաղեցրեց ավտոմեքենայի ընթացքը, ապա մինչև վերջ իջեցրեց պատուհանների ապակիները, ու մենք տեսանք Բերձորը շրջանցող ազերիների կառուցած ճանապարհը: Կիրճերով անցնող կամուրջներ, թունելներ տեսանք՝ Բերդաձորի ենթաշրջանի բնակավայրերը Շուշիի հետ կապող: Աշխատանքները դեռ շարունակվում էին, հեռվից մեզ էր հասնում անտառային հողի կուրծքը ճեղքող բուլդոզերների ու էքսկավատորների վայրի հռնդյունը:
– Դաժանորեն ոտնատակ է տրվում հողը, ավերվում նրա աստվածային գեղեցկությունը,- ասաց Ժորան ու լռեց: Նրա ձայնը հառաչ էր հոգուց պոկված:
Տեղահանվածներով լեցուն Ստեփանակերտում տագնապալի անդորր էր: Ջղաձգված էր քաղաքը: Մարդիկ շշուկով էին խոսում, թե առաջիկայում վատ բաներ են սպասվում. արցախցիների հոգում վաղուց բնավորված մթին կասկածը…
Առաջին մարդուն, որին հանդիպեցինք Ստեփանակերտում, Կամոն էր, տաքսու վարորդ է աշխատում: Հադրութից է Կամոն: Երկհարկանի տուն է թողել այնտեղ, իր ձեռքերով գցած խաղողի ու նռան այգիներ: Պատմեց, թե ինչպես են փրկվել ընտանիքով, Հադրութից ոտքով հասել Ստեփանակերտ՝ երկու օր քայլելով վտանգներով լի անտառներով:
Ես բռնի տեղահանության արհավիրքն ապրածներին ճանաչում եմ նրանց աչքերից: Տխուր են այդ աչքերը, տխուր ու թախծոտ: Խղճահարություն է կաթում այդ աչքերից. ծննդավայրի, հարազատ տան կորուստի ծվատող ցավը… Դեռ այդ տառապալի օրերի մղձավանջն էր Կամոյի աչքերում:
Լալայանների տանն ենք: Զրուցասեր մարդ է տանտերը՝ Բորիկ Լալայանը: 63 տարեկան է, երեք որդիների հայր, երեքն էլ 44-օրյա պատերազմի մասնակիցներ: Որդիներից Հարութն էր տանը: Մանրամասներ պատմեց դաժան մարտերից: Հուզվում էր՝ վերապրելով ռազմաճակատային ծանր օրերը: Հուզվում էր նաև հայրը՝ Արցախյան պատերազմի վետերանը, մարտերի ժամանակ հազար անգամ մահվան սառն աչքերին նայած ու շատ բան տեսած հին ճակատայինը: Ատամների տակ մռունչը սեղմած՝ մինչև վերջ լսեց որդու պատմածները, ապա շուռ եկավ ու ասաց.
– 44-օրյա պատերազմում ինչ-որ մութ բաներ են կատարվել, որ մինչև հիմա էլ պարզ չեն մեզ համար: Այդ ինչպե՞ս եղավ, այդ ո՞նց պատահեց: Այս սերունդը նույնպես հաղթողների սերունդ պիտի դառնար, ինչպես իննսունականներին. հողը գրանիտե պատ էր դառնում ազերիների ճանապարհին,- կարճ լռությունից հետո շարունակեց:- Արցախը լուրջ վտանգների առաջ է կանգնած, բարեկա՛մս, խոսքը հայրենի եզերքի նկատմամբ սերը կորցնելու վտանգի մասին է նաև: Այդ սերը կորցրած ինչ-որ մեկի հրահանգով մարդկանց դուրս են հանում իրենց տներից, դարձնում գաղթական: Ես գաղթական չեմ դառնալու, ինչ էլ լինի, ինչ էլ որ պատահի: Ես իմ ուժը այս հողից եմ առնում: Այստեղ իմ սրբություններն են, ինչպե՞ս թողնեմ,- ասաց ու ելավ տեղից:
Միասին քայլեցինք դեպի տան կողամասի այգին: Կանգ առավ ծաղկած նռնենու մոտ, հայացքով շոյեց տերևների զմրուխտե կանաչը, ապա ձեռքն առավ հողի մեջ խրված բահը և առվի ջուրը թեքեց դեպի կարտոֆիլի մարգերը: Չեմ կարողանում հիշել՝ ով է ասել, թե ժողովրդի մեծությունը որոշվում է ոչ թե քանակով, այլ նրա հոգևոր հարստությամբ, նրա մտավոր զգաստությամբ ու մարդկային արիությամբ: Ես այդ զգաստությունն ու արիությունը տեսա՝ հայրենի հողի սուրբ զգացումը միշտ արթուն պահող Բորիկ Լալայանի աչքերում:
Հաջորդ օրը Նարեկ Առաքելյանի տանը պիտի հանդիպեի Մհերին՝ իմ հին ընկերոջն ու բարեկամին. նախօրոք պայմանավորվել էինք: Եկել էին նաև Նարեկի ծնողներն ու հարազատները: Մհերը որդու՝ Կարենի հետ էր եկել: 44-օրյա պատերազմի կրակների միջով են անցել հայր ու որդի, հայտնվել շրջափակման մեջ, Ջաբրայիլում էր, յոթ օր մնացել են ցուրտ, անճամփա անտառներում: Մի կերպ դուրս են պրծել շրջափակումից:
– Ինչի՞ մասին էիր մտածում թշնամու գնդակների տարափի տակ, հողին սեղմված, երբ շատ մոտ էր մահը,- հարցրի Մհերին:
Չպատասխանեց, հայացքը թեթևակի խոնարհեց կրծքին ու լռեց, երկար լռեց: Հավանաբար նահանջի տանջալի օրերը հիշեց, ոսոխի զրահապատների թրթուրների տակ ճզմվող, բայրաքթարների ռումբերից սպանվող մարտական ընկերներին: Այո՛, կարող էր այնպես պատահել, որ Մհերն էլ, իր որդին էլ նրանց ճակատագրին արժանանային…
Նարեկանց տան պատշգամբից պարզ ու հստակ երևում է Շուշին՝ գերեվարված հայոց բերդաքաղաքը: Շուշիի բարձունքներից փչող իրիկնամուտի քամու բերած սառնությունից ես այրված քարերի հոտ էի առնում, կծու ծխի հոտ: Այնտեղ վառվող իրիկնալույսի բոսորն ասես վերք է արնաքամվող: Շուշին՝ կսկիծն արցախցու, նրա տագնապալի գիշերների ցավն արթուն… Եվ հնչում է կիթառը: Կիսախուփ են Նարեկի աչքերը, մորմոք քամող ձայնը՝ բեկբեկուն: Հեկեկում է կիթառը՝ երգի ելևէջների ուղեկցությամբ: Տխուր է այդ երգը, տխուր ու թախծոտ: Հոգու ծալքերի միջով անցնող այդ երգը օր օրի սեղմվող, փոքրացող հայրենի եզերքի մասին է, Արցախի տոկուն մայրերի մասին:
Սասանվել է վաղվա օրվա նկատմամբ արցախցիների հավատը: Մշուշոտ է նրանց ապագան, անորոշ: Եվ մարդիկ այդ անորոշության պատանդն են դարձել: Հանդիպումների, զրույցների ժամանակ նրանք տագնապահար հարցնում էին՝ ի՞նչ է սպասվում իրենց…
Ստեփանակերտում հանդիպեցի բանաստեղծ Վարդան Հակոբյանին: Վատառողջ էր, ձեռնափայտով էր քայլում: Ծննդավայր է կորցրել բանաստեղծը: Հադրութի շրջանի Արփագետուկ գյուղն է նրա ծննդավայրը: Իր հայրենի տունն են իրենից խլել, իր մանկության աղբյուրները, պատանության թանկ հուշեր արթնացնող իր Արփագետուկա սարը: Այդ սրբություններն են խլել Վարդանից:
– Երբ հիվանդանում ու այլևս չէի կարողանում ցավերը հաղթահարել, գնում էի մեր գյուղը, Դերին աղբյուրի սառը ջրով ցողում դեմքս, և արցունքի պես վճիտ ջուրը տանում էր իմ բոլոր ցավերը,- ասաց ու սեղանի դարակից հանեց կապույտ կազմով մի գիրք, մակագրեց ու տվեց ինձ: Կարդացել եմ այդ գիրքն ու հուզվել: Բանաստեղծի խոհերն ու մտորումներն են իր մանկության ու պատանության, հայրենի եզերքի մասին: Ծննդավայր կորցրած բանաստեղծին հավանաբար ինչ-որ չափով կսփոփի այդ գիրքը, որ միայն հուշագրություն չէ: Այն պոեզիայով լի աշխարհ է, ուր հայրենի հանդերն ու արահետները, խոտերն ու մասուրի թփերը կորած մանկության լույսով են բուրում:
…Ստեփանակերտի հուշահամալիրի վիթխարի տարածքը թարմ շիրիմներով է ծածկված: Շիրմաքարերին տղաների լուսանկարներն են, բոլորն էլ ջահել, կորովի: Հուշահամալիրում հողի ամեն մի պտղունցը, ամեն գույնն ու նշխարը անսպառ այրվող լույս է սխրանքի: Ճակատիդ հպվող հովն այստեղ մոր մատների քնքշանքն ունի: Այստեղ այնպիսի՜ լռություն է, որ թվում է, թե լսվում է մինչև անգամ հեռվից: Տղաները… Նեռի երախն իրենց կրծքով են փակել նրանք՝ «Կյանքն իրենց մահով ետ գնածները և իրենք իրենց չփրկածները…»:
Հուշահամալիրի խորքից, սրբազան լռության մեջ լսվում էր գերեզմանային բահի զնգոցը, այս բզկտված, տառապած հողի զավակներից մեկին էին թաղում: Մինչև հիմա էլ ունկերիս մեջ է որդուն կանչող մոր հեծկլտոցը:
«Տե՛ր Աստված, օրհնի՜ր այս տունը»: Ստեփանակերտում, ում տանն էլ եղանք, մեր ուշադրությունը գրավեց պատին, շրջանակի մեջ առնված բառերն այս: Դրանք ասես ներսից լույս էին ճառագայթում: Մարդիկ ուզում են հավատալ, որ անողոք պատերազմի օրերին, ոսոխի ռումբ ու ականից ավերված ու վերականգնված իրենց տների հետ այլևս ոչինչ չի պատահի… Դորա մայրիկի տանն այս բառերը աղոթքի պես էին հնչում: Ստեփանակերտում է ապրում Դորա մայրիկը: Նրա համար միշտ էլ թանկ է եղել հարազատ տունը. իր գերդաստանի շունչն է նրա հարկի տակ: Դորա մայրիկը Խերխանից է՝ իմ հայրենի գյուղից: Երկու տարի առաջ, պատերազմի օրերին տեղահանության զարհուրելին ապրած 83-ամյա կնոջ տագնապահար աչքերում դարձյալ անորոշության ծվատող ցավն է. «Վաղն ի՞նչ է սպասվում իրենց՝ իր երեխաներին ու թոռներին…»:
Երբ ուզում էինք հրաժեշտ տալ, հարցրեց.
– Ե՞րբ ես գնալու գյուղ:
Ասացի՝ վաղը, խնդրեց՝ մի փունջ ավելուկ բերեմ: Դժվար չէր հասկանալ. ծերությունն արդեն թույլ չի տալիս գնալ իր ծննդավայրը, հայրենի հանդերից բերած ավելուկը կմեղմի կարոտը: Ու հիմա մենք Խերխանում ենք: Փոքրիկ գյուղն իմ չորս զոհ է տվել 44-օրյա պատերազմում: Ամենակրտսերը 24 տարեկան էր: Խերխանի համայնքի ղեկավար Գրիշա Կարապետյանից իմացա, որ զոհվել է նաև Օլեգ Խալափյանը՝ 12 երեխաների հայրը: Գյուղի աղբյուրի մոտ է Օլեգանց տունը, կանաչ խնձորենիների մեջ: Կրով սպիտակեցված տան բակում երեխաներն էին խաղում: Ամուսնուն կորցրած երիտասարդ կինը ավազով ծխամած թեյնիկն էր մաքրում: Չգիտեմ ինչու, վարանում էի ներս մտնել և սփոփանքի խոսք ասել այրուն:
Արցախում մեր գտնվելու օրերին եղանք նաև Կարմիր Շուկայում ու Հերհերում: Մարտունու շրջանի սահմանամերձ գյուղերից են: Ափսո՜ս, չհասցրինք գնալ Սխտորաշեն: 1990-ականներին թնդում էր գյուղը: Հիմա ընդամենը մեկ ընտանիք է ապրում այնտեղ, թողել-հեռացել են… Մաքսիմ Ներսիսյանը ոչ մի տեղ չգնաց: Եթե նա էլ գնար, Սխտորաշենը կամայանար, դանդաղ կմեռներ քար ու փշի մեջ: Մաքսիմը ոտքը պինդ դեմ արեց, մնաց: Ու հիմա այնտեղ է ապրում ընտանիքով: Ապրում է, որ ապրեցնի այս բարի, սրտաչափ հողը: 66 տարեկան է Մաքսիմը, չորս երեխաների հայր: Հարևան գյուղերում նրան շատերը գիտեն՝ որպես հին մեղվաբույծի: Ես եղել եմ Սխտորաշենում, տարիներ առաջ էր: Գյուղից ներքև Անդրանիկի անունը կրող աղբյուրն է: Մարմարե քարից զորավարը արծվենի հայացքով դեպի հեռուներն է նայում: Պատմում են, որ Մոնթեն եղել է այնտեղ, ծունկի իջած ջուր է խմել Անդրանիկի աղբյուրից, հետո մոտեցել, երկար նայել է աղբյուրից ոչ հեռու, սաղարթները մինչև երկինք հասնող վիթխարի չինարուն ու ասել. «Այս հսկա ծառի արմատների ուժն ունի արցախցու ոգին, թող այդ բոլորն իմանան…»։
…Գալիս ենք Երևան: Շուշիի մոտ տեղակայված հսկիչ կետում կանգնած նույն զինվորներն են՝ ռուս խաղաղապահների տարբերանշաններով, մետաղալարե ցանկապատից այն կողմ, մինչև ատամները զինված նույն ասկյարը՝ չար, խուզարկու հայացքով:
Երբ անցնում էինք Աղավնոյի մոտով, խնդրեցի Ժորային կանգնեցնել ավտոմեքենան: Իջա մեքենայից ու նայեցի ձորում կանաչ թևերը տարածած գյուղին: Գունաթափ ու մռայլ էր Աղավնոյի երկինքը, ուր շանթեր էին բռնկվում ու մարում մշուշոտ հեռուներում: Փոթորկված էր Աղավնո գետը, ջրերը զարկվում էին ժայռոտ ափերին ու շառաչում: Գետափին, խոտերի մեջ մանուկներ էին վազվզում: Սիրտս սեղմվում էր ցավից, երբ մտածում էի այն մասին, թե կղմինդրե տանիքներով այս շքեղ տները շուտով կորբանան, նրանց չորս պատերի մեջ այլևս չի ծփա հայ մանուկների շունչը: Իսկ տնամերձ այգիները՝ բերքի ծանրությունից հողին խոնարհված, ասես ճչում էին. «Անտեր մնալուց մենք կչորանանք, փրկե՜ք մեզ»:
Ամբողջ ճանապարհին տխուր էի. մտքերիս միջով Աղավնոյից բռնի տեղահանվածներ էին անցնում…
Ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, թե հեռավոր Սիցիլիայում մի զարմանահրաշ բույս է աճում: Այն ցանում են Էթնա լեռան կարծրացած լավայի վրա, և այդ կախարդական բույսը արմատներով փխրեցնում ու հող է դարձնում քարացած լավան: Հրաշքի նման մի բան կատարվեր, այդ բույսի արմատները հողմերի թևով հասնեին Հայաստան, Արցախ հասնեին, գային ու մխրճվեին հայրենի հողի նկատմամբ սրբազան սերն ու զգացումը կորցրած պետական պաշտոնյաների սրտերը, մխրճվեին և համառորեն փխրեցնեին, գութ ու խիղճ դարձնեին քարե սրտերը նրանց, որոնց մեղքով պարպվում, հայաթափվում են գյուղերը, իսկ դրանք միայն պարպված գյուղեր չեն՝ քոչվորին հանձնված: Դրանք մեռնող ավանդույթներ են՝ տասնամյակների խորքից եկող, մեռնող հիշողություն է… Ազգային աղետ է դա, որ անհապաղ պետք է կանխել՝ նոր արհավիրքներից խուսափելու համար:
Արցախ-Երևան
Օգոստոս, 2022 թ.