ՀԱԿՈԲ ՄՆՁՈՒՐԻ – 135 / ԱՐՄՏԱՆԻ ԱՅԳԻՆԵՐԸ

Այս­տե­ղը ձոր է: Այս տե­ղե­րը ձո­րեր են։ Այս ձո­րե­րը արտ կըլ­լա՞։ Արտ կշին­վի՞։ Այս­տե­ղը լեռ է։ Շրջա­պա­տող լեռ­ներ են։ Գ­լուխդ վեր­ցուր՝ եր­կին­քը կտես­նես միայն։ Այս ստո­րոտ­նե­րը եզ կբեր­վի՞։ Կլծվի՞: Այս ձո­րե­րեն գե­տը՝ Ղա­րա­պու­տա­խը կանց­նի։ Այս գե­տա­փե­րը ա­րոր կբա­նի՞: Ա­կոս­ներ կշար­վի՞ն։
­Կան տե­ղեր՝ արտ կըլ­լան։ Հոս­կե վար՝ գե­տին ա­փը, Ա­մըր­քա­րի մո­ղես­տա­նը կա: Նե­տե, մաք­րե մո­ղե­րեն։ Արտ ը­րե։ Հոս­կե վեր՝ Թե­ղը կա։ Գե­տին ձախ ա­փը, խի­ճե­րու ա­նա­պատ մըն է։ Ա­մըր­քա­րին չորս ան­գամն է, մինչև Սուրբ Գ­ևոր­գին լեռ­նե­րը կեր­կա­րի։ Խի­ճե­րը մա­կե­րեսն են, հոն ալ արտ կըլ­լա: Եր­րորդ՝ լեռ մըն ալ կա։ Թե­ղեն վեր է։ Ա­պուշ­տա­յեն ան­ցիր, ա­նոնց ուխ­տա­տե­ղին՝ Աստ­վա­ծա­մարն ալ ան­ցիր։ Ա­վա­զուտ­նե­րը։ Գե­տին եր­կու ա­փե­րը կղմինդ­րի գույն ա­վազ­նե­րու տա­րա­ծութ­յուն մը։ Այն­քան մեծ է, որ՝ ձի վազ­ցուր ա­մեն ուղ­ղութ­յամբ։ Աչ­քերդ կխտղտի՝ քա­նի նա­յիս ան­սահ­ման ա­մա­յութ­յու­նը։ Գե­տը կկորսնց­նես։ Ո՞ւր է գե­տը, «հոս գետ չկա» կը­սես դուն քե­զի, մինչև որ ա­փե­րուն մո­տե­նաս։ Քա­նի տասն­յակ­նե­րով ար­տեր կըլ­լան հոն։
Ցա­նե ցո­րենդ՝ այս ե­րեք տե­ղե­րեն ուր որ կու­զես։ Կ­բուս­նին, բայց չեն բարձ­րա­նար։ Մինչև ծուն­կերդ հա­զիվ կհաս­նին։ Ծունկ­թաղ մը հա­զիվ կըլ­լան։ Թ­զուկ բերք մը կառ­նես։ Հաս­կե­րուն եր­կու կող­մե­րը չոր­սա­կան, հին­գա­կան հա­տիկ­նե­րով։ Ա­նոնց ալ­յուրն ալ վտիտ է, ուժ չու­նի։ Խ­մորն ալ չերկն­նար, չի բաց­վիր, չի տա­րած­վիր րա­պա­թին վրա։ Մեր բարձ­րա­վան­դա­կի Կա­պույտ Լույ­սի, Քար­սաղբյու­րի, Կա­պույտ Կա­պան­նե­րու կամ Ջր­կո­րու­սի, Վեր­նաղ­բյու­րի, Ե­րի­ցաղբ­յու­րին ար­տե­րուն ար­ևա­գույն հունձ­քե­րը՞ կու­զես, որ մինչև ու­սերդ ել­լեն։ Հաս­կե­րը՞, մո­նը՝ ոս­կե­փո­շին, վրան։ Հա­տիկ­նե­րը տաս­նըու­թա­կան, քսա­նա­կան՝ մարգ­րի­տի պես շար­ված։ Ա­մենքն ալ՝ ալ­յու­րով լե­ցուն, մա­տովդ պատ­յան­նե­րուն ճնշես՝ ալ­յու­րը դուրս կցայ­տե։ Կամ ա­նոնց հա­ցը՞, որ հա­ցե­փը ա­կի­շին ծայ­րո­վը թո­նի­րին կո­ղեն քա­շե, հա­նե, գե­տի­նի վա­լա­նե­րը նե­տե, գո­լոր­շին բաղ­նիք դարձ­նե հա­ցա­տու­նը։ Եփ­ված հա­ցե­րուն հո­տը, ա­մե­նեն հա­մե­ղը, ա­մե­նեն ա­խոր­ժագր­գի­ռը հո­տե­րուն, թա­ղը պա­շա­րե։ Առջևդ սեր ըլ­լա, մեղր ըլ­լա, կա­քա­վի խո­րո­ված, եղ­նի­կի խո­րո­ված ըլ­լա, սերն ալ, մեղրն ալ, խո­րո­ված­ներն ալ ձգես, չդի­մա­նաս, ծայ­րեն պա­տառ մը փրցնես և­ ու­տես, չգո­հա­նաս, մեկ մըն ալ, եր­րորդ մըն ալ փրցնես։ Այս ձո­րե­րը արտ ըլ­լա­լիք տեղ չկա։ Ք­ռա են։ Ք­ռա­նե­րու վրա արտ կըլ­լա՞: Այս քռա ը­սածս ալ՝ ա­վազ է։ Բայց ա­վա­զը փա­փուկ է, քայ­լերդ կթա­ղին մե­ջը, հետ­քերդ կշար­վին վրան։ Իսկ քռա­նե­րը, ի­րա­րու միա­ցած, միակ­տուր ե­ղած, քա­րա­ցած են։ Ոչ կփրթին, ոչ կփշրին: Փոր­ձե­լու ալ ըլ­լաս՝ բրիչդ կբթաց­նեն, մինչև որ կոտ­րի։ Ա­սոնց վրա­յեն կքա­լենք՝ կար­ձա­գան­քեն մեր ոտ­քե­րուն տա­կը։ Ա­ղի գույն ճեր­մակ են։ Ու­րիշ տեղ մը՝ գորշ գույ­նով են։ Շատ տեղ ալ՝ սեփ֊սև են, ա­ծու­խի պես։
Ան­ծեղ­կա­յի դի­մա­ցը, գե­տին աջ ա­փը, լեռ է։ Ինչ­պե՜ս ցից է: Ոտ­քերդ չեն բռներ, կվախ­նաս ել­լե­լու։ Լե­ռան ե­րե­սը, մինչև ուր եր­կին­քին կհաս­նի, ժայ­ռեր են։ Կարգ֊­կարգ։ Ա­մենքն ալ ի­րա­րու քով են, բայց ա­մենքն ալ ի­րար­մե զատ են։ Ա­մենքն ալ գետ­նեն վեր ե­լեր են։ Ա­մենքն ալ մար­դու հա­սա­կով, ու­րիշ­ներ՝ կարճ մար­դու հա­սա­կով։ Չ­համր­վիր, որ համ­րես, ին­չու որ՝ ի­րա­րու ե­տին կայ­նած են, կշփո­թեց­նեն քեզ։ Հի­սուն, վաթ­սուն, յո­թա­նա­սուն կհամ­րես, կսխա­լիս, կշվա­րիս, կձգես համ­րե­լը։ Բա­նա­կի մը զին­վոր­նե­րուն կնմանց­նես, ո­րոնք քա­րա­ցեր են, կը­սես։ Բայց ոչ, եր­բեմն ալ, իս­լամ­նե­րու գե­րեզ­մա­նա­տան մը գե­րեզ­մա­նա­քա­րե­րուն կնմանց­նես։ Ա­նոնց պես կան­գուն են, գե­տի­նը ին­կած­ներ ալ կան, ինչ­պես ա­նոն­ցի­նը։ Քա­րե քար բռնե­լով, մինչև գա­գա­թը կելլ­վի, բայց ել­լես՝ ի՞նչ պի­տի ը­նես։ Երկ­րորդ, եր­րորդ մըն ալ կա՝ բարձ­րա­վան­դա­կը հաս­նե­լու հա­մար։
Նույն ճամ­բուն կար­գին՝ Կա­պան­նե­րը կան։ Կիրճ մըն է։ Բարձ­րա­վան­դա­կին այ­գի­նե­րը իջ­նե­լու հա­մար հոն­կե պի­տի անց­նիս։ Կիր­ճին եր­կու կողմն ալ վայ­րի, ա­հեղ տե­սա­րան­նե­րով են։ Եր­կու կողմն ալ եր­կա­թի գույ­նով մթին ա­պա­ռաժ­ներ են։ Միակ­տուր և­ ի­րա­րու վրա, մինչև Մա­շա­թի լե­ռան հա­վա­սա­րութ­յա­նը։ Չես սի­րեր, մինչև որ ըն­տե­լա­նաս։ Ճամ­բա չու­նի՝ ոչ ստո­րո­տեն, ոչ բար­ձունք­նե­րեն։ Մենք, մե­զի ու մեր ա­նա­սուն­նե­րուն հա­մար, ժայ­ռե­րուն ե­րե­սը ճամ­բա շի­ներ ենք։ Ծ­ռիս, վար նա­յե­լու ըլ­լաս՝ ջու­րի գիծ մը կտես­նես, որ գե­տը կեր­թա։
Կա­պան­նե­րեն Ջեր­մա­յի քա­րայր­նե­րը կու­գաս։ Եր­կո­ւա­կան հար­կով են, մե­կը՝ տա­կը, մյու­սը՝ վրան։ Գե­տա­քա­րե­րով շա­ղախ­ված են, թե ներ­սը և թե դուր­սի ե­րես­նե­րը։ Ո՞վ գի­տե՝ քա­նի հա­զա­րա­վոր դա­րեր ա­ռաջ, Ղա­րա­պու­տա­խը այդ բարձ­րու­թե­նեն ըն­թա­ցեր է, մինչև որ հի­մակ­վան ան­կո­ղի­նը ի­ջեր է։
Հոս­կե՝ Կար­միր Քարն ես։ Ի­րա­րու վրա ե­լած ժայ­ռե­րու լեռ մըն է: Շատ բարձր չէ։ Ոտ­քե­րու տե­ղեր կան, մինչև գա­գա­թը ե­լիր։ Հա­մայ­նա­պատ­կեր մըն է ա­ռաջդ՝ գե­տին եր­կու ա­փե­րու լեռ­նե­րուն, ձո­րե­րուն, ու մաս մը հան­դե­րուն։ Ամ­բողջ լե­ռը կաս­կար­միր է։ Վա­րի տա­րա­ծութ­յու­նը, նույն­պես, կաս­կար­միր է։ Գե­տին­նե­րը ա­վազ չկան։ Ք­ռա ալ չեն։ Կարծր ալ չեն։ Փի­լա­վի ձա­վա­րի ման­րու­քին մենք «ձնիկ» կը­սենք, ա­նոնց կնմա­նին հո­ղե­րը։ Մինչև քովն­տի Ճեր­մակ Քար­տա­կի ձո­րը այդ կարմ­րութ­յու­նը կշա­րու­նակ­վի։ Գե­տին դե­մի ա­փը, Սուրբ Գ­ևոր­գի հան­դի­պա­կա­ցը, Քաջ­տա­նին քա­րը կա։ Աս ալ, ինչ­պես մյուս­նե­րը, միակ քար մը չէ։ Հար­յու­րա­վոր ա­պա­ռաժ­ներ են՝ ի­րա­րու միա­ցած, կամ ի­րա­րու վրա կանգ­նած, ո­րոնք պա­րիս­պի մը պես կեր­կա­րին Կար­միր Կա­պան­նե­րու ուղ­ղութ­յամբ։ Հե­ռո­ւեն կա­պույտ կերև­նան, քո­վը կու­գաս որ՝ կա­պա­րա­գույն են։ Փե­շե­րեն վեր կնա­յիս՝ քա­րայր, քա­րայ­րեր կան, ոտ­քե­րու տե­ղեր կան, մինչև գա­գա­թը ել­լե­լու հա­մար։
Բերդ֊­հո­վի­տի ա­ռաջ­քը Գո­ղուն ձո­րի, Մա­սուր ձո­րի բար­ձունք­նե­րու քա­րե­րուն ա­ռա­տութ­յա­նը կզար­մա­նաս։ Ա­մեն ուր նա­յիս՝ քար կա։ Խո­շոր ալ չեն։ Մեր հեր­կի ար­տե­րուն գուղ­ձե­րուն չափ են։ «Եր­կին­քեն քար թա­փեր են»՝ կմտա­ծես։ Թե քա­րե­րը, թե հո­ղե­րը, չոր­ցած ար­յու­նի՞ մը ը­սեմ, չոր սո­խի կեղ­ևի՞ մը ը­սեմ, գույ­նով են։
Վա­րը, Մա­սուր ձո­րը, խճա­քա­րե­րու խա­վով մը ծածկ­ված է. «­Ջու­րի տեղ՝ քա­րե­րու հե­ղեղ մըն է, ոը մինչև գե­տը հա­սեր է, հան­կարծ կանգ ա­ռեր է»՝ կը­սես դուն քե­զի։ Կաս­կա­պույտ կփայ­լին խճա­քա­րե­րը։ Ա­նոնց կե­ցած տե­ղեն կար­միր ու ճեր­մակ ա­վազ մը կշա­րու­նակ­վի։ Եվ այն­քան նուրբ, այն­քան փա­փուկ է, որ վրան ըն­կող­մա­նիլդ, կռնա­կի վրա պառ­կիլդ կու­գա, կամ ձեռ­քերդ ե­թե թաց են՝ չորց­նելդ։
Ա­մըր­քա­րի դի­մա­ցը, գե­տին ձա­խը, այ­սինքն՝ Ին­նը­սու­նին­նին զա­ռի­վե­րը ու ա­նոր բար­ձուն­քը Ղափ­լան Ղա­յա­սին կա։ Գե­տա­փեն մինչև զա­ռի­վե­րին գա­գա­թը ին­նը­սու­նին­նը քայլ է, ատ­կե ալ՝ ա­նու­նը տված են։ Ա­պա­ռաժ­ներ են։ Մե­կը, ա­մե­նա­մե­ծը, կա­տա­ղի վագ­րի մը կնմա­նի, որ բե­րա­նը բա­ցեր է։ Վա­րեն աս ալ կապ­տա­գույն կեր­ևա, քո­վը կհաս­նիս որ՝ կա­պա­րա­գույն է։
Այս քա­րե­րուն, լեռ­նե­րուն բու­սա­կա­նութ­յու­նը մեր բարձ­րա­վան­դա­կի սա­րե­րու­նը չէ։ Խո­տա­վետ չեն։ Խիտ ու բազ­մաճ­յուղ չեն։ Նոսր են ու եր­կայն ցո­ղուն­նե­րով։ Հա­մե­մա­վոր են։ Ծաթ­րին կբու­րեն, կգրգռեն ռուն­գերդ։ Վայ­րի սխտոր­ներ կան, այն­քան կծու են, որ բե­րանդ կայ­րեն։ Ա­նոնց մեկ պճե­ղը մեր ա­ծու­նե­րը մշա­կած սխտոր­նե­րուն տա­սը պճե­ղին դեմ են։ Այս տե­ղե­րու խո­տե­րեն այ­ծե­րը շատ կա­խոր­ժին։ Կ­վա­զեն դար­վեր, դար­վար, խոտ մը, ցո­ղուն մը, ծիլ մը կամ ծա­ռի մը տերև­նե­րը ու­տե­լու հա­մար։ Եվ կամ՝ թու­փի մը հաս­նե­լու հա­մար ա­նանկ գա­հա­վե­ժի մը ե­զեր­քը կկե­նան, ուր մենք կզար­հու­րինք։ Եր­բեմն ալ կսո­սին­ձեն, կար­ծես, ի­րենց կճղակ­նե­րը՝ ժայ­ռե­րուն։ Ինչ­պես ա­րի­շի մը ող­կույզ­նե­րը՝ կկախ­վին պա­րա­պին մեջ, կռնակ­նին վար, բե­րան­նին, փո­րեր­նին վեր, կա­պույտ ծա­ղիկ­նե­րով ծաթ­րին մը փրցնե­լու, խը­բըռ-խը­բըռ ծա­մե­լու, կուլ տա­լու հա­մար։
Օձ շատ կա այս ձո­րե­րը, մա­նա­վանդ՝ ցե­րե­կի ժա­մե­րուն։ Երբ ար­ևը կհրդե­հե այս եր­կա­թա­գույն ժայ­ռե­րը, սեփսև քռա­նե­րը, սպի­տակ ա­վազ­նե­րը, ի­րենց բու­նե­րեն դուրս կսո­ղան։ Կգրգռ­վին, վրադ նետ­վե­լու պատ­րաստ։ Բ­նութ­յու­նը իր բո­լոր գույ­նե­րը թա­փեր է ա­նոնց վրա։ Դե­ղին օ­ձեր կան, քրքու­մի գույ­նո­վը։ Սեփս­ևեր կան, ե­ռա­ցող կուպ­րի գույ­նո­վը։ Ոս­կիի, շո­ղակ­նի պես վա­ռող­նե­րը կան՝ կար­միր բի­ծե­րով։ Խայ­տաբ­ղետ­նե­րը կան՝ կա­նաչ ու կա­պույտ օ­ղակ­նե­րո­վը, երկճ­յուղ բե­րան­նե­րով, դժնե աչ­քե­րով, ո­րոնք քե­զի կնա­յին, սուր ա­տամ­նա­շա­րով, ա­սե­ղի պես վեր­ջա­վո­րող լե­զու­նե­րով։ Լե­ղա­պա­տառ կըլ­լաս, երբ հան­կարծ կհայտն­վին թու­փի մը տա­կեն, քա­րե­րուն ա­րան­քեն։ Կամ երբ մինչև ծուն­կերդ կմեր­կա­նաս, գե­տեն կանց­նիս։ Ե­ղեգ­նուտ­նե­րուն մե­ջեն ջու­րը կցատ­կեն քեզ հետ միա­սին։ Պար­ծեն­կոտ­նե­րուն մի հա­վա­տաք, ո­րոնք «մենք չենք վախ­նար» կը­սեն։ Կստեն։ Աս­տի­ճան մը պա­ղար­յունդ կպա­հես, կհա­վա­սա­րակշ­ռես ինք­զինքդ, երբ կան­խավ կնշմա­րես, կպատ­րաստ­վիս։ Բո­լո՛ր ոտ­նա­վոր­նե­րը կսոս­կան ա­նոնց­մե։ Ես կտես­նեի, թե ինչ­պես էշ մը, ջո­րի մը, ձի մը ա­հա­զան­գի կմատն­վի, երբ գլու­խը տոպրա­կը իր կե­րը կու­տե, կամ կա­րա­ծի, ու օձ մը կտես­նե: Եզ­նե­րը, կո­վե­րը կցնցվեին, կֆշա­յին, ետ կքաշ­վեին՝ ճամ­բա տա­լու, որ եր­թա։ Այ­ծե­րու, մա­քի­նե­րու ամ­բողջ հո­տը կփա­խեր ա­հա­բեկ՝ դաշ­տին կամ ձո­րին հե­ռա­վո­րութ­յուն­նե­րը։ Ոզ­նին ու կրիան չէին ազդ­վեր։ Չէին փա­խեր։ Ա­պա­հով էին։ Ոզ­նին իր փու­շե­րը կցցեր։ Կ­րիան իր ոս­կո­րե պատ­յա­նը կքաշ­վեր։ Օ­ձը ի՞նչ կրնար ը­նել։
Ես ալ կայ­լայ­լեի, երբ դեմս ել­լեր։ Կ­դո­ղա­յի։ Շատ ալ կհան­դի­պեի, հա­կա­ռակ ա­մեն զգու­շութ­յան։ Ան­գամ մը՝ այ­գի­նե­րեն կու­գա­յի։ Ա­մառ էր։ Լուսն­կա գի­շեր մըն էր։ Ինչ­պես ա­մե­նուն, ին­ծի ալ կերև­նա­յին լեռ­նե­րը, ձո­րե­րը: Փա­րախ­նե­րը ե­կա։ Ճամ­բուս այդ մա­սը բուռ էր, ալ­յու­րի պես ճեր­մակ էր։ Կ­ծիկ մը տե­սա ա­ռաջքս, սեփսև։ Կո­վու կամ ե­զի թրիք մը կար­ծե­ցի։ Թ­րի­քեն զատ ի՞նչ կրնար ըլ­լա։ Վ­րան չկո­խե­ցի։ Ոտ­քերս ի­րար ան­ցան։ Կապ­վե­ցան։ Ցատ­կե­ցի, ցատ­կե­ցի։ Տե­սա՝ օձ մըն էր։ Փա­խավ։ Ես ալ փա­խա։ Ալ աշ­խար­հը տե­ղը չէր գտեր, ե­կեր էր, ճամ­բուս մեջ­տե­ղը պլոր­վեր, պառ­կեր էր։
Օ­ձեն չսկսիս։ Պատ­մութ­յուն­նե­րը ան­հա­մար են։ Ի­րա­րու ետևեն կու­գան։ Ան­գամ մըն ալ, առ­տու մը կա­նուխ, այ­գի­նե­րը կիջ­նա­յի։ Մեր կար­միր հո­ղե­րու այ­գի­նե­րը։ Բա­րի­կանց ձո­րի վրան էի։ Ա­նոնք բար­տես­տան մը ու­նեին ձո­րը։ Ճամ­բուս այդ տե­ղե­րը պա­րա­նի մը պես էր, նեղ էր։ Անկ­յուն մըն էր։ Վա­րը ձոր էր։ Զ­գու­շութ­յու­նով պի­տի դառ­նաս, չսա­հե­լու հա­մար։ Լե­ռը ան­հա­մար կա­նաչ չո­ղան­նե­րով կետ­կիտ­ված էր։ Խշր­տուք մը լսե­ցի։ Լեռն ի վեր նա­յե­ցա։ Եվ ի՜նչ տես­նեմ։ Օձ մը։ Բայց ի՜նչ օձ։ Ես ա­նանկ օձ չէի տե­սեր կյան­քիս մեջ։ Չորս մա­տեր­նիդ միա­ցու­ցեք՝ այն­չափ լայն­քով, տա­փակ, տո­րու­նի կար­միր։ Ե­րեք մեթր կար։ Ալ ա­վե­լի, ի՞նչ գիտ­նամ։ Դար­վեր կսո­ղար։ Գ­լու­խը կա­տո­ւի մը գլու­խին չափ կար: Ինչ­պե՜ս պո­ռա­ցի։ Ինչ­պե՜ս ես զիս ձո­րին տվի: Կգ­լո­րիմ՝ թող գլո­րիմ, օ­ձին կծե­լեն ալ նա­խընտ­րե­լի չէ՞ր։ Լավ որ ձորն ի վար ա­վազ էր, չգլո­րե­ցա, ա­ռանց իյ­նա­լու վար ի­ջա։ Լավ որ նաև՝ ճամ­բես ան­ցեր էր, ինձ­մե վեր էր։ Ետ չէր կրնար դառ­նալ ու հար­ձա­կիլ ին­ծի։ Օձ մը, ար­դեն ա­րագ չի կրնար դառ­նալ։ Ա­ռաջ­քը ըլ­լաս՝ պետք է շի­տակ չփախ­չիս, ճուկ ու մուկ պի­տի վա­զես, ան չի կրնար հետ­ևիլ քե­զի։ 1913֊ին պա­տա­հե­ցավ ին­ծի։ Օ­ձե­րը շատ կապ­րին, կը­սեն։ Արդ­յոք հի­մա ալ ո՞ղջ է։ Աս պատ­մութ­յու­նը ան­գամ մը պատ­մե­ցի ձե­զի «Օ­ձի վախ» պատմ­ված­քիս մեջ։ Հի­մա ալ կկրկնեմ՝ այ­գի­նե­րու վրա խո­սե­լուս պատ­ճա­ռով։
Իմ տղա­յութ­յանս, իմ գյուղս, ան­գամ մը միայն օ­ձեն մեռ­նող մը ե­ղավ։ Լու­սի­կանց ե­րեց­կի­նը։ Գի­շեր մը է­գե­տա­նը դու­ռը կգո­ցե։ Չըլ­լա որ՝ մարդ մտնե։ Բա­նա­լին դռա­նը դե­մի որ­թա­տուն­կի մը տակ կպա­հե։ Վա­րի հան­դին է­գին պի­տի եր­թա ու գա։ Վե­րա­դար­ձին, մու­թին մեջ, կծռի որ բա­նա­լին առ­նե։ Ձեռ­քո­վը կփնտրե։ Ինչ­պե՞ս գիտ­նա, թե օձ մը պլոր­վեր է բա­նա­լիին քո­վը։ Ա­փո­վը կսեղ­մե։ Օ­ձը կկծե մա­տը։ Կ­պո­ռա։ Կար­միր հո­ղե­րուն հան­դը որ­չափ մարդ կա՝ կվա­զե։ Բո­լոր հան­դե­րեն կվա­զեն։ Չի թո­ղուր, որ մա­տը կտրեն։ Էշ մը կհեծց­նեն, տուն կբե­րեն։ Ու­ռե­ցավ, մե­ռավ։ Ար­գի­լե­ցին մեզ, որ քո­վը եր­թա­յինք։
Ի՜նչ տաք կըլ­լա­յին մեր ձո­րե­րը։ Եփ­րա­տին ան­մի­ջա­պես կիցն էին, ձա­խը։ Մե­նե վար՝ Ա­կը, Ա­կեն վար՝ Կա­պանն էր, հի­մակ­վան ա­նու­նով Քե­պա­նը, ուր երկ­րին մե­ծա­գույն ամ­բար­տա­կը՝ պա­ռա­ժը, կկա­ռուց­վի։ Մինչև Ուր­ֆա­նե­րը, Հա­լեպ­նե­րը, Մի­ջա­գետ­քե­րը՝ ա­մե­նեն տաք տե­ղե­րեն էր։ Մեր շա­պիկ­նե­րը կփա­կեին մեր մի­սե­րուն։ Մենք կի­սա­մերկ, մեր կի­նե­րը՝ էն­թա­րիով, գո­տիով մը կբա­նեինք։ Մեր ճա­կատ­նե­րեն, աչ­քե­րեն քրտինք­ներ կհո­սեին։ Ես՝ օ­րը քա­նի ան­գամ, տրե­խով ըլ­լա­յի, թե չե­տու­կով, ոտ­քերս գե­տը, ա­ռու­նե­րը կկո­խեի՝ զո­վա­նա­լու։ Բայց որ­քա՞ն կտևեր, իս­կույն կչոր­նար։
Ի՞նչ չէր բու­սեր այդ տա­քին, այդ ջու­րե­րու ա­ռա­տութ­յա­նը մեջ։ Մեր նախ­նիք­նե­րը արտ չէին ը­րեր։ Տա­րա­ծութ­յուն չկար։ Բայց գե­տա­փե­րը, ձո­րե­րը, ուր քռա չէր, ա­վազ էր, հո­ղե­րը հարս­տա­ցու­ցեր էին ի­րենց ա­խոռ­նե­րու, գո­մե­րու աղ­բե­րո­վը։ Եվ հե­ղեղ­նե­րու բե­րած տիղ­մե­րո­վը։ Գե­տին­նե­րուն ա­մե­նեն բա­րե­բե­րը դար­ձու­ցեր էին։ Կո­րիի մը, ա­ծո­ւի մը վրա ցո­րեն չի ցան­վիր, կես կո­րիի մը, ա­ծո­ւի մը վրա, նույ­նիսկ հո­ղի շեր­տի մը, հո­ղի ժա­պա­վե­նի մը վրա քա­նի֊­քա­նի պտու­ղի ծա­ռեր, որ­թա­տուն­կեր կհաս­նին, կմշակ­վին։ Մեր նախ­նի­քը տաս­ներ­կու հան­դեր ձգեր էին մե­զի։ Գե­տին ա­ջը Լե­ղիա­կի, Խա­ռի­ծա­կի, Կա­պան­նե­րու, Ջեր­մա­յի, Կար­միր հո­ղե­րու, Վա­րե­հան­դի է­գի­նե­րը, ձա­խը՝ Ե­ղիա­կի, Ան­ծեղ­կա­յի, Գո­ղուն ձո­րի, Մա­սուր ձո­րի, Պե­քիր­ցի­քի է­գի­նե­րը: Ա­ռու­նե­րու ցան­ցով մը շրջա­պա­տեր էին բո­լոր հան­դե­րը, յու­րա­քանչ­յու­րը քսա­նը­հին­գեն մինչև ութ­սուն, հար­յուր այ­գի­նե­րո­վը։
Մինչև՝ նու­ռը, մեր այ­գի­նե­րը բո­լոր պտուղ­նե­րը կու­տա­յին մե­զի։ Ծա­ռե­րը կճա­ղա­յին։ Խա­ռի­ծա­կի սերկ­ևիլ­նե­րը ան­վա­նի էին։ Կ­հա­լեին բեր­նիդ մե­ջը: Եվ ի՜նչ հո­տա­վետ էին։ Մա­սուր ձո­րի դեղ­ձե­րը բե­րանդ չէր մտներ, ակ­ռա­ներդ բա­նեց­նեիր մե­ջը՝ ի՜նչ ա­նուշ, ի՜նչ ա­նուշ մեղ­րա­ջու­րով կլեց­վեր բե­րանդ։ Ան­ծեղ­կա­յի ծի­րան­նե­րը կթա­փեին ի­րենք ի­րենց­մե, ծա­ռե­րու տա­կը։ Մրջ­յուն­նե­րը կվա­զեին վրան։ Չէիր կրնար բռնել, կբաց­վեին մատ­նե­րուդ վրա, և­ ե­թե իս­կույն բե­րանդ չտա­նեիր, կիյ­նա­յին ձեռ­քեդ, ի­րենց մեղ­րո­վը միա­սին։ Ջեր­մա­յին շա­մամ­նե­րը համ­բա­վա­վոր էին, Քու­չակ­յան տա­ղե­րու եր­գած շա­մամ­նե­րը. «­Յարս այ շար­ժո­ցու լա­յըխ- Շար­ժո­ցու, շա­մամ ծծե­րու լա­յըխ»: Խն­ձո­րի մը չափ։ Խն­ձո­րեն քիչ մը ա­վե­լի մեծ։ Բա­րակ մաշ­կով։ Դե­ղին, դե­ղին գույ­նով։ Մեղ­րին դեղ­նեն ալ դե­ղին: Չէին ուտ­վեր։ Ափդ առ­նեիր՝ կդո­ղա­յին ա­փիդ մեջ։ Դեմքդ կցո­լաց­նեին՝ նա­յեիր վրան։
Հո­տը ան­մա­հա­կան էր։ Տունդ մեկ հատ մը դիր՝ հո­տը կբռներ բո­լոր տունդ։ Օ՜… խ… մը ը­սել կու­տա քե­զի։ Պա­տե­րուն, Ե­ղիա­կին խնձոր­նե­րը՜… Ն­շա­նա­վոր էին։ Գի­նիի գույն կըլ­լա­յին։ «­Փե­սի խնձոր» կը­սեինք։ Զո­քանչ­նե­րը ի­րենց փե­սին նվեր կղրկեին։
Թուզ չու­նեինք։ Հան­դե­րուն մեջ մեկ, եր­կու այ­գի միայն կա­յին։ Բ­նութ­յու­նը ինք իր թու­զե­րը կու­տար։ Բայց ծառ չէին։ Ար­մատ­ներ էին։ Ձո­րե­րուն խի­ճե­րուն մե­ջեն քիչ մը վեր ե­լեր էին։ Լեռ­նե­րու խո­լորձ­նե­րուն պես, քսան և­ ա­վե­լի ցո­ղուն­նե­րով, աստ­ղաձև, կտա­րած­վեին խի­ճե­րուն մա­կե­րե­սը։ Շատ չէին մեծ­նար ա­նոնց թու­զե­րը։ Երբ կհա­սուն­նա­յին՝ ինչ­պե՜ս սև և ի՜նչ ա­նուշ, ի՜նչ ա­նուշ կըլ­լա­յին։ Քա­ղաք­նե­րու թու­զե­րը ա­նոնց քով՝ ջու­րի համ կու­նե­նա­յին։ Ես տեղ մը տե­սա՝ քսան, ե­րե­սուն մը կա­յին։ Եփ­րա­տի գե­տու­ղիին ձախ ա­փը։ Մար­դու ոտք չի բա­նիր, լաս­տա­նա­վով կանց­նիս ա­ռաջ­քեն։ Ա­կը չգա­ցած։ Հի­մա ուր կա­մուրջ մը շին­ված է, շո­գե­կառ­քը վրա­յեն կանց­նի, Եփ­րա­տին դե­մը, Բինկ­յա­նին կող­մը. հի­մա մնա­ցի՞ն, չմնա­ցի՞ն, չեմ գի­տեր։ Մեր Խա­ռի­ծա­կի այ­գիեն խել մը վե­րը, ձո­րը, ես ալ հատ մը ու­նեի։ Ժայ­ռի մը ետևն էր։ Չէր տեսն­վեր։ Ես ալ պա­տահ­մամբ տե­սա։ Մար­դու չէի ը­սեր։ Ա­մեն տա­րի, երբ հա­սուն­նար, կթա­ռեի վրան:
Պ­տուղ­նե­րու կար­գին, ես դեռ չը­սի՝ մեր թու­թերն ու խա­ղող­նե­րը։ Շր­ջա­կա, կամ, նույ­նիսկ, հե­ռա­վոր գա­վառ­նե­րու մեջ՝ մե­րին­նե­րը ա­մե­նեն ան­վա­նի­ներն էին։ Միայն պտուղ չէին ա­նոնք։ Մեր մա­ռան­նե­րուն պա­հես­տի­ներն էին։ Մեր ա­մե­նօր­յա սնուն­դին մա­սերն էին ա­նոնց ար­տադ­րութ­յուն­նե­րը։ Թ­թե­նի­նե­րու թու­թե­րեն մենք դիր­քե­րով քա­ցախ, դիր­քե­րով օ­ղի, ձմե­ռի ըն­կույ­զին հետ ու­տե­լու հա­մար՝ բղուկ­նե­րով չոր թութ, կպատ­րաս­տեինք։ Եվ ու­րուպ, այ­սինքն՝ պեք­մեզ։ Քա­նի՞ ա­ման, քա­նի կճիկ։ Ա­սոնց պեք­մե­զը նախ սև կըլ­լար, հե­տո կդեղ­ներ, դեփ֊­դե­ղին կըլ­լար, կշա­քա­րո­տեր, կկարծ­րա­նար, դա­նա­կով կկտրեինք, սե­ղան կբե­րեինք։ Այն­քան կա­նուշ­նար, որ կայ­րեր մեր ներ­սը։ Շատ ա­ղի, շատ կծու բան մը կու­զեինք ու­տել, հա­կազ­դե­լու հա­մար ա­նու­շին. կծու սոխ մը, կծու, ա­ղի տաղ­դե­ղե թթու մը (այ­սինքն՝ աղ դրած պղպե­ղի թուր­շու մը), լե­զու­նիս այ­րող, աչ­քեր­նես ար­ցունք բե­րող տե­սա­կեն, նո­րեն շա­րու­նա­կե­լու հա­մար պեք­մեզ ու­տե­լը։
Մեր թթե­նի­նե­րը հինգ ա­միս բերք կու­տա­յին։ Մա­յի­սի ա­ռա­ջին շա­բաթ­նե­րը կճերմկ­նա­յին, հու­նի­սին կա­նուշ­նա­յին։ Հու­լի­սին, օ­գոս­տո­սին ա­նանկ կըլ­լա­յին, որ մեղր կդառ­նա­յին, մա­տեր­նիս ի­րար կփակց­նեին: Օ­գոս­տո­սին վեր­ջա­վո­րութ­յա­նը, սեպ­տեմ­բե­րին՝ չա­միչ կըլ­լա­յին։ Ճ­յու­ղե­րը կմնա­յին, կամ, գե­տին կթա­փեին։ Չա­միչ­նե­րեն ալ ա­նուշ։ Մինչև Վա­րա­գա խա­չե­րը՝ թե ի­րենք ի­րենց­մե կիյ­նա­յին, թե նո­րեն կբուս­նեին։
Բայց մենք կխնա­մեինք մեր թթե­նի­նե­րը։ Մա­յի­սեն ա­ռաջ կհար­դա­րեինք ծա­ռե­րուն տա­կը։ Խիճ մը, խոտ մը պի­տի չմնար։ Ծե­փի­չով կծե­փեինք։ Լո­ղով կլո­ղեինք։ Ա­գու­գա­նե­րով կծած­կեինք ա­ռու­նե­րու ցան­ցը: Այ­սինքն՝ գե­տե­զեր­քի մո­ղի­նե­րու, ու­ռի­նե­րու, ե­ղեգ­նե­րու ճյու­ղե­րով կգո­ցեինք։ Հո­ղով կծե­փեինք։ Փա­պու­ղի կը­նեինք, որ­պես­զի թու­թե­րը ա­ռու­նե­րը չիյ­նան ու գե­տը չեր­թան։ Կաղ­բեինք ար­մա­տե­րը, ա­մեն յո­թը օ­րը կո­ռո­գեինք, ջու­րով կո­ղո­ղեինք։
Թու­թե­րը կիյ­նա­յին վար՝ ա­ռանց թոթ­վե­լու։ Այ­գի­նե­րու ե­րե­սը, ծա­ռե­րուն տա­կը, ա­գու­գա­նե­րուն վրա, ա­ծու­նե­րուն մեջ։ Ա­մեն ե­րեք օ­րը ծա­ռե­րը կել­լեինք, կթոթ­վեինք։ Կար­կու­տի պես կտե­ղա­յին թու­թե­րը, թթե­նի­նե­րուն տա­կը ճեր­մակ սա­վան­նե­րու պես կերևա­յին։ Մինչև ցե­րեկ­նե­րը ժող­վե­լով՝ մեջ­քեր­նիս կթմրեին։ Կել­լեինք, կշտկվեինք՝ ցա­վը ան­ցը­նե­լու հա­մար։ Չէր անց­ներ, նո­րեն կծռեինք, շա­րու­նա­կե­լու հա­մար։ Ինչ­քա՞ն կրնա­յինք ու­տել՝ իբր պտուղ, ե­թե չոր թութ, ե­թե պաս­տեղ, ե­թե քա­ցախ, ե­թե պեք­մեզ չշի­նեինք։ Խա­ղող ալ ու­նեինք։ Սև էին, բայց ա­նուշ էին։ Ա­մեն այ­գիի մեջ ա­մե­նեն շատ տե­ղը կբռնեին որ­թա­տուն­կե­րը։ Պա­րան֊­պա­րան, այ­սինքն՝ կարգ֊­կարգ։ Որ­քան ըն­դար­ձա­կութ­յուն ու­նեին։ Կար­միր Հո­ղե­րու Վա­րի հան­դին խա­ղող­նե­րը ա­մե­նեն ա­նուշ­ներն էին։ Թու­թե­րու պես չէին, ան­շուշտ, չորս, հինգ ա­միս բերք չէին տար։ Այ­գե­կութ­քը Մեծ Խա­չին եր­կու­շաբ­թիեն կսկսեր, ե­րեք օր կտևեր։ Է­շե­րուն բեռ­նա­լով, հնձան­նե­րը կկրեինք։ Որ­չա՞փ կրնա­յինք ու­տել։ Մեր մա­ռան­նե­րը ա­նոնց ար­տադ­րութ­յուն­նե­րով կլեց­նեինք։ Պաս­տեղ, բլիթ, ըն­կույզ շա­րոց կշի­նեինք։ Բ­ղուկ­նե­րով գի­նի կլեց­նեինք։ Թար­խա­նա կշի­նեինք, խա­ղո­ղի թար­խա­նա։ Շի­րան ալ­յու­րով ե­փե­լով, մա­լեզ կը­նեինք։ Մա­լե­զին կոր­կոտ կխառ­նեինք, կե­փեինք։ Բո­լո­րե­լով, ար­ևին կչորց­նեինք։ Բո­լո­րակ­նե­րը պա­րան­նե­րը կշա­րեինք, մա­ռան­նե­րու պա­տե­րեն կկա­խեինք։ Թա­նե թար­խա­նան՝ ու­տիք­նե­րուն, շի­րա­յին­նե­րը պահ­քե­րուն կու­տեինք։ Կա­ղան­դի ա­նու­շա­պուր­նե­րու պես կըլ­լա­յին։
Ժի­ժի­նե­րուն ա­մե­նա­կա­լութ­յան ա­միս­ներն էին։ Կ­խեն­թեց­նեին մեր հան­դե­րը՝ եր­գե­րով։ Բ­յու­րե­րով էին ա­նոնք։ Շա­տը, ա­մե­նա­շա­տը՝ թթե­նի­նե­րուն կփա­կեին։ Ծա­ռե­րը ծառ չէին որ, ժի­ժի էին։ Ժի­ժիե ծառ կըլ­լա՞։ Հան­դե­րը կհպա­տա­կեին ա­նոնց։ Միակ նո­թա­յի մը վրա՝ ժի՛-ժի՛-ժի՛-ժի՛-ժի՛… Վեր­ջը չէր գար, վերջ չու­ներ, ար­ևա­ծա­գեն մինչև ար­ևա­մուտ, և­ ա­մեն օր՝ մինչև օ­գոս­տո­սի կե­սե­րը։ Մա­նա­վանդ՝ երբ Քաջ­տա­նի Քա­րը, երբ Բերդ­հո­վի­տը, երբ Ան­ծեղ­կա­յի ժայ­ռե­րը, երբ Կա­պան­նե­րը, երբ Կար­միր Քա­րը, երբ Ղափ­լան Ղա­յա­սին ար­ևեն կայ­րեին, տա­քը կտե­ղար, կբռնկցներ ձո­րե­րը։ «Գ­լու­խը՝ մեծ, մեջ­քը՝ բա­րակ, մե­զի ը­սին՝ ա­նո­թի­ներ…», իբր թե մրջյուն­նե­րը ը­սեր են։ Ատ­կե կկատ­ղեին։ Մենք ի՞նչ կըլ­լա­յինք։ Մի հարց­նեք։ Օ­րը քա­նի՜ ան­գամ մեր ա­կանջ­նե­րը կխլա­նա­յին ու կբաց­վեին։ Հան­կարծ կգոց­վեին։ Չէինք լսեր։ Լեց­վե­ցա՞ն, թմրե­ցա՞ն, ալ չէինք լսեր։ Ին­չե՞ն կըլ­լար՝ չէինք հասկ­նար։ Քա­նի՞ րո­պե կտևեր։ Եվ հան­կարծ, մե­կեն, նո­րեն կբաց­վեին մեր ա­կանջ­նե­րը՝ ժի՛-ժի՛-ժի՛-ժի՛-ժի-ժի՛ միակ նո­թա­յին վրա։
Մեր հայ­րե­նի հե­թա­նոս աստ­ված­ներն ու աստ­վա­ծու­հի­նե­րը. Տեր ա­մե­նա­կալ Աստ­ված Աբ­րա­հա­մու, Ի­սա­հա­կա և Հա­կո­բա, և­ ա­մե­նայն ար­դա­րոց Իս­րա­յե­լի Մի Աստ­վա­ծը օրհ­ներ էին մեր այ­գի­նե­րը։
Մենք Արմտ­յաց գա­վառն էինք, հին հի­շա­տա­կա­րա­նի մը մեջ հիշ­ված։
Մենք Ան­դաս­տա­նին մեջ ե­կե­ղե­ցիին եր­գած պտղա­բե­րութ­յան «­Հա­րա­վա­յին կողմն Աշ­խար­հի»-ն­ էինք։
Բայց աս ալ ա­վելց­նեմ։ Պետք է, որ ա­վելց­նեմ։ Փա­րա չէին ը­ներ մեր բեր­քե­րը։ Մեկ ղու­րու­շը ի՞նչ է՝ մեկ ղու­րուշ չէին բե­րեր։
Հան­դը պա­հա­պան ու­ներ։ Այ­գի գլուխ՝ տա­րե­կան եր­կու ղու­րուշ և կոտ մը ալ­յուր։ Ալ­յու­րը ան­պա­րեն կու­տա­յինք։ Դ­յու­րին էր։ Եր­կու ղու­րու­շը չու­նեինք։
Ար­տա­ծում չկար։ Առ­նող չկար։ Մենք մեզ կար­տա­ծեինք, կպանդխ­տեինք՝ Իս­թան­պուլ, Վառ­նա, Պուք­րեշ, Օ­դե­սա, փա­րա հասց­նե­լու հա­մար մեր տու­նե­րը։ Հի­մա շո­գե­կառ­քը դե­մի ա­փեն կանց­նի՝ Եփ­րա­տեն, Լիճ­քեն։ Հի­մակ­վան ա­նու­նով՝ Ը­լը­ճեն։ Պո­ռանք՝ մեր ձայ­նը հոն կհաս­նի։ Հի­մա մենք ա­փարթ­ման կշի­նեինք, հար­կեր կգնեինք՝ Իս­թան­պու­լի մեջ։