Չակերտների մէջ կամ չակերտներից դուրս՝ փա՜ռք Աստուծոյ, 2021-ը յոբելենական տարի չէ Յակոբ Օշականի առիթով, պարտաւորուածի հանգամանք էլ չունենք հանդէս գալու գնահատութեան կարգապահ ոճով, պարզապէս մեր գրական տնտեսութիւնը ընդհատ շնչառութեան իր սովորական կշռոյթով, կրիայի քայլքով կամ հրեղէն ձիու վարգով շարունակում է ընթանալ մաշուած մտքի փոշոտ, կրկնակ արահետներով, չյոգնելով գովասանքներից, պարգեւներից։ Առտնին, սովորական գրական հեւք, ուրիշ ոչինչ կարծես։ Վստահ ենք, հանրութեան մի մասը թերեւս լաւագոյն դէպքում ձանձրոյթի սուրերով կամ անտարբերութեան հովերով կ’ընդունի արժեւորման այսպիսի արտայայտութեան եղանակը։ Այս հրապարակում-յօդուածը այնքան էլ Յ. Օշականի մասին չէ գուցէ, այլ իրականում նպատակ է հետապնդում գրականութեան արժէքների կարգաւորման ազգային ինստիտուտը «կարգի գցելու»։
Ընդամէնը տարիուկէս առաջ Երեւանում «Սփիւռք» Գիտաուսումնական Կենտրոնը լոյս ընծայեց Յակոբ Օշականի ամբողջական գործերի հնարաւորինս գիտական հրատարակութեան առաջին հատորը։ Ի հա՛րկէ, պատրանք չենք տածում, թէ մեզ, անգամ մեզ յաջորդող սերնդին կը յաջողուի տեսնել կամ ամբողջապէս լրումի հասցնել հրատարակութիւնը։ Բայց, ընդունենք, որ առաջին հատորի լոյս աշխարհ գալը գրական խոշոր իրադարձութիւն էր։ Ընդունենք նաեւ, որ գիրքը Հայաստանում պատշաճ գնահատութեան դեռ չէր կարող արժանանալ։ Պարզապէս մենք պատրաստ չենք, աւելի անկեղծ՝ պատրաստուած չէինք էլ կարող լինել Օշականին մեր մտերմութեան շրջանակում «ողջունելու», ինչպէս ասում է արեւմտահայ դասական աւանդոյթը։
20-րդ դարասկզբից մինչեւ այսօր գրական քաղաքականութիւնը շարունակում է ապրել ճանաչման կաշկանդումների աւանդական տատամսումները։ Անձնական համակրանքն ու հակակրանքն էին վերաբերմունքի դուռ բացում կամ փակում այս կամ այն հեղինակի ճակատագրի առջեւ։ Օրինակներն ակնբախ էին, ցայտուն, կար միտումի սուր հասցէաւորում. այսպէս, Շիրվանզադէն Մուրացանին ժխտում էր զուտ անձնական չկամութեամբ, Օշականն իր հերթին՝ նոյն Շիրվանզադէին, Սուրէն Պարթեւեանին՝ «Սահակ Պարգեւեան» մշակութային վէպում եւ քննադատական յօդուածներում, Կոստան Զարեանին, Տէրեանն ու Չարենցը իբր «գաղափարական» խրամատներից ցեխարձակումներ էին կատարում Ահարոնեանի ուղղութեամբ եւ մերժում էին «հեթանոսական» գրական շարժումն ու նրա առաջնորդներին՝ Վարուժան ու Սիամանթօ, ձեռքի հետ էլ «սասանում» «Մեհեան» հանդէսի գեղագիտութեան հիմերը։ Յաճախ սոցիոլոգիական մեղադրանքները հատու զէնք էին, շատերի ճակատագրերի լուծման «պատրաստի» բանաձեւեր. Բակունցը իբր կարօտում էր «պրովինցիայի մայրամուտը», կամ Մահարին նախընտրում էր բնաշխարհի այգեստանները՝ մի կողմ թողած սոցիալիստական «պրովինցիայի» լուսաւոր պողոտաները։
Արեւմտահայ հին ու նոր, նորագոյն կիսափակ էջերից գրական անարդարութեան միտումի հետեւանքները այսօր էլ սիրտ են կոտտում. մինչեւ անգամ Վահան Թէքէեանը Հայաստանի դպրոցներում առանձին ծրագրային հեղինակի «անձնագիր» չունի, «չի՜ քաշում», ու վերջ, էլ ուր մնաց նրան հանճար կոչելու յաւակնութիւնը արեւմտահայերի գրական միջավայրում։ Ո՜ւր են Զ. Եսայեանը, Զ. Որբունին, Համաստեղը, Ա. Հայկազը, Վ. Շուշանեանը, Մ. Իշխանը, Ն. Սարաֆեանը, պոլսահայ նորագոյն ինքնատիպ, անկրկնելի գրական դէմքերը (Յ. Մնձուրի, Զահրատ, Զ. Խրախունի, Զ. Պիպէռեան, Ռ. Հատտէճեան եւ էլի ուրիշներ)։ Նրանք, ի հա՛րկէ, կարող են ստեղծագործական հարուստ շերտերով յիշեցնել իրենց իրաւունքները, բայց լսողն ո՜վ է, գրական չափման «չինովնիկները» բանալիները վաղուց նետել են Արաքսի որոգայթները։ Սփիւռքից մեր հանրակրթական աւագ դասարաններում «ներկայ» ստացել է միայն Շահան Շահնուրը։
* * *
Յակոբ Օշականի գրական մեծութիւնը մեր ափի մէջ է, յայտնութեան զօրութեան պէս, իսկ չափումներն ու խորաչափը՝ ափերից դուրս։ Նրա շատ սկզբունքների հետ կարող ենք հաշտ չլինել, բայց սթափեցնող գնահատութիւնները ուսանելի են ու ճշմարտաձայն։ Դեռ Պարոյր Սեւակի ներքնատեսութեամբ եւ օրհնութեամբ նրան շնորհուեց մեր բոլոր ժամանակների մեծագոյն քննադատի տիտղոսը։ Ինչ է, նրա հետ վիճելն ու վիճարկելը անիմա՞ստ էր։ Ի հարկէ ո՛չ, բայց Սեւակը մէկ արտայայտութեամբ ճկեց տարակարծ ենթակայութիւնները, լռեցրեց չմահաւան կարծիքները եւ կարծես շտկեց համակարգի հաւկուրութիւնը։ Իրաւունք ունէր, քանի որ գիտակցեց՝ հրապարակի վրայ արեւմտահայ գրականութեան տասնհատորեայ աննախադէպ համապատկեր-յուշարձանն է՝ անզիղջ ու արդար մեկնութիւններով, համադրական ծանօթագրումներով, հիացումով ու հպարտութեան գիտակցումով։
Բայց դրա դիմաց ամրակուռ փակուեցին Օշականի վիպագրութեան, թատրերգութեան ու առհասարակ գեղարուեստական հարուստ ժառանգութեան առջեւ մեր դուռ ու լուսամուտները, հնարաւոր մուտքերը։ Դրանից շահողը գրական միջակութիւնն էր, կորցնողը՝ իսկատիպ գրագէտը, վաղուայ ազգային գրականութեան դրօշակիր ուսանողը, վերջին հաշուով։
Հնուց եկած բարի աւանդոյթ է. գրողին ճանաչելու ուղիղ ճանապարհը նրան գաղափարական բովանդակային խնդիրների՝ ազգայինի, պատմականի եւ գեղագիտական ընկալումի միասնական հունի մէջ, միջգրական խաչմերուկներում տեսնելու, համադրելու կարելիութիւնն է։ Դժուարին յանձնառութիւն ունենք բոլորս՝ բացայայտել Օշական պատմամշակութային եւ, ի հա՛րկէ, բնափիլիսոփայական երեւոյթի համազգային ընկալման ներքին շերտերը։
Յ. Օշականի շուրջ գիտական եւ գեղագիտական հարցադրումները մեզանում հրամցուել են ենթակայական խճողումներով, սուր հիացական, իսկ աւելի յաճախ՝ մերձգրական չափորոշիչների կիրառումով, տաղանդի առկայծումի անհանդուրժող կրքոտ ժխտումով։ Ընդհանրական մօտեցման «հանդարտ» եզրեր չեն փնտռել կարծես։
Հետեւա՞նքը. գրամշակութային միջանցքներում երբեւէ ամէնից արդիւնաւոր գրողը ամէնից սակաւաթիւ ընթեցողական լսարանն ունի։ Վիհի եզերքին ենք. չի յաղթահարւում առարկայական հակասութիւնը գերակայ խորքի եւ արեւելահայ գրական հանրութեան անտարբերութեան արանքում։
Այժմ մի քանի ժլատ գնահատումներով ուրուագծենք գրողի ստեղծագործութեան աննախադէպ հարուստ կորը՝ 1900-ականներից սկիզբ առած պատմուածքների ընդգրկուն շարքերից, վիպակներից դէպի պատկերներ եւ անգամ հէքեաթներ («Խոնարհները», «Խորհուրդներու մեհեանը», «Երբ պատանի են», «Կայսերական յաղթերգութիւն» եւ ուրիշներ), այն, ինչն անկասկած կազմում է արձակագրի բարձր նուաճումների առաջին հանգրուանը, եւ դա՝ ընդհուպ մինչեւ 20-ականներ, ուր փոխնիփոխ գրաւում են բեմական կառոյցները՝ «Պոլսական բարքեր»ի շարքից («Նոր-պսակը», «Կնքահայրը», «Աքլորամարտ», «Մինչեւ ո՞ւր») մինչեւ ուշ գրուած պատմական դրուագները («Երբ մեռնիլ գիտենք», «Երկնքի ճամբով», «Ստեփանոս Սիւնեցի»), մինչեւ քնարախաղերը։ Ի դէպ, «Կայսերական յաղթերգութիւն» պատմուածքների շարքը եւ «Երկնքի ճամբով» դրաման բացայայտում են եղեռնի անատոմիան՝ հայ եւ թուրք կերպարների վարքագծի հոգեբանական հակընդդէմ անցումներով, գերմանական յաղթերգութեան մերկապարանոց քննաբանութեամբ։
Դրանց զուգընթաց եւ այնուհետեւ Օշականին Դոստոեւսկու, Ջոյսի եւ յատկապէս Պրուստի զօրութեան ներուժով կլանեց ժանրային կտրուկ անցումը դէպի վէպերի եւ վիպաշարերի մեծղի տիրոյթ նոյն 20-ականների վերջերից մինչեւ 40-ականները։ Այստեղ վիպագրի զօրութիւնն է. կարելի է որսալ ժողովրդական կեանքի բոլոր կողմերը՝ բարք, պատմական խորք, անհատի հոգեբանութիւն եւ մեկնական տեսողութիւն, նկարագիր, սեռ, ողբերգականութիւն, դիպաշարից «շեղումների» շարունակական մուտքեր, հայ եւ թուրք առանձին ու գիրկընդխառն ճանաչողութեան, գեղարուեստական քննութեան ցայսօր չգերազանցուած դրուագներ։
Օշականի մեծ արձակի գեղարուեստական հզօր եւ ընդհանրացնող մուտքը եղաւ առաջին վիպական երախայրիք «Ծակ-պտուկը», որի հերոսները՝ Պրուսայի գեղօրայքի, ի մասնաւորի՝ գրողի ծննդավայր Սէօլէօզի հոգեհարազատ միջավայրից էին՝ Հայրապենց գեղանի Նազիկը, ընդոստ Զաքարենց Զաքարը, ոճրապարտ Հաճի Ստեփանը, ինչպէս նաեւ Օվակենց Առաքելը, Հեղնան, կերպարներ, որոնք հաստատում են մարդու տառապանքը եւ դրանից «ազատագրման»՝ տարբեր, հակադիր հայեացքով ու զգայութիւններով յատկանշուող յաղթահարման կամ անկումի ուղին։ Նրանք անցնում են «մեղքի», հերոսագործութեան, սիրո ողբերգականութեան, «ոճիրի», քրիստոնէական բնափիլիսոփայութեան, արդարամտութեան ըմբռնումների ներհակ բովով, ինչպէս անցել էին վէպի մեծ ուսուցիչ Դոստոեւսկու կերպարները։
Առաջին վէպին յաջորդեց նոյն Պրուսայի հայութեան առտնին, բայց եւ հերոսական կեանքի համապարփակ ծալքերն ընդգրկող «Մնացորդաց» վիպաշարը՝ անկրկնելիօրէն տիրական Սողոմենց Սողոմի, Աղուորի, Նալպանտենց Հաճի Արթինի, Հաճի Աննայի, անկարողունակ ու գիջացող Սերոբէի, քոմանտան փաշայի կերպարներով։
Տողանցող հերոսները շարունակում էին գիւղական համապատկերը նաեւ ուրիշ վէպերում, ինչպէս ասենք, վիպաշարից անջատուած արեւելահայ քաղաքական պատրանքներով տոգորուած գործիչ Մաթիկ Մելիքխանեանը՝ համանուն վէպից, որը յայտնուել էր Պրուսայում, իսկ այնուհետեւ նահատակուել հարիւր մէկ տարուայ զնդանների խուլ նկուղներում։
«Սահակ Պարգեւեան» վէպը գրամշակութային խոր շերտեր էր թափանցում, թէեւ հեղինակը, թւում է, Երուանդ Օտեանի նման խրուել է միայն Կահիրէի հայկական քաղաքական անցուդարձի հունը։ Այստեղ էլ կայ երգիծական համատարած շունչ, բայց օտեանական ազգային-քաղաքական նպատակների թիրախը շրջանցուած է։ Հերոսները նոր Սփիւռքի քաղքենի կեանքի անգոյն եւ գահավիժող աշխարհն են կազմում՝ թէ՛ գրող-մտաւորականներ (Սահակ Պարգեւեան, արեւելահայ յայտնի վիպասան-թատերագիր, անգամ՝ մեղմ հումորով գծուած, դիւրութեամբ գուշակուող նախատիպերով Տիրան Տիրանեան, Հովիւեան եւ ուրիշներ), թէ՛ սիրահարների նեղ կամ լայն շահերի գզվռտոց՝ «զգացմունքների ֆլոբերեան դաստիարակութեան» ընդմէջէն (Արտեմիս եւ Սոնա Գոհարեաններ, Արտակ Գասպարեան, նաեւ հոգեւոր գործիչ՝ «կաթողիկոսցու եպիսկոպոս»՝ միամիտ խաբկանքով կեղծ սիրուն հետամուտ), մեծահարուստ, նիւթապաշտ, անբարոյ, բայց միշտ բարերարի հովեր առնող, ըստ էութեան՝ բոլոր վէպերում հանդիպող հաւաքական չարի նոր մարմնաւորում Մինաս Մարանը՝ «իր» խաղացկուն Մելինէի հետ կամ ամուսնութեան հովերին տրուած ծերացող հնդկահայ մեծահարուստը։ Ամենուրեք փառասիրական մղումներ են, նախանձի որոգայթներ, որոնք կառուցում կամ որոնց զոհ են գնում վէպի գրեթէ բոլոր կերպարները։
Քաղաքական հարուստ ենթախորքով խորագնայ թուրքահայեաց աշխարհ են բացում «Հարիւր մէկ տարուան» վիպաշարի գործերը։ Թուրքի ֆենոմէնն է այստեղ՝ մարդը, նախամարդը, գազանը, բայց եւ սիրող, նուիրումին զոհաբերուող կինը: «Հաճի Մուրադ»ի չերքեզուհին, օրինակ, մեզ հաճելիօրէն տանում է Դ. Վարուժանի «Հեթանոսական» ընդարձակ բանաստեղծութեան խորքերը, «Հաճի Ապտուլլահ»ի Նայիլէն Պոլսի բարձրաշխարհիկ կնոջ խիստ համակրելի այն կերպարն է, որը զոհ է գնում չարին ու դաւին, սնոտիապաշտութեան շահարկումներին։ Նրա կորուստը անպաշտպան մարդկայինի դիմաց գրողի անհուն ցաւն է, գութի տառապակոծ շարժը։ Սիւլէյման էֆէնտին ծառանում է հօր դէմ, սպանում նրան, երբ սա յանդգնել է պղծել ամէնից սուրբ զգացումը։ Նա դատապարտուած է, բայց պատրաստ է կրել իր խաչը, սրտի հովանք կայ այլեւս՝ պատժի դիմաց չի զղջում։
Կեանքի մայրամուտին հէքեաթ-վէպերի ծրագրած, բայց անաւարտ ձգած «Կեանքին պէս», «Օսկի օրան» գործերը խոստանում էին յիշատակների վերհանման ժանրային նոր կառոյց, որը տանում էր դէպի մանկութեան շրջանի նոր իմաստաւորման կերպեր։ Վիպաշարի գրքերը շարունակութիւն այլեւս չունեցան։ Մահը փշրեց ծրագրերը։
Բայց մահը Օշականի համար անմահութեան նոր շէնք պիտի բացէր՝ բարձրադիր պատուհաններով, որից այն կողմ նրա հրաշալի գրականութիւնն է։
Մենք նրա գրականութեան ընկալման նախադրանն ենք։
