Նորայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ
ՀԵՏՄՈԴԵՌՆԸ ԵՎ «ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԳԻՐ» ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆ
Էդվարդ Միլիտոնյանը հավատարիմ է դասական պոեզիայի արժեքներին և ավանդներին։ Դասականությունը մի ինքնաբավ արժեհամակարգ չէ։ Այն միշտ փոխվում է և հարստանում։ Դասական պոեզիայի գագաթ հանդիսացող Չարենցի ստեղծագործությունը ներկայիս բանաստեղծության համար մնում է կատարելության չափանիշ։ Չարենցի հանդեպ պաշտամունքով է շնչում «Ժամանակի գիր» ժողովածուի «Չարենցի վերջին աշունը» շարքը։ Չարենցի պոեզիան տեսանելի թե անտեսանելի եղանակներով սնում է մեր օրերի գրականությունը։
Էդ. Միլիտոնյանը այն բանաստեղծներից է, ով գնում է դասական արժեքների հաստատման և հնարավորինս նորացման ճանապարհով։ Սակայն ճշմարտությունն այն է, որ նա չի շրջանցում արվեստի նոր իրողությունները, խոսքը նաև հետմոդեռնիզմի մասին է։ Հետմոդեռնը հակադրվում է դասականին՝ որպես համակարգ, պայմանավորված փիլիսոփայության նոր հոսանքներով։
Ներկայումս մենք ունենք հետմոդեռնիզմի ծնունդ հանդիսացող գրական ստեղծագործություններ (նաև հաջողված), սակայն որոշ մասը թողնում է միայն փորձարարական տպավորություն։
Էդ. Միլիտոնյանի պոեզիան հեռու է քարացած ավանդներից, կյանքին արագ է արձագանքում, վերափոխման դիրքերում է և զգայուն է այլընտրանքային արժեքների հանդեպ։ Հատկապես վերջին ժողովածուներում արժեքների վերարժեքավորման իրողությունն ավելի տեսանելի և կշռավոր է դառնում։ Դրանցում մենք տեսնում ենք կյանքն ու արվեստը իմաստավորող հայացքի փոփոխություններ՝ կապված փիլիսոփայական նոր ուղղությունների հետ։ Նման եղանակով հարստանում է ստեղծագործական զինանոցը, համապատասխանում կյանքի արագ փոփոխվող պահանջներին։
Սեղմ շարադրենք հետմոդեռնի առանձնահատկությունները։ Նրան բնորոշ է արվեստի՝ որպես խաղի, տեքստի՝ որպես խոսքային «հեղեղի» ընդունումը՝ պայմանավորված «գիտակցության հոսքով»։ Իմաստի արժեհամակարգը փոխվում է անարխիայի, տեսանելի է տեքստի դեկոնստրուկցիան (ապակառուցվածք)։ Պիկասոն ասել է, որ ինքը սկզբից նկարում է պատկերը, ապա տրոհում։
Հետմոդեռնիզմի մյուս հատկանիշներն են՝ ինտերտեքստայնություն, արտահայտության մակերեսայնություն, բարձրամիտ, խոցող հեգնանք, սեփական դիրքերի փաստարկման գրեթե բացակայություն, բաց ստեղծագործություն (նրա անավարտ ձև)։ Չի պահպանվում կապը բարձր հոգևոր արժեքների հետ։ Ստեղծագործություն են մուտք գործում պահի տպավորություններն ու հոգեկան մղումները։ Թույլ են պատճառահետևանքային կապերը, արդյունքները հստակ չեն որոշարկվում[1]։
Խոսելով Էդ. Միլիտոնյանի պոեզիայի և հետմոդեռնի հետ եղած կապի մասին, ինչպես նշել ենք, այդ կապը համակարգային բնույթ չի կրում, այլ միայն վերցվում են առանձին սկզբունքներ։ Դա, ավելի ճիշտ, ոչ այնքան վերցնել է, որքան ժամանակի հետ համաքայլ ընթանալու, կյանքի խորքերը թափանցելու արդյունք։ Սակայն բանաստեղծը հեռու է հետմոդեռնի ամեն ինչ ժխտող ոգուց և պահպանում է հոգևոր արժեքների գերակայությունը։ Իհարկե, բանաստեղծը տեղ է տալիս ենթագիտակցական առաջադրույթներին։ Էդ. Միլիտոնյանը հետևում է ամբողջականի կոնցեպցիային (թեև առանձին բանաստեղծություններում կան ապակառուցվածքի տարրեր, նկատվում է ձգտում դեպի հակասականը, երբեմն՝ հատվածայինը։ Բնորոշ է կյանքի վերաբերյալ փիլիսոփայական հայացքի ռելյատիվիզմը (հարաբերականությունը)։
– Տեսիլներում չորս կողմից//Խաբկանքների ցանց հյուսում,//Փիլիսոփան մանկան պես//Օրորվում է այդ ցանցում։ («Ստվերներ», «Ժամանակի գիր»)
Հետմոդեռնի և դասականության համադրականությունը բնորոշ է հատկապես «Ժամանակի գիր» ժողովածուին (2021 թ.)։ Այն հատկանշական դեր է ունեցել «Ցասման հաց», «Է», «Մի բուռ խոսք» ժողովածուներում։
Նկատի ունենք այն, որ բանաստեղծություններին ինչ-որ չափով բնորոշ են դառնում եզրակացության հավանականությունը, շարադրանքի անսպասելի շրջումը, անավարտ լինելը (դասականին հակառակ), երկվությունը, խաղը բառային տարածքում, հանկարծադեպ կանխատեսումը, փիլիսոփայական իմաստով հարցականներ, կյանքի տարարժեքավորումներ, սկիզբ-վերջ փոխատեղումներ (դատողությունների «հոսք»), ասվածի բազմարժեքությունը, հումոր, խոցող հեգնանք, որի պարագայում իմաստը փոխվում է հակաիմաստի։
Չափազանց թարմ են իրենց ասելիքով պայմանականորեն ասած համադրական բանաստեղծությունները։ Հատկապես դա վերաբերում է «Ժամանակի գիր» ժողովածուի «Մարդկանց ցուցահանդես» շարքին։ Հեգնանքը սկսվում է շարքի վերնագրից։ Իշխող է դառնում կյանքին տրվող երկվական գնահատականը.
– Երգչախմբով տիեզերքն է հոլովում//Գոյ ու չգոյ և այլ կյանքի//Ալելուն… («Ընտելացանք»)
Գոյ ու չգոյի կողքին դրվում է «և այլ կյանքի» աբսուրդ ըմբռնումը (աբսուրդը նույնպես սկսվում է շարքի վերնագրից՝ «Մարդկանց ցուցահանդես»)։
Շարքի բանաստեղծություններին բնորոշ է երկիմաստությունը։ Հարկ է կողմնորոշվել հնարավոր տարբերակների մեջ, ինչը հարստացնում է իմաստային դաշտը (մենիմաստությունը ներկայումս քարացածության տպավորություն է թողնում)։
– Եվ նայում ենք կրկեսի ծուռ հայելուն,//Նրա խորքի արձագանքն է//Ալելու… («Ընտելացանք»)
Բանաստեղծությունը թողնում է բազմաձայնության տպավորություն, որը հուշում է գիտակցության տարընթերցումի շերտերի մասին (միաձայնությունն արդեն խլացնող է)։
– Դիրիժորի դերն է տերը հայելում,//Զանգն է զարկում, սիրտն է զարկում,//Ալելու… («Ընտելացանք»)
«Ընտելացանք»-ը երգչախմբային ձայնի տպավորություն է թողնում և լի է զուսպ դրամատիզմով։
Բանաստեղծություն է մուտք գործում պրոզայիզմը։ Մարդը ճանաչվում է ինչպիսի շապիկ, կոշիկ, պիջակ հագնելով («Մարդուն ճանաչելն այնքան հեշտ է»)։ Նա «պարզ բաղադրություն է քիմիական»։ Սակայն մարդու ներսն անճանաչելի է։ Բանաստեղծությունն ավարտվում է բառախաղով (դասական ավարտին ոչ բնութագրական).
Մարդը լեզվաբանական շուտասելուկ է.
– Ինչպիսին է՝ այդպիսին է։//Այնպիսին է՝ այսպիսին է։//Մի խոսքով՝ պիսին, պիսին,//Սին, սին։
<<Մարդկանց ցուցահանդես» շարքը լի է պարադոքսներով (ընդունվածին հակադիր, հակասող կարծիքներ, ընդունվածի մերժում՝ նորի ու անսովորի առաջադրմամբ)։ Պարադոքսը ուժեղացնում է խոսքի ներգործությունը, շեշտում անսովոր մտքի կարևորությունը։ Պարադոքների վրա է կառուցված այս բանաստեղծությունը.
– Երբ ընկերներից մեկի թաղմանը//Չգնաս,//Նա էլ չի գա//Քո թաղմանը։//Բա որ հանդիպեք իրար,//Ի՞նչ եք ասելու։//Այն աշխարհում ստելն//Այնքան էլ ընդունված չէ։ («Մարդկանց ցուցահանդես»)
«Կոկտեյլ» բանաստեղծությունը կյանքի հակասությունների խտացումն է՝ ժխտման ոգու դրսևորմամբ («Հիմա ոչ մի բան, ոչ էլ վերջաբան»)։ Սա ճգնաժամ է արտահայտում։ Պարադոքսալ ասույթը միավորվում է հեգնանքի հետ։ Պարադոքսն ընդունում է սրամիտ ձև.
– Եթե ապրում ենք,//Պիտի ապրենք,//Սա մարդկայինն է։//Եթե չենք ապրում,//Պիտի չապրենք,//Սա աստվածայինն է։
Աբսուրդի հիմքով նյութականի և աննյութականի իմաստով, իրենց տեղերը փոխում են հոգին և մարմինը.
– Աննյութի մեջ նյութը//Հանց քո մեջ հոգին…
Հոգին դրվում է նյութի, իսկ մարմինը աննյութի շարքում։ Սա պարադոքս է՝ չսպասված, տարօրինակ և հեգնական ձևակերպում։ Պարադոքսն ընդունակ է տպավորել, համոզել, որովհետև ինքնատիպ է, սրամիտ, իր ձևակերպումներով՝ «հանդուգն»։
– Մարդը երբեմն այն աշխարհում//Նոր հասկանում է այն,//Ինչ ես չեմ կարող ասել//Այս աշխարհում։ («Մարդիկ», «Ժամանակի գիր»)
Հեգնանքը և իմաստուն միտքը միանում են և ստացվում է Աստծո սխալ կատարածի և մարդու տված պատասխանի պարադոքսալ մեկնություն.
– Արարիչը մեզ ձեռ առավ//Իր արածով,//Մենք էլ նրան՝//Մեր չարածով։ («Արարիչը…», «Ժամանակի գիր»)
Անսպասելի միտքը բանաստեղծության ավարտի նշանակություն է ստանում.
– Օ՜, վեհ հավերժն է՛լ երազում է վերջ։ («Ոչ մեկի մտքով…»)
Հեմինգուեյի ինքնասպանության պատճառը դիտում է հոգեկան երկպառակություն.
– Նա հաստատ որպես ջահել առյուծ,//Չէր հանդուրժում ծեր առաջնորդին։ («1961 թվականի հուլիսի 2-ին»)
Բանաստեղծը հեգնում է պոեզիան, որը չի թողնում «մի լավ, լուռ և անբացատրելի մտածենք» («Բառերը կարևորելով», «Ժամանակի գիր»)։ «Անբացատրելի» մտածել՝ սա նշանակում է բառերի չփոխարկվող ենթագիտակցական մտածողություն։ Հետմոդեռնում ենթագիտակցականը կարևոր բաղադրիչ է։ Նույն այդ ենթագիտակցական հողի վրա «բառերը վերածվում են անմեկնելի բազմիմաստության»։ Բանաստեղծության վերաբերյալ պատկերավոր դատողությունները շարունակվում են՝ կազմելով թվացիկորեն չդասդասված ասույթների շտեմարան։
Պոեզիայի գնահատականը տարբերակային է, սակայն խորացող (տարբերակայինը հետմոդեռնում մտածողության իշխող եղանակ է)։ Ահա օրինակներ. Բանաստեղծությունն «անկատար որս» է, «գիրն ընկնում է մտքի ստվերից», լեզուն «որքան լռի իր մասին, Այդքան կխոսի» (պարադոքս)։
Գրի հանդեպ առկա է ժխտական վերաբերմունք («Արժե գրել», «Ճերմակով լցված փաթիլ ու թուղթ»), ինչը հեգնական բնույթի է։ Գիրը մնում է ժխտում-հաստատում օղակում՝ ի խույզ ճշմարիտ գրի։ Գրի «ժխտմամբ» բանաստեղծը քանդում է նրա վերաբերյալ կարծրատիպերը, գրի վերաբերյալ ձևավորվում է հարաբերապաշտական վերաբերմունք։
Բանաստեղծը կայուն անկայունի սահմանին է։ Նրա համար բանաստեղծությունը գոյացումի անհաստատ գործընթացում է, քանզի որևէ ծրագրված ընթացք արդեն կջնջեր նրան ի վերուստ պարգևած խորհուրդը։ Բանաստեղծի հայացքը կյանքին ու արվեստին ռելյատիվիստական է (հարաբերապաշտական), սակայն, միևնույնն է, նրա համար ծանրության կենտրոնը նախասահմանված արժեքներն են, որոնց շուրջ են տարընթերցումները։ Եվ եթե բանաստեղծությունը ձևակերպվում է որպես մտքի ստվերից ընկնող, ապա այդ միտքը արժեքների տիրույթից է։ Սակայն, ըստ բանաստեղծի, արժեքները պետք է նորակազմության գործընթաց մտնեն, ծնունդ առնեն հարաբերապաշտական օրենքներով, որպեսզի չմնան կաղապարի շրջանակում։ Ահա ուրեմն, բանաստեղծությունը հարաբերականության սահմաններում պետք է որոնի արժեքները, անհայտի թափանցումներում։ Ահա «Ժամանակի գիր» ժողովածուի գլխավոր ասելիքը։
Երբեմն բանաստեղծությունը ներկայանում է որպես բացասական, անկանոն, ենթագիտակցական մտորումներով քննության արդյունք։ Ապակառուցվածքը (դեկոնստրուկցիա) հնարավորություն է տալիս նախկին պատկերացումներից ամբողջովին հրաժարվել, կառուցվածքի ընտրությունը ևս ենթագիտակցության դաշտ տեղափոխել։ Խոսքն ամբողջությամբ փոխաբերականացվում է։ «Աշունը» բանաստեղծությունն ամբողջությամբ փոխաբերական պատկերների շարք է։
– Աշունը եկել էր//Պոեզիայի փառատոն… («Աշուն»)
Բանաստեղծությունը սրտառուչ աշնանային ու մարդկային հոգեբանական երանգներով է հարուստ։ Տողը լեցուն է ապրումային լիցքերով, տխուր-զվարթով, գորշ ու գույնզգույն փոխակերպումներով։ Մայրիկ-տարիքով կինը «Այնքան ջերմ է գնում ի մահ,//Ասես Ուխտագնացության» («Հոգեվարքից մի քիչ առաջ»)։ Նուրբ հումորով ստեղծվում է մարդկային ջերմ ապրումների երանգադաշտ։ Սա նաև վերաբերում է «Կորիզ և հոգի» բանաստեղծությանը.
– Ամպերի կերպով//Կուտակված հոգիք,//Ձեր անձրևն է լույս//Մարգարտահատիկ։
Պոեզիան ասում է չասված բաներ, մուտք գործում հոգու անթափանց շերտեր։ Անտես երևույթները դառնում են տեսանելի։ Ի հայտ են գալիս և խոսում տեսիլները։
«Ժամանակի գիր» ժողովածուն ավարտվում է «Սև հումոր» շարքով, որը խտացնում է խոցող հեգնանքը։
– Այսպիսի աշխարհ,//Անօրինակ աշխարհ,//Մրցում են դժոխք//Ընկնելու համար։
Բանաստեղծական պատկերները իրար են խառնում դրախտն ու դժոխքը։ Բանաստեղծին մնում է ոչինչ չընտրելը կամ ոչինչն ընտրել (խաղային ոճը շարունակվում է)։
«Ֆրիկի գանգատը» բանաստեղծության մեջ Տիրոջը հանդիմանական հարց է տրվում.
– Մեզ սիրելու տեղ այս ո՞վ է ատել։
Շարքերը խաղարկային բնույթով վերածվում են մեկ տեքստի։ Բանաստեղծությունից բանաստեղծություն ընթանում են պատկերավոր խոհերը, նաև որոշակի տրոհումներով, իմաստային կենտրոնը ոչ միշտ վերջին տողերում պահող տեքստ է։
Ասում ենք տեքստ, քանի որ բանաստեղծությունը հեղինակի համար ոչ այնքան ռիթմիկ խոսք է, որքան գրված է ընթերցման համար։ Որոշ տողեր միասին երբեմն ունեն հարաբերական ինքնուրույնություն, որոնք ընդհանուր ասելիքի մեջ ինքնավար դեր ունեն։ Բանաստեղծության դերը համարվում է «Փոխադարձությունը//Ամեն ինչի միջև»։ Խոսքը հոգևոր (և ոչ միայն), սիմվոլիկ (նաև իրական) կապերի փոխադարձության մասին է («Բանաստեղծությունը թռչուն չի»)։ Բանաստեղծությանը հետմոդեռնիստական գնահատական է տալիս ինքը՝ բանաստեղծը.
– Բնության մեջ տեսնում ես//Հոգուդ ու մարմնիդ//Կրկնակին//Եվ նրա մեջ տեսնում//Բանաստեղծություն։ («Բնության մեջ տեսնում ես»)
Այսպիսով հոգու և մարմնի կրկնակն է բանաստեղծությունը (հետմոդեռնիստականը կրկնակ անվանելն է)։
Էդ. Միլիտոնյանն ընթերցողի մեջ ձևավորում է «տեքստ-գիտակցություն» (սա Բարտի եզրույթներից է)։ Մտածողություն-կառուցվածք ասելով՝ հասկանում ենք մտածողություն-Բան կառուցվածքը։ Բան ասելով՝ Էդ. Միլիտոնյանը առաջին հերթին հիշում է գիրը (գրի Բանը)։ Գիր ասելով՝ բանաստեղծը նկատի է ունենում գրչության բոլոր տեսակները, գրականության բոլոր ժանրերը և, այդ թվում, բանաստեղծությունը։ Նա գնում է բանաստեղծությունը գրավոր խոսքի միասնական տեքստ-կառուցվածքում ընթերցելու ճանապարհով։ Բանաստեղծությունը տարրալուծվում և իմաստավորվում է գրի (խոսքի, Բանի) մեծ կառուցվածքում։
[1]․ Տես՝ Эстетика, Ростов-на-Дону, ”Феникс“, 2005, стр. 167.
