«Արմավ» հրատարակչությամբ լույս է տեսել ԱՄՆ Կալիֆորնիայի հայ-ամերիկյան մշակութային միության նախագահ, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր Ծերուն Թադևոսյանի «Խաչկարի պատմավիպասանության գործոնը որպես հայ ժամանակակից ազգային գեղարվեստական պատմագրության արտահայտման միջոց» (Երևան, 2021) ուսումնասիրությունը: Միանգամից ասենք, որ այն ուշագրավ է նախ և առաջ նրանով, որ աշխատության մեջ քննության են առնվում Խաչկարի (Կարեն Խաչատրյան)՝ ժամանակակից սփյուռքահայ գրական կյանքի աչքի ընկնող դեմքերից մեկի ավելի քան երեք տասնամյակի ընթացքում հրապարակ հանած պատմական թեմայով ստեղծագործությունները, որոնց (ի դեպ, նաև հեղինակին), ցավոք, մինչ այժմ բավարար չափով ծանոթ չէ հայաստանյան ընթերցողը: Ահա թե ինչու, ուսումնասիրության հեղինակը նախ անդրադառնում է Խաչկարի անձի և գործի համառոտ շարադրմանը՝ ներկայացնելով նրան որպես գիտական (ընդերքաբանության դոկտոր, ՌԴ բնական գիտությունների ակադեմիայի իսկական անդամ, նույն ակադեմիայի ամերիկյան գիտական կենտրոնի փոխնախագահ ու գիտքարտուղար, կենտրոնի <<Знаток>> պարբերականի գլխավոր խմբագիր), գրական և լրագրողական (ԱՄՆ հայ գրողների և լրագրողների միության առաջին փոխնախագահ, այդ կազմակերպության տպագիր օրգանների՝ «Վերնատուն», «Ծիր կաթին» և այլն, գլխավոր խմբագիր, ՀԳՄ, Ժուռնալիստների միջազգային ֆեդերացիայի անդամ) ոլորտներում վաստակ ունեցող գործչի։ Իր գրական-մշակութային բեղմնավոր գործունեության համար տարբեր տարիների Խաչկարն արժանացել է շուրջ մեկ տասնյակ միջազգային և հայրենական հեղինակավոր պարգևների:
Ծերուն Թադևոսյանը, նախքան բուն նյութին անցնելը, աշխատության սկզբում համառոտ շարադրանքով ներկայացնում է նաև հայ ազգային պատմագրության ընթացքը՝ «Ոսկեդարից մինչև մեր օրերը» (անտիկ հունական պատմագրությունից մինչև Ն. Մառ, Ն. Ադոնց, Լեո և այլք): Այդ նախամուտն արվում է, թերևս, այն հիմնավորմամբ, որ Ծ. Թադևոսյանի ուսումնասիրությունը, ինչպես նշվում է հատորի «Ներածական խոսք»-ում, ունի ոչ միայն գիտական, այլև «ուսուցողական և կրթական բարձր որակավորում և նախատեսված է լայն շրջանի ընթերցողների համար» (էջ 5): Ըստ էության ներկայացնելով հայ և համաշխարհային պատմագրության ընթացքը՝ հեղինակը նպատակ է հետապնդում ցույց տալու, որ այդ ամենը քայլ առ քայլ հիմք է նախապատրաստել «պատմագիտության և գրականության համադրության, դրանք որպես գիտական հետազոտության և գեղարվեստական շարադրանքի մեթոդ դիտարկելու հնարավորությանը, երբ նյութը ունակ է դառնում հասանելի լինելու ոչ միայն այդ բնագավառներում ներգրավված առանձին անհատների, այլ նաև ժողովրդի լայն խավերի մեջ…» (էջ 24): Այլ խոսքով՝ հիմնավորելու համար գեղարվեստական պատմագրության՝ պատմավեպի սկզբնավորումն ու անհրաժեշտությունը, որը հայոց պատմության նոր ժամանակաշրջանում «սկսվում է Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» պատմավեպով, այնուհետև մեկը մյուսի ետևից ասպարեզ իջած «հայ պատմական գեղարվեստի տիտանների»՝ Րաֆֆու, Մուրացանի, Դ. Դեմիրճյանի, Ստ. Զորյանի, Ս. Խանզադյանի, Խ. Դաշտենցի և այլոց տաղանդավոր երկերի շնորհիվ հասնում «գրեթե կատարելության աստիճանի» (էջ 26):
Այս ամենից հետո միայն հետազոտողն անցնում է Խաչկարի ստեղծագործությանը՝ ըստ ժամանակագրության քննության առնելով հրապարակված գործերը՝ տարբեր տեսանկյուններից: Ներկայացնելով գրողի առաջին պատմական երկերը՝ «Ամենաթանկ պարգևը» պատմվածքն ու «Վարք Վահանաց» վեպը, Ծ. Թադևոսյանը նշում է, որ Խաչկարը դրանք ստեղծել է երիտասարդ տարիներին, ու թեև երկու գործերն էլ, բնականաբար, «լի են երիտասարդական ավյունով, մարտնչող շարժունությամբ, դեռ չեն ստացել փորձառու պատմավիպասանի շարադրանքի հմտությունը», սակայն «առանձին դրվագներում մատնանշում են ապագա փայլուն գեղարվեստական պատմագրին» (էջ 35): Անդրադառնալով այս երկերի ստեղծման շարժառիթներին՝ նա ընդգծում է, որ դրանցում «երիտասարդական ավյունը» իրեն զգացնել է տալիս նաև հեղինակի կողմից մատնանշվող որոշակի «անարդարությունների» բացահայտման մեջ, ըստ որոնց Վարդանանց պատերազմից 30 տարի անց Վահանանց՝ ոչ պակաս ճակատագրական պատերազմի մասին «պատմագեղարվեստական ոչ մի երկ» չի գրվել, իսկ «Ամենաթանկ պարգևը» պատմվածքի հերոսը՝ 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ «կարևոր հանձնարարականով» Թիֆլիսից Էջմիածին մեկնած, ճանապարհին պարսից զինվորների կողմից բռնված ու կտտանքների ենթարկված, սակայն, «գերմարդկային արիություն ցուցաբերելով», նշանատեղին հասած և առաջադրանքը կատարած երիտասարդը, «պատմական մոռացության» է մատնված… Եվ Խաչկարը, ձեռնարկելով այդ գործերի գրությանը, ըստ էության, նաև «հանձն է առել լրացնելու այդ բացը» (էջ 36):
Հաջորդ երկու գործերը՝ «Սև այգիների արյունոտ ծառուղիներում» և «Ենիչերին» պատմավեպերը, Խաչկարը գրել է «արդեն հասուն տարիքում, հայրենիքից հեռու, ԱՄՆ-ում, թեև դրանց պատմական աղբյուրների հավաքագրումը սկսել է դեռ հայրենիքում»: Ընդ որում, հետազոտողի հավաստմամբ, «Սև այգիներ…»-ը «հանդիսանում է Ղարաբաղի խանության մասին գրված առաջին, և ըստ մեր տեղեկությունների, դեռևս միակ հայկական պատմավեպը» (էջ 38): Նրա կարծիքով, արդեն միանգամայն հասուն գրչի արդյունք այս գործերում նկատելին այն է, որ, ի տարբերություն նախորդների, որոնք ունեին ընդգծված դրական հերոսներ («հայ թե օտարազգի»), սրանցում հերոսների կերպարներն ավելի բարդ են ու խորքային, նրանց բնորոշ են «ինչպես մարդկային առաքինությունը, այնպես և արատները», որից այդ երկերը միայն շահել են՝ ընթերցողի ուշադրությունը գրավելով «իրենց անկողմնապահ ու կենդանի գրավչությամբ» (էջ 38): Աշխատության մեջ՝ քննվող հարցադրումների շրջանակներում, հեղինակն անդրադառնում է նաև Խաչկարի մի շարք այլ գործերի՝ «Կյանքի անսպասելի շրջադարձերը» պատմական վիպակին, «Վերջին միապետի վախճանը», «Պատգամ» թատերգություններին, «Նրանք և մենք» պատմագրական ակնարկին, տարբեր տարիների գրած բանաստեղծությունների ժողովածուին…
Հետազոտության մեջ արծարծվող մի շարք սկզբունքային ու առանցքային հարցադրումներն ունեն նաև ընդգծված արդիական հնչողություն: Ազգային պատմական ճակատագրի հետ կապված կողմնորոշումների տեսանկյունից կարևոր է, օրինակ, 5-րդ դարակեսին Վարդան-Վասակ հայտնի հակադրության մեկնաբանությունը «Վարք Վահանաց» վեպում, որտեղ հեղինակը, հիմնվելով նաև «պատմիչների ներկայացրած փաստերի վրա», փորձ է անում վերակոչել ժամանակին բազմիցս քննարկված այդ խնդրում Վասակի ոչ թե դավաճանության, այլ հավասարակշիռ դիվանագիտության վարկածը (էջ 55-56): Կամ՝ հատկանշական է, որ, գրողի խոստովանությամբ, 18-րդ դարի հայ-պարսկական հակամարտության իրադարձությունները պատկերող «Սև այգիներ…» վեպը Խաչկարը սկսել է գրել «դեռ 20-րդ դարի 90-ական թվականներին»՝ որպես փոքրիկ վիպակ կամ պատմվածք՝ նվիրված Արցախի «Ջրաբերդի մելիք Մեջլում Իսրայելյանին», սակայն տարիներ անց «ողջ երկրում ու նաև Մոսկվայում և Պետերբուրգում ցուցադրված և նշված շրջանի պատմական անցքերին նվիրված «Տիրակալի ճակատագիրը» (ըստ Էլյաս Էֆենդիևի «Տիրակալը և դուստրը» վիպակի) ֆիլմից հետո, որտեղ խեղաթյուրված էին ներկայացված «հայ-թյուրքական բախումների» հիմնավորումները, «լիովին նվաստացվել էր հայ մելիքների իշխանության, հայ ժողովրդի դերը պատմության այդ խառնիճաղանջ ոլորաններում…», որոշել է շարունակել ժամանակին կիսատ թողած երկը՝ ավելի ծավալուն ընդգրկումներով ու հարցադրումներով (էջ 39):
Հայոց Արտաշես Բ-ի ողբերգական մահվան իրադարձություններին նվիրված «Վերջին Միապետի վախճանը» թատերգության մեջ ընդգծվում է, թե ինչպես «ներքին խռովության հետևանքով և Հռոմի դրդմամբ» նախարարները հասնում են «հայոց վերջին ինքնիշխան արքայի» ու նրա ընտանիքի կործանմանը և «Հայաստանն ի սպաս դնում Հռոմի դրածո արքաների առջև…» (էջ 47):
Նշված հարցադրումների տեսակետից առանձնանում է հատկապես Խաչկարի գլխավոր երկը՝ «Ենիչերին» պատմավեպը, որի յուրահատկությունը նաև այն է, որ նրանում «գլխավոր կերպարները զուրկ են իրական պատմականությունից», սակայն, հետազոտողի բացատրությամբ, «պահպանել են իրենց պատմականությունը», քանզի ստեղծել են «ժամանակին բնորոշ հավաքական կերպարներ» (էջ 41): Գրողի խոստովանությամբ, այս երկի ստեղծագործման վրա նա աշխատել է շուրջ հինգ-վեց տարի, որոնցից մոտավորապես չորսը նվիրել է պատմական սկզբնաղբյուրների որոնման, դրանք էլ (մասնավորապես, վաղ օսմանյան լեզվով գրվածները), իր հերթին, «պատշաճ մասնագետների մոտ թարգմանության, երևույթների համընկնող, իսկ երբեմն նաև հակադիր նկարագիրների պարզաբանման վրա» (էջ 71): Վեպում արծարծվում է Օսմանյան կայսրությունում հայ (նաև այլ օտարազգի) քրիստոնյա «գեղջուկ մանչուկներին» բռնությամբ և անմարդկային օրենքներով «մոլեռանդ մահմեդական զինվորական»՝ ենիչերի դարձնելու իրողությունը, ըստ էության, նրանց կտրելով ազգային արմատներից, փոխելով գոյության հիմքերը: Բնորոշ է նորակոչիկ ենիչերիների առջև հրամանատարի՝ Բաշ չաուշ Համիդի կոչը՝ «թե ինչպիսին է եղել ձեր անցյալը, ինձ դա չի հետաքրքրում,- ասում է նա:- Այն չպիտի հետաքրքրի և ձեզ: Մոռացեք ամեն բան, ինչ հոգեհարազատ է ձեզ, քանի որ այն այլևս ձեզ պետք չի գալու: (…) Ձեզ համար մի սրբություն պիտի լինի միայն աշխարհում՝ մեր հայր սուլթանը…» (էջ 86): Այս իմաստով վեպի սյուժետային և գաղափարական կուլմինացիան այն դրվագներն են, երբ գլխավոր հերոսը տարիներ անց «հանդիպում է իր հարազատներին ու բռնության ենթարկում նրանց»՝ բոլոր հնարավոր ու անհնարին հետևանքներով: Ահա թե ինչու, իր կյանքի իսկությունը բացահայտելուց հետո, «երկու քարի արանքում» հայտնված Հրայր-Իլքերի «անողոք ներքին պայքարի ելքը,- Ծ. Թադևոսյանի մեկնաբանմամբ,- Խաչկարը դնում է մահվան վրա, միայն այսպես տեսնելով իր հերոսի փրկությունն ու հոգեկան հանգստությունը» (էջ 46): Այս վեպում, մասնավորապես, առավել ընդգծված է նաև հայատյացության թեման Օսմանյան Թուրքիայում, որն այս կամ այն չափով առկա է Խաչկարի գրեթե բոլոր պատմական երկերում: Ընդ որում, Ծ. Թադևոսյանը ուշադրություն է հրավիրում այդ երևույթի նկատելի ձևափոխման միտումի վրա, ըստ որի՝ դարերի ընթացքում այն «ներազգայինից պետական ձևավորում է ստացել, որն էլ իր գագաթնակետին է հասել Հայոց մեծ Ցեղասպանության տարիներին» (էջ 197):
Այդուհանդերձ, Խաչկարի ստեղծագործության գլխավոր լեյտմոտիվը լավատեսությունն է, քանզի թեև նրա «պատմական երկերը որպես կանոն ողբերգական են» և ավարտվում են «գլխավոր կերպարների մահով, սակայն ոչ կործանմամբ», որովհետև, ինչպես նշում է ուսումնասիրության հեղինակը «Պատգամ» մենաներկայացումը մեկնաբանելիս, հայոց կյանքի ողբերգական անցքերին քաջատեղյակ ու նաև ականատես, «ահն ամբողջապես չհաղթահարած պապը կարողացել է անել գլխավորը, փոխանցել նոր սերնդին սերն ու հավատն իր հայրենիքի ու նրա պայծառ ապագայի նկատմամբ…»:
Աշխատության տարբեր գլուխներում հետազոտողը Խաչկարի երկերը քննության է առնում նաև գաղափարական հենքի, Օսմանյան կայսրությունում կնոջ, զինվորականության, հոգևորականության և կրոնի դերի, պատմական դեմքերի ու անցքերի (մասնավորապես՝ ճակատամարտերի, բախումների) անկողմնակալ, անաչառ գեղարվեստական պատկերման, Պոլսի և այլ բնակավայրերի ներքին կյանքի ու կենցաղի, ծեսերի ու սովորույթների նկարագրության և այլ տեսանկյուններից:
Պետք է նշել, սակայն, որ իր մեկնաբանություններն ու եզրակացությունները հիմնավորելու համար, հետազոտության հեղինակը քննվող երկերից կատարում է բավական ծավալուն մեջբերումներ, որոնք, գիտական նման աշխատության շրջանակներում, թերևս, կարող են արդարացվել առավելագույն հասանելիություն և ճանաչողություն ապահովելու վերը նշված նպատակադրմամբ:
Կարծում ենք, Ծերուն Թադևոսյանի սույն հատորը կնպաստի ժամանակակից ուրույն դիմագիծ ունեցող գրողներից մեկի՝ Խաչկարի բազմաժանր երկերի հանրայնացմանը մեզանում: Մանավանդ որ նա, ինչպես խոստովանել է «Բանաստեղծություններ» (Գլենդել, 2013) ժողովածուի նախաբանում, միանգամայն անկեղծորեն բաց է ընթերցողի ցանկացած ընկալման և արձագանքի համար՝ «Գիտեմ, որ կլինեն և՛ դրական, և՛ բացասական կարծիքներ: Ես շնորհակալ կլինեմ երկուսից էլ: Առաջինից՝ խրախուսվելով, իսկ երկրորդից՝ քաղելով այն առողջ քննադատությունը, որը կօգնի ինձ ձերբազատվելու ինձ համար աննկատ մնացած թերություններից»:
