Ե. Չարենցի «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» առաջին գրքում իշխողը անորոշ սպասումի, ներքին տագնապի, թոնի, մշուշի տրամադրություններն են։ Գիրքն արտահայտած տրամադրություններով և բանարվեստային տարրերով կապի մեջ է ռուսական խորհրդապաշտական պոեզիայի հետ։ Անորոշ կանխազգացումները, որոնք առկա են «Երեք երգ…»-ի բանաստեղծություններում, բնորոշ են Սոլովյովի, Բայլմոնտի պոեզիային։
Բանարվեստային առնչությունների առումով երիտասարդ Չարենցը, ինչպես կարելի է պնդել, հետևելով Բայլմոնտին, անձի փոխարեն օգտագործում է անորոշ դերանուններ («Ինչ-որ մեկի հոգոցը», «Ինչ-որ մեկի վշտալի աղոթքը»,- Բայլմոնտ), («Հեռվում ինչ-որ մեկը խնդաց», «Ու լսվում էր հեռվում մեկի լացն անօգուտ…», «Մեկը դաշտերում տագնապ էր փռում»,- Չարենց)։
Կարելի է համոզված ասել, որ Կ. Բայլմոնտի բանարվեստի հետևությամբ են «Երեք երգ…»-ի «Ճամփին» բանաստեղծության վերջին տողերն ավարտվում մասերի բաժանված, կարճ կապակցություններով, մեկ բառով.
– Գնում էինք։ Ուր – չգիտեմ։ Վերջ չկար։
Գնում էինք։ Անխոս։ Անձայն։ Ու անքուն։
Բանարվեստային նման նորամուծությունները շարունակվում են «Տեսիլաժամեր» շարքում (այսպես, օրինակ, «Ու լռում էի ես։ Չկայիր։ Չեկա՛ր»)։ Եթե «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» գրքում անորոշ սպասումի տրամադրություններն են իշխում, ապա հաջորդ՝ «Տեսիլաժամեր», «Լիրիքական բալլադներ», «Ծիածան» շարքերում առկա է խորհրդապաշտական գեղագիտության ողջ լուսապատկերը։
Խորհրդապաշտները գեղեցիկը որոնում են երկնային ոլորտում։ Այստեղ է «ես»-ը աշխարհակառույցին կապող հանգուցակետը։ Բարձրագույն սիմվոլացման պարագայում հոգևոր արժեքները երևակվում են առավել խտացված և բազմանշանակ, տարածությունն ու ժամանակը միավորվում են՝ ստեղծելով հավերժականի նոր ըմբռնում, որտեղ բացակայում է ժամանակատարածական երկբևեռությունը։
Չարենցի «Ծիածան» շարքում ժամանակը և տարածությունը միասնական են գույն-սիմվոլում։ Ա. Բելին «Սիմվոլիզմը որպես աշխարհըմբռնում» հոդվածում նշում է, որ գույների թեոսոֆիային (աստվածիմացությանը) հիմք է դրել Մերեժկովսկին, ինչի շարունակությունը տեսնում ենք Կ. Բայլմոնտի, Ա. Բլոկի, ապա և Ե. Չարենցի ստեղծագործություններում։ «Ծիածան» շարքի հիմքում ընկած է մանրանկարչական մտածողությունը։ Գույնը և՛ մակերես է, և՛ խորք։ Դա ամբողջական մածողություն է տիեզերակառույցի վերաբերյալ, որտեղ գույնից, հետևապես նաև սիմվոլիկ բովանդակությունից դուրս ոչինչ չկա։ Երևում է խորքը, քանզի մակերեսը ձուլված է նրան, ինչպես տարածությունը ժամանակին։ Մի տեսակ ժամանակի բացարձակության պարագայում բացակայում է տարածությունը, խորքի երևակման պայմաններում՝ մակերեսը։ Ժամանակը երկնքից իջնող ուղղահայաց է, որը չի հատվում տարածության որևէ կետի։ Տարածության բացակայության պայմաններում երկիր-երկինք կապը ամբողջությամբ կրում է ժամանակի ուղղահայացը՝ ակնթարթի և հավերժի նույնականությամբ։
Չարենցի «Ծիածան» շարքը վավերացնում է խորքը՝ առանց մակերեսի, այն, ինչ գույնն է, որ արտաքին շերտ չունի։ Սրա զուգահեռը անմարմնականությունն է, հոգին որպես սուբստանց՝ անփոփոխ էության հիմք։ Գույնի մեջ բացակայում է որևէ հակադրություն։ Մանրանկարում երկրային պատկերներն ընկղմված են երկնայինի սիմվոլիկայում, որտեղ տարածությունը փոխարկվում է միայն խորքով, իսկ ժամանակը՝ հոգու ժամանակով՝ երկնքից ուղղագիծ իջնող առանցքով։ Խորք ասելով պետք է հասկանալ և՛ մոտիկը, և՛ հեռուն («Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն», «Ծիածան»)։
Ծիածանը հոգիների կամուրջն է դեպի Այնկողմնայինը, նրա հետ կապող ճանապարհը։
– Բայց երբ կհասնի հոգիս, որպես սեգ,
սրբացած մի զոհ,-
Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ,-
լույս եզերքը Քո… («Ծիածան»)
Հոգու տիեզերական ճամփորդության թեման կոնկրետ մարմնավորում է ստացել «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծության մեջ (1916-1917)։ Նրանում խտացվել են բանաստեղծի ամբողջական և խորքային հոգևոր գծերը։ «Աստղերը դիտվում են որպես նշաններ և հետքեր այլ աշխարհի՝ կապված հոգիների փոխակերպման և թափառումի հետ». ասվածը վերաբերում է Չարենցի «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծությանը։ Հարդագողի ճանապարհը Կ. Բայլմոնտի սիրած խորհրդանիշերից է որպես հոգիների ճանապարհ.
– О, Млечный Путь, дорога душ…
Ճանապարհորդության մասին «Սիմվոլների բառարան»-ում նշվում է, որ այն խորհրդանշում է ձգտում և թախիծ, ինչպես և կյանքում սեփական տեղի որոնում, անցում կյանքի մի փուլից մեկ այլ փուլի։ Ուխտագնացությունները իրենցից ներկայացնում են սիմվոլիկ ուղևորություններ դեպի հոգևոր կենտրոն։ «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծությունը հավաքական կերպով ներկայացնում է սիմվոլիզմին բնորոշ հոգևոր կենտրոնը, որտեղ առանցքային է «դեպի աշխարհակառույցի աստվածային էություն» ձգտումը («Ռուսական սիմվոլիզմ» գրքի հեղինակ Լ. Կոլոբաևայի բնորոշումներից է)։ Ռուս բանաստեղծ Ա. Բելին խոսում է «աստղերի» տարածությունը «հոգիների» տարածության հետ միավորելու մասին։ Չարենցը «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծության մեջ «աստղերի» և «հոգիների» տարածությունները միավորել է։
«Տաղ անձնական»-ում բանաստեղծը խոսում է իր ընտրած ճանապարհի մասին (գրել է «Հարդագողի ճամփորդները»-ից հետո).
-Դեպի երկինք պիտի գնամ,//դեպի եզերքը Ամենտի-//Իմ բա՜րձր, հին ու աստղային//երազների ճանապարհով…
«Հոգի» բառը հաճախ են կիրառում Ա. Բլոկը և Սոլոգուբը։
Չարենցի խորհրդապաշտական շարքերում ևս «հոգին» հաճախ կրկնվող բառ է։ Որպես օրենք, առանցքային սիմվոլները մի բանաստեղծից անցնում են մյուսին և կրկնվում։
Ահա «հոգի» բառի օգտագործման փաստեր Չարենցի ստեղծագործական առաջին շարքերում.
– Դողում է հոգիս լույս մատների տակ…
– Օտար էր հոգիս քեզ համար, ինչպես…
– Այս ծաղիկներով զարդարված հոգիս…
– Որ քո կույս հոգին իմի հետ ցավի…
– Խավար էր իջել իմ մթնած հոգում…
– Մի հին լուր հոգուս մեջ պահված ծածուկ…
(«Երեք երգ…»)
– Ու լուռ է հոգիս։ Ու մենակ եմ ես…
– Խմում էր հոգիս երկնքի հեռուն…
– Լսում էր հոգիս երգը զանգերի…
– Ճչում էր հոգիս՝ հիվանդ ու տկար…
– Մեռնում էր հոգիս, ու լուռ էի ես…
– Օրերի միգում կուրացած հոգիս…
(«Տեսիլաժամեր»)
Չարենցի համար բանաստեղծությունը տեսիլ է, ավելի հաճախ՝ տեսլային դրամա։
Նիցշեն ապոլլոնյան բանաստեղծությունն առանձնացնում է տեսլային ու պատրանքային հատկանիշներով։ «Տեսիլաժամեր» շարքի անվանումը գալիս է ապացուցելու, որ այն ապոլլոնյան սկսվածքի շարք է։ Նույնը կարող ենք ասել «Ծիածան» շարքի մասին։
Տեսիլն ու պատրանքը մարդկային էությունը կամրջում են վերերկրայինի հետ։ Հարդագողի ճամփան տեսլային, պատրանքային կամուրջն է հոգու և «աստղային տարածքի»՝ հավերժականի ու լուսավորի հետ։
Բանաստեղծի հոգևոր կենտրոնը աստղային տարածքում է։
– Քույր, իմ հոգին, աստղային…
– Ես, աստղային մի պոետ…
– Քույր, անցնում եմ, որպես աստղ…
(«Ծիածան»)
Աստղային հեռուները աշխարհակառույցի անվերջության խորհրդանիշն են։ Հարդագողի ճամփորդներին գրավել է «…անծիր, անծայրածիր այն հեռուն»։ «Անծայրածիր հեռուն» է ծնում հավիտյան երազելու ցանկությունը։
– Ու սիրում ենք առավոտից-իրիկուն//Ճամփա երթալ-ու հավիտյան երազել։
Հարդագողի ճանապարհը նախ և առաջ ճանապարհ ընկնողի հոգում է։ Այնտեղ է աստղային սիմվոլիկան։ Հոգին ապավինում է «կապուտաչյա երջանկության առասպել»-ին, մշտապես «երկնային առնչությունների» մեջ է («Թաղված մնաց իմ աչքերում//Մի երկնային առնչության պատմություն»)։ Հարդագողի ճանապարհը քնարական «ես»-ին կապում է համաշխարհային գաղտնիքներին։
«Հարդագողի ճամփորդները» վերնագիրը խորհրդանշում է մարդկային ապրումները երկրայինից երկնային ոլորտ փոխադրելը, ապրումների համապատասխանեցման ձգտումը «աշխարհակառույցի աստվածային էությանը»։ Բայլմոնտի քնարական հերոսին անվանել են թափառող ոգի, հավերժի ճամփորդ։
«Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծության մեջ թախիծը ևս «աստվածային էությանը» բնորոշ ապրում է՝ թելադրված տիեզերական գաղտնիքների մեջ թափանցելու անհնարինությամբ։
– Ու սիրել ենք տրտմությունը մեր հոգու…
Թախիծը Բայլմոնտի պոեզիայում «ուրիշ» որակումն ունի։
– Այստեղ, երկնքի ու երկրի միջև//Ուրիշ թախիծ կա… («Շուրջբոլորը հեռու հարթավայր է»)
Նման թախիծը բարձրագույն կարոտի թելադրանք է։ Հավերժական հեռուների երազանքից է ծնվում «ուրիշ» թախիծը։ Շոպենհաուերը խոսում է անողոք թախիծի մասին։ Ա. Բլոկի տողն է՝ «Միայն հեռավորի երազանքը՝ անհասկանալի թախիծով»։ Համաձայն գնոստիցիզմի՝ հոգին, ընկնելով օտար աշխարհ, հեռանալով իր ակունքներից, տառապում է անասելի թախիծով։ Հարդագողի ճանապարհը քնարական «ես»-ի համար հոգու ակունքներին վերադարձի ուղին է։
Խորհրդապաշտությունը որոնում է հրաշքը, անհնարինը։ Զ. Գիպպիուսի «Երգ» բանաստեղծության մեջ ասված է. «Ինձ հարկավոր է այն, ինչ աշխարհում չկա»։ Ա. Բլոկին գրավում են այլ աշխարհների ձայները։
Կ. Բայլմոնտի «Համաշխարհի բանաստեղծություն»-ում ասված է (տողացի թարգմանություն).
– Յուրաքանչյուր ժամ մենք երկրային հողի վրա չենք,//Այլ ամեն ակնթարթ հողի վրա ենք երկնային,//Ողջ աստղային աշխարհն ինձ հետ է,//…Ես լողորդ եմ աստղային նավում։ «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծության քնարական հերոսը ևս լողորդ է աստղային նավում։ Սիմվոլիզմը երկնայինը և երկրայինը հակադրում է՝ ցույց տալու այն մեծ անջրպետը, որ գոյություն ունի առօրեականի և իդեալականի միջև։ Իրական կյանքը ներկայացվում է անհրապույր գծերով։
– Մշուշի պես մեր մանկությունը անցավ,//Գորշ, անարև, անմխիթար մանկություն,//Զառանցանքի պես մանկությունը անցավ,//Ու հեռացանք։ Ու չենք դառնա կրկին տուն։
Տուն չվերադառնալը նշանակում է իսկական էությանը (հոգու ակունքներին) վերադարձի անկարելիություն։
– Մութ, անհեթեթ, տարօրինակ կյանքը մեր…
Այս և երկրային կյանքը պատկերող այլ տողեր խտացնում են ուրբանիզմի (քաղաքահակություն) բացասական գծերը։ Կյանքի նման բնութագրումներ կան «Հեռացումի խոսքեր» և «Տաղ անձնական» բանաստեղծություններում։
– Կյանքս կանցնի, կմարի, որպես կրակ ճահիճում՝//Աննպատակ ու տարտամ, անմխիթար ու անհույս։ («Հեռացումի խոսքեր»)
– Դեմքերը, ախ, բութ են այնպես՝//կարծես շինված են տապարով։
– Գորշ, տաղտկալի ու խելագար երգ է կարծես այս կյանքը մի… («Տաղ անձնական»)
«Տաղ անձնական»-ում կան տողեր, որոնք «Հարդագողի ճամփորդները» բանաստեղծությանն են բնորոշ.
– Դեպի երկինք պիտի գնամ,//դեպի եզերքը Ամենտի,//Իմ բա՜րձր, հին ու աստղային//երազների ճանապարհով։
«Հարդագողի ճամփորդները» աստղային երազների խտացյալ մեկնությունն է։ Աստղերի ճանապարհը հոգևոր կենտրոն տանող ճանապարհն է։ Դոստոևսկու ստեղծագործություններում ևս արտացոլված է մարդկային ոգու ինչ-որ միակ ճանապարհը։ Չարենցը բանաստեղծի կոչումը համարում է Աստծո գովքը, «պայծառ սիրո և հացի» փառքը երգելը (սիրո և հացի միջև հավասարության նշան է դրվում)։ Սա, իհարկե, մաքուր պոեզիայի կոչումն է՝ դիտարկված հոգևոր կենտրոնից։ Այստեղ հացը ոչ միայն գոյության պայման է, այլև մաքրագործման խորհրդանիշ (երկրային կյանքը պետք է մաքրագործել)։ Կյանքի էությունը, ըստ Շոպենհաուերի, ձգտումն է, կամքը։ Երիտասարդ բանաստեղծն արարում էր աստղայինի կամքով։ Նրան բանաստեղծության ավարտին մնում է ասել. Մենք կժպտանք, գոհ կժպտանք մեռնելիս,//Որ երազում երազեցինք ու անցանք։ Երազն ու երազելը միավորվում են։ «Ռուսական սիմվոլիզմ» գրքում նշվում է. «Միֆոբանաստեղծական սիմվոլիզմի տեսիլների սիմվոլիկայում երազն ու երազանքը միավորվում են «գեղեցկության տեսիլում»։
«Երազում»-ը պասիվ, «երազել»-ը ակտիվ ապրում է։ «Երազում երազեցինք»-ը արտահայտում է անդարձության զգացում։ Կյանքը հավասարեցվում է ակնթարթի։ Իսկ խորհրդապաշտի համար ակնթարթը գեղեցկացնում է ողջ կյանքը։ «Երազում երազեցինք»-ը դիտելով որպես կրկնակի արտացոլում՝ նշենք, որ Բայլմոնտին գրավել են «արտացոլումների արտացոլումները, կյանքը՝ երազի հայելում, քնի, հեքիաթի, տեսիլքի, հիշողության, ցանկալիի և երևակայականի ոլորտում»։ Ռուս գրականագետ Լ. Կոլոբաևան նշում է, որ սիմվոլիզմին բնորոշ է ոչ այնքան իրականության արտացոլումը, որքան արտացոլման արտացոլումը։ Այս առումով շատ բնորոշ են Բայլմոնտի հետևյալ տողերը. – Օրերի տեսիլը, կարծես թե չանցած,//Արթնանում է որպես հեքիաթ,//Երազանքի հայելում… («Տերցիններ») Չարենցյան կրկնաերազը («Որ երազում երազեցինք ու անցանք») մտածել է տալիս Բայլմոնտի «երազատեսություն մեկ այլ երազատեսության» («Есть сновидение иного сновидения») տողի հետ բովանդակային կապի մասին։ Բայլմոնտը, Բլոկը, Ա. Բելին կյանքը երազ են համարում։ Երազանքներին և ցանկություններին կառչած լինելը համարվում է լուսնաշխարհի գեղագիտության էական կողմերից մեկը։ Լուսնային մարդիկ իրենք իրենց ճանաչում են ոչ թե կեցության մեջ, այլ երազի կամ հիշողության պահին։
Իսկական ոչերկրային աշխարհը, ըստ «Ռուսական սիմվոլիզմ» գրքի, իր գոյության մասին զգալ է տալիս երազների և ցանկությունների տեսքով։
«Հարդագողի ճամփորդները» վերնագիրը իր բաղադրիչ ճանապարհ բառով նշանակում է Աստված, խոսք, լոգոս (բանականություն)։
Չարենցի վերջին՝ «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուն իր վերնագրով մատնացույց է անում Աստված, խոսք, բանականություն եռամիասնությունը։