ԱՆՀԵՌԱՑՈՒՄ ՎԵՐԱԴԱՐՁ / Գ­ևորգ ԳԻԼԱՆՑ

Օ­րերս Հ­րազ­դա­նի թիվ 10 ավագ դպրո­ցը և դպ­րո­ցին հա­րա­կից փողո­ցը կոչ­վեց
Լ­ԵՎոն Խե­չո­յա­նի ա­նու­նով:

Զին­վո­րը վե­րա­դար­ձել էր։
Ն­րա լե­գեն­դար Հ­րա­մա­նա­տա­րը վեր էր կա­ցել ու հուզ­մուն­քից խեղդ­վե­լով՝ ող­ջույ­նի բա­ռեր էր ման գա­լիս, բայց դրանք կեր կտցող ա­ղավ­նի­նե­րի պես խուռ­նե­րամ այ­սո­ւայն­կողմ էին թռչում։ Հ­րա­մա­նա­տա­րը գե­րա­գույն ճի­գով փոր­ձում էր դրանք հա­վա­քել, ի մի բե­րել, բայց բա­ռե­րը նրան այն­պես չէին են­թարկ­վում, ինչ­պես իր են­թա­կա անձ­նա­կազ­մը՝ ա­ներկ­բա ու ան­մի­ջա­պես… Իսկ ես, պա­տի տակ նստա­րա­նին նստած, հա­մա­ռո­րեն ու­զում էի, որ նա, մեր նա­խորդ հան­դիպ­ման նման, հար­ցիս ի պա­տաս­խան նույն բազ­ման­շա­նակ ժպի­տով նա­յեր ինձ ու դա­տար­կեր օ­ղով լի բա­ժա­կը՝ գրե­թե ո­չինչ չա­սե­լով, բայց վեր­ջում փոշ­մա­ներ ու ա­սեր. «Ես տղեր­քին ա­սել էի, որ Լ­ևո­նը պտի մյուս­նե­րից շատ քնի, որ վեր­ջին «պատ­րո­նը» պտի Լ­ևո­նի մոտն ըլ­նա, ո­րով­հետև էս կռվի հետ մեր կռի­վը կվեր­ջա­նա, մենք է՛ս կռվի զին­վորն ենք, իսկ իր կռի­վը չի վեր­ջա­նա­լու, ինքն ու­րիշ կռիվ էլ ու­նի…»։ Հ­րա­մա­նա­տարն իր բնա­տուր խել­քով, «ին­տո­ւի­ցիա­յով» հաս­կա­ցել է, մի տի­րույթ կա, որ­տեղ ի­րենք ան­զոր են, իսկ Նա՝ Զո­րեղ հրա­մա­նա­տար…
Հ­րա­մա­նա­տա­րի տուն ինձ տա­րել էր հենց Զին­վո­րը իր հե­ռա­նա­լով, ի­րեն հրա­ժեշտ տա­լու օ­րը, քա­նի որ Հ­րա­մա­նա­տա­րը նկա­տել էր, որ ար­ցունք­ներն այլևս կուլ տալ չեմ կա­րո­ղա­նում…
Դ­րա­նից շատ ա­ռաջ, վա­նա­ձոր­յան ա­նուշ ե­րե­կո­նե­րից մե­կի ժա­մա­նակ, երբ Լ­ևո­նը թեթև գի­նով­ցած էր, փոր­ձե­ցի խո­սեց­նել, թեև լավ գի­տեի, որ կռվով ան­ցած­նե­րը կռվից խո­սել չեն սի­րում, ինչ­պես Հայ­րե­նա­կանն ան­ցած պապս, որն իր սի­րած «­Զին­վո­րի հայ­րը» ֆիլ­մի ժա­մա­նակ լա­ցե­լուց ու տա­տիս հայ­հո­յե­լուց բա­ցի այլ բան չէր պատ­մում, ան­գամ երբ հան­դի­պում էին մար­տա­կան ըն­կե­րոջ հետ ու ե­րե­կո­ներ կար­ճում՝ խմե­լով։ Փոք­րութ­յունս կապ չու­ներ, մորս ու հորս էլ բան չէր պատ­մել…
Լ­ևո­նին խո­սեց­նե­լու հա­մար ո­րո­շե­ցի նրա «թույլ» տե­ղից բռնել, հարց­րի Հ­րա­մա­նա­տա­րից։ Ա­սաց. «­Մի քիչ նե­ղա­ցած եմ. ինձ թույ­լի տեղ էր դնում, ուշ էր ու­ղար­կում հեր­թա­փո­խի, իսկ ինձ փո­խող­նե­րին շուտ էր ու­ղար­կում»։ Ու նո­րից շա­րու­նա­կեց թե­մա­յից խույս տալ։
Մի օր էլ ի­րենց տա­նը, գի­շե­րա­յին զրույ­ցի ժա­մա­նակ դարձ­յալ կռվի մա­սին խո­սե­ցինք։ Չ­գի­տեմ իմ որ խոս­քից կա­տա­ղեց, ա­սաց. «­Վախ­կոտ­ներ էլ կա­յին… Ծու­ղա­կից էինք դուրս գա­լիս, կրա­կե­լով փախ­չում էինք։ Փամ­փուշտ­ներս վեր­ջա­ցան։ Հե­տինս իր պա­հես­տա­յին փամփշտա­­կալն ինձ նե­տեց։ Եր­կու պա­հա­տուփ էր, սև «ի­զո­լեն­տով» ի­րար թար­սու­շի­տակ միաց­րած։ «­Կա­լաշ­նի­կո­վի» վրա­յի­նից բա­ցի մոտն է­լի կար։ Կ­րա­կե­լով վա­զում էինք։ Հե­տո նկա­տե­ցի, որ գույ­նը գցած՝ ետ­ևիցս վա­զում է ա­ռանց կրա­կե­լու, գո­ռա­ցի, որ ե­թե իր փամ­փուշտ­նե­րը վեր­ջա­ցել են՝ մե­կը տամ, բայց ա­սաց՝ «ու­նեմ» ու շա­րու­նա­կեց վա­զել՝ ա­ռանց կրա­կե­լու… Հե­տո, երբ բա­րե­հա­ջող պրծանք, Հ­րա­մա­նա­տա­րը դրան հա­զիվ ձեռ­քիցս ա­ռավ, ա­սաց՝ «իմ հրա­մանն է կա­տա­րել…»։ Ես հե­տո հաս­կա­ցա նրա զայ­րույ­թի և մար­տա­կան ըն­կե­րոջ հան­դեպ ա­ռա­ջա­ցած կաս­կա­ծի պատ­ճա­ռը։ Պարզ­վեց, որ հա­կա­ռա­կոր­դի վրա չկրա­կե­լը կա­րող էր պատ­ճառ հան­դի­սա­նալ (թեև ոչ բա­վա­րար), որ գե­րի վերց­նեն, չսպա­նեն…
Զին­վո­րի ըն­կեր­նե­րը, ո­րը՝ պա­տի տակ դրված նստա­րա­նին, ո­րը՝ դահ­լի­ճի ա­ռա­ջին շար­քում նստած, հե­տո ար­դեն բո­լորն ի­րար հետ սե­ղա­նի շուրջ խմբված՝ նրա մա­սին էին պատ­մում, բա­ժա­կա­ճա­ռե­րի ժա­մա­նակ խե­լա­խո­սում, ինչ-որ բա­ներ էին վեր­հի­շում միա­սին անց­կաց­րած օ­րե­րից ու ժա­մե­րից… Երբ բե­մից Հ­րանտ Մաթ­ևոս­յա­նի խոսքն էր հնչում նրա մա­սին, Մես­րո­պը հու­շե­րի գիրկն ըն­կավ, ա­սաց.
«Ես ի­րեն ա­սում էի.
– Բա՛րև, դա­սա­կա՛ն ախ­պեր։
Ինքն էլ ա­սում էր.
– Բա՛րև, ա­կա­նա­վո՛ր ախ­պեր։
Երբ ա­ռա­ջին ան­գամ ա­սա­ցի՝ «դա­սա­կան ախ­պեր», զգա­ցի, որ մի տե­սակ շփոթ­վեց, ա­սա­ցի՝ «դու էլ ինձ ա­կա­նա­վոր ա­սա, ու գի­տե՞ս ին­չի… ո­րով­հետև գրպան­նե­րումս լի­քը ա­կան­ներ ու­նեմ…»: Քահ-քահ ծի­ծա­ղեց։ Հե­տո ար­դեն գի­տեր, ու ի­րար միշտ այդ­պես էինք ող­ջու­նում…»։
Լ­ևոն Խե­չո­յան եր­ևույթն ամ­բող­ջաց­նող կորս­տի կսկի­ծով ու կա­րո­տով լի կեն­դա­նի պա­տում­ներ էին հնչում, հու­շեր, ո­րոնց կա­րիքն այն­քա՜ն շատ կա։ Այս պա­տում­ներն ու հու­շերն ինձ հա­մար շատ ա­վե­լի կար­ևոր էին, քան­զի Լ­ևոն Խե­չո­յան գրողն իր ներ­սի տիե­զերքն ար­դեն իսկ փռել է մեր առջև, իսկ Լ­ևոն Խե­չո­յան Մար­դու ամ­բող­ջա­կան պատ­կերն ու­նե­նա­լը մեր ա­նե­լիքն է, ոչ թե իր՝ այդ տիե­զերքն իր մեջ պար­փա­կած մար­դու… Մի պահ ան­կեղ­ծո­րեն տխրե­ցի, երբ իմ շատ հար­գե­լի բա­րե­կա­մը պատ­մում էր, թե ոնց է Լ­ևոնն ի­րեն ա­սել, որ իր գրա­կա­նութ­յու­նը ոչ թե պա­տե­րազ­մի, այլ խա­ղա­ղութ­յան մա­սին է… Են­թա­գի­տակ­ցո­րեն փոր­ձե­ցի Լ­ևո­նի կաշ­վի մեջ մտնել, զգալ այն հու­սա­հա­տութ­յու­նը, երբ նա ստիպ­ված է ե­ղել դա ա­սել ե­րի­տա­սարդ ու խոս­տում­նա­լից գիտ­նա­կա­նին… Ախր պետք չի հան­ճա­րեղ գիտ­նա­կան լի­նել՝ հաս­կա­նա­լու հա­մար, որ պա­տե­րազ­մի բո­վով ան­ցած բո­լոր Իս­կա­կան Գ­րող­նե­րի գի­րը խա­ղա­ղութ­յան մա­սին է… Եվ Սի­րո մա­սին է, իսկ ա­մե­նա­մեծ սերն ամ­բար­ված է լի­նում իր կյան­քը գի­տակ­ցո­րեն զո­հա­սե­ղա­նին դնող Զին­վո­րի մեջ։
Այդ օ­րը Զին­վո­րը՝ Լ­ևոն Խե­չո­յա­նը, վե­րա­դար­ձել էր, ու վե­րա­դար­ձը շատ գե­ղե­ցիկ էր։ Նա վե­րա­դար­ձել էր որ­պես ա­նուն, ո­րով քայ­լե­լու են, որ­պես ա­նուն, որ­տեղ կրթվե­լու են, որ­պես Գիր, որն ապ­րեց­նե­լու է պատ­վով ու ար­ժա­նա­պատ­վութ­յամբ։ Նույն ար­ժա­նա­պատ­վութ­յամբ, ո­րը նե­րար­կում է նրա Գի­րը՝ այն զեն­քը, ո­րը ժա­մա­նա­կին տե­սել ու մեր բո­լո­րի հա­մար պա­հել-պահ­պա­նել էր ի­մաս­տուն Հ­րա­մա­նա­տա­րը։ Իսկ Զին­վորն իր գրա­ված, իր պաշտ­պա­նած տա­րածք­ներն իր Զեն­քի հետ ար­դեն հանձ­նել էլ մա­տաղ սերն­դին, ու նրա Զենքն աշ­խա­տում էր անվ­րեպ. հատ­ված­ներ «Խն­կի ծա­ռե­րից», «­Հո­ղի դո­ղից», «Մ­հե­րի դռնից»…
Մի օր ծաղ­կա­ձոր­յան լե­ռան բար­ձուն­քից նա­յում էինք շրջա­կա լեռ­նե­րին։ Ա­սաց. «Ս­րանք ի՞նչ լեռ­ներ են»։ Ես չհաս­կա­ցա հարցն ու ա­սա­ցի, որ բո­լո­րի ա­նուն­նե­րը չգի­տեմ, իսկ ինքն ինձ մի տե­սակ բար­կա­ցած ու թարս նա­յեց, որ հար­ցը չհաս­կա­ցա, ա­սաց. «Ս­րանք հոգ­ևոր լեռ­ներ են, մեր բո­լոր լեռ­նե­րը հոգ­ևոր են։ Ն­կա­տել ե՞ս, որ մեր երկ­րի հյու­րե­րը, հենց նույն կուր­սե­ցի­ներդ, ո­րոնց հետ այդ­քան շրջե­ցինք, երկ­րի փոք­րութ­յու­նը չեն տես­նում, ա­սում են՝ ինչ մեծ, հա­րուստ եր­կիր է։ Մեզ որ­քան կող­քե­րից սեղ­մում են՝ այն­քան վեր ենք բարձ­րա­նում, լեռ­նե­րի նման, մեր սահ­ման­նե­րը չեն փոք­րա­նում, մեր սահ­ման­ներն ա­վե­լա­նում են վեր­ևում՝ երկն­քում, որն ան­սահ­ման է…»։
Զին­վո­րը վե­րա­դար­ձել էր ու կանգ­նել վե­րերկ­րա­յին մեր այ­սօր­վա սահ­մա­նին, թեև, ան­կեղծ ա­սած, այդ Վե­րա­դարձն էլ է պայ­մա­նա­կան, քան­զի Նա միշտ այս­տեղ է ե­ղել և­ ոչ մի տեղ էլ չէր գնա­ցել։